Morgunblaðið - 06.04.1988, Page 30

Morgunblaðið - 06.04.1988, Page 30
30 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. APRIL 1988 Dr. Þorbjörn Sigurgeirs- son prófessor - Minning Fæddur 19. júní 1917 Dáinn 24. mars 1988 .í dag kveðjum við dr. Þorbjörn Sigurgeirsson,_ þrófessor. Fyrir hönd Háskóla íslands flyt ég hinstu kveðjur og þakkir frá þeirri stofnun sem hann helgaði krafta sína og átti mikinn þátt í að efla og móta. Kynni okkar Þorbjöms hófust 1969 er ég starfaði við háskóla í Bandaríkjunum. Þorbjöm skrifaði mér og vildi kanna hvort ég væri fús til að koma til starfa við Há- skóla íslands og vinna að upp- byggingu námsbrautar í efnafræði. Ég var ekki áijáður í starfíð því ég var nýbúinn að þiggja mjög góða stöðu við annan háskóla. Fór ég samt í heimsókn í mars 1970 og hitti Þorbjöm og nokkra samstarfs- menn hans á Raunvísindastofnun. Kom ég úr vel búnum háskóla og hitti hér menn með vonir og stórtæk áform en nánast enga aðstöðu til þeirrar kennslu sem fyrirhuguð var. Þorbjöm var þá deildarforseti hinn- ar nýju verkfræði- og raunvísinda- deildar og stjómaði uppbyggingu deiidarinnar á þessum ámm. Hreifst ég af eldmóði þessa baráttu- manns og brautryðjanda og tók þátt í þessu ævintýri þá um haustið. Þorbjöm var hinn sanni háskóla- kennari, hlédrægur, sístarfandi og hvetjandi vísindamaður. Hann var samstúdent nemenda og kennara sem með honum störfuðu og mót- aði hann í raun heila kynslóð verð- andi vísindamanna. í háskólastarfinu er oftast á brattann að sækja. Einhveiju sinni sátum við yfír kaffíbolla og kvart- aði ég undan aðstöðuleysi, að Há- skólinn gerði ekki þetta eða hitt sem ég taldi miklu varða. Þorbjöm sat andspænis mér við borðið og sagði einfaldlega: „Við emm Háskólinn." Þessi viðbrögð vom dæmigerð fyrir þennan fmmkvöðul. Það er einmitt hlutverk háskólakennarans að miðla þekkingu og skilningi, bæði til nemenda og einnig til almenn- ings og stjómvalda, sem veita þann stuðning sem nauðsynlegur er. Það er hlutskipti háskólakennara að vera brautryðjandi í vísindum og kennslu, að leita nýrra leiða til framfara og betra mannlífs. Þorbjöm Sigurgeirsson var far- sæll og framsýnn maður. Á sinn hæverska hátt hvatti hann yngri menn til dáða og örvaði í eigin starfi. Þessi einstaki vísindamaður þjónaði Háskóla íslands á þann veg að hann er fyrirmynd þeirra sem í kjöifarið koma. Háskóli íslands minnist Þor- bjöms Sigurgeirssonar fyrir far- sæla forystu og frábær störf á löng- um starfsferli. Fæmm við Þórdísi Aðalbjörgu Þorvarðardóttur, eigin- konu Þorbjöms, og sonum þeirra einlægar samúðarkveðjur. Sigmuodur Guðbjamason Eðlisfræði á íslandi á sér ótrú- lega stutta sögu. í dag er helzti fmmkvöðull hennar og raunvem- legur faðir (slenzkrar tilraunaeðlis- fræði, Þorbjöm Sigurgeirsson pró- fessor, til moldar borinn. Við lát hans er skeiði brautiyðjandans í eðlisfræði á íslandi lokið og skarð fyrir skildi í röðum íslenzkra vísindamanna. Ég var svo heppinn, ungur stúd- ent í eðlisfræði við Háskólann, að vinna með Þorbimi sumarlangt þjóðhátiðarárið 1974. Hafði hann kennt mér undan gengin tvö ár og man ég glöggt hversu ólíka menn mér þótti Þorbjöm hafa að