Morgunblaðið - 06.01.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. JANÚAR 1988
Um lífskjör elli-
lífeyrisþega
eftirHrafn
Sæmundsson
Hveijir eru það sem ráða kjörum
aldraðra? Svar við þessari spurn-
ingfu er einfalt. Það eru fyrst og
fremst alþingismenn á hvetjum
tíma — löggjafinn. Og það eru svo
einnig embættismenn og sérfræð-
ingar sem samið hafa lögin og
reglugerðimar. Þessir einstaklingar
— a.m.k. alþingismennimir, hafa
einnig ákveðið sín eigin kjör á
ellilífeyrisaldri. Það gæti verið fróð-
leg spurning og rannsóknarefni
hvaða kjör þessir aðilar telja við
hæfi að skammta sér og sínum.
Að sjá hvað frammámenn í þjóð-
félaginu hafa ætlað „sér“ og hvað
þeir hafa ætlað „öðrum“.
Þetta er á vissan hátt spuming
um siðfræði. En það er auðvitað
einnig spuming um „getu“ þjóð-
félagsins. Fámennir forréttindahóp-
ar lífeyrisþega vega ekki þungt í
heildarpakkanum. Eftirlaun þing-
manna, ráðherra, bankastjóra og
háttsettra embættismanna em til
að mynda ekki stór biti í heildar-
pakka fjárlaganna eða í marg-
nefndri þjóðarköku.
Á síðustu áratugum verður þó
einnig að taka mið af heildarfjár-
magni sem er í umferð í þjóðfélag-
inu og hvemig því er skipt á milli
stétta og þjóðfélagshópa. í þeim
frumskógarhemaði hafa ellilífeyris-
þegar jafnan farið verst. Og það
mál snýr ekki eingöngu að beinum
kjömm lífeyrisþeganna — beinum
kaupmætti ellilífeyrisins. Það mál
snýr ekki síður að öðmm almennum
kjömm, að húsnæðismálum ellilíf-
eyrisþega, að umönnun ellilífeyris-
þega og að almennri félagslegri
þjónustu. Ég fullyrði að í þessum
efhum dregur þjóðfélagið á eftir sér
slóða sem ekki sæmir siðmenntaðri
þjóð sem síðustu áratugina hefur
verið ein sú ríkasta í heiminum.
Hungoirvísitalan
Ég vil þá fyrst snúa að beinni
efnahagslegri hlið í kjömm lífeyris-
þega. Þar verður að skilgreina
þarfimar. Hvaða þörfum þarf
lífeyrisþegi að fullnægja? Svar lög-
gjafans hefur alltaf verið það sama.
Það á að miða lífeyri við fmm-
þarfir. Þessar frumþarfir em
skilgreindar á þann hátt að lífeyris-
þeginn líði ekki skort — að hann
hafí nóg að borða. Undanfama ára-
tugi hefur lífeyrir verið miðaður við
þessar fmmþarfír. Allan þennan
tíma hefur lífeyririnn farið upp eða
niður fyrir þetta strik — þessa
hungurvísitölu. Þegar einstakar
ríkisstjómir hafa komið lífeyrinum
upp fyrir strikið, hefur verið blásið
í margar básúnur. Þegar gamal-
menni hins vegar hafa fundist í
kjöllumm eða risum — eins og sann-
anleg dæmi em um — og komið
hefur í ljós að fólkið þjáðist af
næringarskorti, þá hafa orðið
svolítil læti og lífeyrinum aftur
kippt upp á fmmþarfastigið, þó að
því hafí þá stundum verið haldið
fram að næringarskorturinn stafaði
af rangri samsetningu fæðunnar
og reynt á þann hátt að veija þau
mistök að fara undir hungurstigið.
Lífeyrir hefur aldrei verið raun-
vemlega verðtryggður. Það er
heldur ekki auðvelt að halda lífeyr-
inum nákvæmlega á hungurstiginu
m.a. vegna margvíslegra efnahags-
aðgerða sem koma málinu ekki við
en geta í dag eða á morgun breytt
kaupi lífeyrisþeganna. Stundum
getur það verið tæknilega erfítt að
verðtryggja lífeyrinn nákvæmlega
þegar um flóknar efnahagsaðgerðir
er að ræða, jafnvel þó stjómvöld
hefðu vilja til þess.
Siðfræðilegt mat
Eins og áður sagði er það stað-
reynd að lífeyrir er miðaður við
fmmþarfír. Það er reynt að komast
hjá því að fólk líði beinan skort.
Það er ekkert mið tekið af breyttum
lífsháttum. Það er ekkert mið tekið
af þróun almennra lífskjara og nýj-
um þörfum fólks. Það er ekkert
mið tekið af almennum neysluvenj-
um eða því lífsgæðakapphlaupi sem
ríkt hefur. Það er ekkert mið tekið
af breyttri gerð þjóðfélagsins og
nýjum félagslegum þörfum vegna
þeirra breytinga. Það er ekkert mið
tekið af nýrri skilgreiningu á fá-
tækt. Hugtakið fátækt í ríku
velferðarþjóðfélagi verður að skil-
greina öðmvísi en í fátækum ríkjum
þriéja heimsins. Á ráðstefnu sem
haldin var fyrir nokkmm ámm um
spuminguna „Er fátækt á íslandi?"
kom þessi skilgreining til umræðu
og gerði Páll Skúlason heimspek-
ingur þar grein fyrir þessari hlið
málsins. Einnig gerði Vilhjálmur
Ámason heimspekingur þessu máli
skil í erindi sem hann flutti á Hótel
Sögu nýlega. Bæði þessi erindi birt-
ust í Morgunblaðinu og má segja
að þetta framlag sé eitt af því fáa
á einhveiju plani sem komið hefur
inn í almenna þjóðfélagsumræðu í
dagblöðunum um gildismat og sið-
fræðilega ábyrgð stjómmálamanna
og er það raunar ánægjulegt að
fagfólk úr Háskólanum skuli vilja
taka þátt í þessari umræðu þó að
þessar raddir séu eins og óp í eyði-
mörkinni í þeim frumskógarhemaði
sem rekinn er um skiptingu gæð-
anna og aðra þætti í mannlegum
samskiptum.
„ Aðrar tekjur“
Eins og áður sagði eru vissir for-
réttindahópar ellilífeyrisþega sem
búa við önnur og betri kjör vegna
betra lífeyris. En óréttlætið nær
lengra. Ef við höldum áfram við
beinu kjörin, fjárhagslega afkomu
ellilífeyrisþega, sitja ekki allir við
sama borð. Allir hafa raunar
grunnlífeyri og tekjutryggingu. Sú
upphæð er sú hungurvísitala sem á
að mæla það að fólk líði ekki bein-
an skort. Og tekjutryggingin er
stöðugt að hækka, verða stærri
hluti af ellilífeyrinum. Þetta er auð-
vitað gert til að koma í veg fyrir
að fólk fari upp fyrir mörkin. Tekju-
tryggingin skerðist eftir vissum
reglum ef um aðrar tekjur er að
ræða. Grunnlífeyririnn gengur hins
vegar yfír alla. Fljótt á litið virðist
þetta vera sanngjarnt. Tekjutrygg-
ingin átti alltaf að standa undir
nafni sínu. En ekki er þama allt
sem sýnist. Það er ekki sama hvaða
„aðrar" tekjur eru. Sumir fá aldrei
tekjutryggingu eða litla vegna
skerðingarinnar. Aðrir komast fram
hjá skerðingunni. Tökum dæmi:
Tveir ellilífeyrisþegar hafa „aðrar"
tekjur. Annar fær tekjur úr lífeyris-
sjóði. Hinn fær vexti af verðtryggðri
bankabók. Lífeyrissjóðurinn skerðir
tekjutrygginguna en arðurinn af
bankabókinni ekki. Hver er svo
munurinn á þessum tekjum. Ann-
arsvegar hefíir maður greitt 10%
af umsömdum tekjum sínum —
kannski um áratuga skeið til lífeyr-
issjóðsins. Hinsvegar hefur maður
lagt peninga inn í banka. Hvort
tveggja em fjármunir sem einstakl-
ingurinn hefur tekið frá, lagt til
hliðar, af ævistarfí sínu. Ég kem
raunar síðar að verkalýðshreyfing-
unni. En sú spuming vaknar
hvemig stendur á að verkalýðs-
hreyfíngin lætur það líðast að
einkaeign félaga hennar skuli verða
á þennan hátt til að skerða ellilíf-
eyri fólks.
Miðaldamyrkur
En sagan er ekki öll sögð með
þessu. Ég talaði um þann slóða sem
þjóðfélagið dregur á eftir sér varð-
andi afkomu ellilífeyrisþega. Sú
kynslóð sem nú er í sínum síðasta
róðri hefur lifað miklu hrikalegra
óréttlæti af hendi þjóðfélagsins en
það sem hér hefur verið drepið á.
Þessi kynslóð var rænd — í mörgum
tilfellum öllum eignum sínum —
þegar verðbólgan geisaði og áður
en verðtrygging var tekin upp.‘
Fyrstu ár lífeyrissjóðanna voru á
þessum tímum. Þá fengu ungir fé-
lagar í verkalýðshreyfíngunni
óverðtryggð lán á meðan ellilffeyris-
þegar sömu verkalýðsfélaga fengu
nánast ekkert. Nafnið „lífeyrissjóð-
ur“ varð að öfugmæli. Og enginn
æmti eða skræmti. Og það fólk sem
með spamaði hafði lagt til hliðar
fjármuni í bönkum landsins var
beinlínis rænt öllum eignum sínum.
Þrátt fyrir það að mestallan þennan
tíma væru til verðtryggð spariskír-
teini notaði fullorðið fólk sáralítið
þann möguleika og var ekki bent á
hann. Það trúði á hina almennu
bankabók og það trúði ekki því sið-
ferðisstigi sem stjómvöld voru á.
Ég vil halda því fram að það þurfí
að fara aftur á miðaldir til að fínna
aðra eins hliðstæðu í siðleysi í
mannlegum samskiptum. Og ættum
við þó ekki að tala illa um forfeður
okkar hvað framfærslumál snertir
í öllum tilvikum meðan siðalögmálin
voru þó tíunduð á annan hátt en
nú er gert.
Hrafn Sæmundsson
„Lífeyrir er miðaður
við frumþarfir. Það er
reynt að komst hjá því
að fólk líði beinan
skort. Það er ekkert
mið tekið af breyttum
lífsháttum. Það er ekk-
ert mið tekið af þróun
almennra lífskjara og
nýjum þörfum fólks.
Það er ekkert mið tekið
af almennum neyslu-
venjum eða því
lífsgæðakapphlaupi
sem ríkt hefur. Það er
ekkert mið tekið af
breyttri gerð þjóðfé-
lagsins og nýjum fé-
lagslegum þörfum
vegna þeirra breyt-
inga.“
Steypubíllinn
Hverfum þá frá hungurvísi-
tölunni og til annarra þátta í kjörum
ellilífeyrisþega. Einhvers staðar
stendur að tvisvar verði gamall
maður bam. umönnun þeirra sem
komnir eru að fótum fram hefur
verið til háborinnar skammar und-
anfama áratugi. Og þó að nú séu
gerð ýmis átök í þessum efnum er
enn langt í land að aldrað fólk fái
þá umönnun sem sæmir okkar ríka
þjóðfélagi. Þama virðist vera miðað
við umönnunarvísitölu sem er hlið-
stæð þeirri sem notuð er í efnahags-
hlið málsins. Víða þarf að miða við
frumþarfir á þessu sviði. Til að fyr-
irbyggja misskilning, þá er þó verið
að gera ýmislegt í þessum efnum
og er til að mynda verið að gera
tilraunir með nýtt og manneskju-
legra vistunarform en tíðkast heftir.
Það breytir ekki þeirri staðreynd
að víða verður að miða umönnun
gamals fólks við það að veita lág-
marksþjónustu og ekki er alls
staðar tækifæri — mannafli og að-
stæður — til að veita bestu alhliða
þjónustu. Þeir sem kunna að staldra
við þetta og telja að hér sé um
ósanngjama ásökun á þjóðfélagið
að ræða vita einfaldlega ekki hvað
þeir eru að segja og þekkja ekki
til málanna eða horfa fram hjá
þeim.
Jón Bjömsson félagsmálastjóri á
Akureyri flutti erindi á Hótel Sögu
nýlega þar sem hann kom víða við
og drap þá m.a. á þróunina í málum
aldraðra:
„Við sjáum þessa ævisögu í þró-
un öldrunarmála hér á landi. Éinn
góðan veðurdag urðu aldraðir, sem
alla tíð höfðu verið með okkur, að
vandamáli, ekki af því að þeir
breyttust heldur aðstæður. Og eftir
nokkurt japl og fuður sagði fólkið
í landinu: Við skulum bara byggja
stór hús úr vandaðri steinsteypu
og láta alla aldraða eyða þar ævi-
kvöldinu í ró og friði fyrir amstri
heimsins, þó fæsta í landinu lang-
aði nokkurn skapaðan hlut til slíks
fyrir sína hönd. Og það voru stofn-
aðir sjóðir og sett lög og byggt úr
vandaðri steinsteypu og nú standa
fjölmörg elliheimili víðsvegar um
land, sem aldraðir eru í, og ég vil
ekki vera í og helst ekki láta
mömmu í, né pabba í, og þú vilt
ekki vera í og ekki láta pabba þinn
og mömmu í þó okkur fínnist elli-
heimili svosem ágætis lausn fyrir
aldraða almennt."
Og síðar sagði Jón af öðru til-
efni: „Og það hafa verið byggð
mörg hús úr vandaðri steinsteypu
til að leysa þetta vandamál, því það
er eins og sama sé, hvert félagslegt
vandamálið er, ávallt verður okkur
fyrst fyrir að hringja í steypubíl.“
Tvisvar verður gamall maður
bam. Þrátt fyrir að ekki sé á allan
hátt búið vel að bömum í þjóðfélag-
inu þá er ekki sami mælikvarði
lagður á aldrað fólk og umönnun
þess. Mikill fjöldi aldraðra fær ekki
þá lágmarksþjónustu, ekki þá
umönnun — ekki síst félagslega
umönnun — sem hæfir þeirri marg-
nefndu siðmenningu og því ríki-
dæmi þjóðarinnar sem talað er um
í þessari grein og við erum gjaman
að stæra okkur af.
Aðlögun starfsloka
Hér hefur verið drepið á nokkra
þætti í kjörum lífeyrisþega. Hér
hefur verið reynt að benda á að
afstaða þjóðfélagsins, eða ráða-
manna þjóðfélagsins á hveijum
tíma, til ellilífeyrisþega, hefur ekki
verið til sóma. Kannski er skýringin
á því sú að gamalt fólk, allavega
það gamla fólk sem nú lifir sinn
lífeyrisaldur, er ekki mikið kröfu-
gerðarfólk yfírleitt. Það er ekki sá
þrýstihópur sem nær sínu fram
hvort sem rök eru fyrir því eða
ekki. Þetta fólk hefur einfaldlega
orðið undir í frumskógarhemaðin-
um. Hér hefur aðallega verið reynt
að drepa á það ástand sem ríkir í
kjaramálum og lífskjörum aldraðra
þegar fólk er komið á lífeyrisaldur.
Ef þessi málefni hefðu þróast væri
fyrir löngu farið að huga meira að
því sem kannski er kjami málsins.
Huga að þvf hvemig fólk býr sig
undir ellina. Hvernig hægt er að
vinna að því með forvarnarstarfí
að elliárin verði gjöful og fijó. Auð-
vitað eru ytri gæði undirstaða þess
að geta lifað þokkalegu lífí. En
maðurinn lifír ekki af brauði einu
saman.
Það er augljóst að sú kynslóð sem
nú er að ljúka ævistarfí sínu er
mjög mismunandi vel búin undir
það að fara af vinnumarkaði og
byija að eyða dögunum á lífeyr-
isaldri. Undanfama áratugi hefur
gengdarlaus vinna oft komið í veg
fyrir að fólk hafí haft tíma til að
sinna áhugamálum. Oft gerist það
líka þegar fólk fer af vinnumark-
aði, að þau félagslegu tengsl og þau
mannlegu samskipti sem þátttaka
í atvinnulífínu veitir fólki, hætta
allt í einu. Einnig kemur oft fleira