geyma. Annars vegar var kennarinn að reyna að blása lífí í misjafnlega þurrt námsefnið stundum fyrir daufum eymm, en hins vegar var vísindamaðurinn að fást við rann- sóknir sínar, sem greinilega áttu hug hans allan. Viðfangsefnin vom segulmælingar, sem Þorbjöm hafði fengizt við lengi, en nú var verið að fylla í eyður fyrir vestan og norðan. Mælt var úr flugvél og vom mælingar þessar löngu orðnar að þjóðsögu, ekki sízt fyrir dirfsku, en jafnframt fími Þorbjöms við flugið. Ég var því fegnastur að hann flaug ekki sjálfur þetta sum- ar. í staðinn gaf hann sig alfarið að mælingunum, og veitti mér dýr- mæta innsýn í vísindalega aðferð og námkvæmni, sem ég hafði ekki áður kynnzt. Auk þess var innsæi hans við mælingar og útsjónarsemi víðfræg. Átti þetta sumarstarf hjá Þorbimi sinn þátt ■( að beina mér alfarið á braut eðlisfræðinnar. Leiðir okkar Þorbjöms lágu lítið saman næstu tólf árin, eða þar til hann tæmdi skrifborð sitt, er ég sneri aftur til landsins fyrir rúmu ári. Þó verður mér lengi minnis- stætt er ég bankaði uppá hjá honum í einhverri jólaheimsókninni og bar mig illa yfír aðstöðuleysi hér heima, og hversu vond aðkoman hlyti að verða. Hann svaraði að bragði að á íslandi yrði maður að skapa sér aðstöðu sjálfur. Ég hef aldrei getað gleymt þessum orðum og minnti Þorbjöm reyndar á þau fyrir nokkr- um vikum, er ég sýndi honum hvað við væmm að gera. Mér þótti vænt um svar hans, að sér virtist margt hafa gerzt hér undanfarið og hratt. Þegar við ræddum um eðlisfræði- rannsóknir á þessu rúma ári eftir að ég hóf störf, fann ég vel að Þorbjöm hafði sínar ákveðnu skoð- anir á því sem takast ætti á við. Vomm við oft á sama máii, en þó ekki alltaf. Það leyndi sér aldrei hvenær Þorbjöm var sammála, þá hvatti hann með ráðum og dáð ef honum þótti málið gott og líklegt til árangurs. Hins vegar virðist mér sem prúðmennska Þorbjöms hafí boðið honum að gera sem minnst úr ágreiningi um stefnur og mark- mið í þessum efnum, nema sérstak- lega væri um beðið og eftir sótzt. Oft varð ég var við einlæga ánægju Þorbjöms yfír því, sem áunnizt hefur gegnum árin þrátt fyrir allt. Þótt hann hafí komið að moldarkofum og þurft að byggja allt frá gmnni, var honum fullljóst að moldarkofamir, sem eftirmenn hans koma að, hljóta að vera aðrir og betri ef eitthvað hefur miðað áfram. Þó skyldi enginn halda að eftir Þorbjöm standi fullbúin rann- sóknastofa í eiginlegum skilningi og bíði þess að næsti maður komi og he§i mæiingar. Akur sá er Þor- bjöm sáði í var miklu stærri en svo. Eftir hann liggur sá grundvöll- ur, sem íslenzk tilraunaeðlisfræði rís á og er það mikill árangur ævi- starfs. Fyrir það standa allir, sem vilja hag vísinda á íslandi sem bezt- an, í þakkarskuld við Þorbjöm Sig- urgeirsson. Megi andi hans ávallt svífa yfír vötnum eðlisfræði á ís- landi. Hafliði Pétur Gíslason Þorbjöm Sigurgeirsson prófessor var fmmheiji eðlisfræðinnar á ís- landi. Þegar Þorbjöm kom á fót fyrstu rannsóknarstofunni í eðlis- fræði í tveimur herbergjum í kjall- ara Háskólans fyrir réttum þremur áratugum höfðu færri en tíu ísiend- ingar lokið háskólaprófí í greininni frá upphafi. Nú eru um 150 manns í Eðlisfræðifélagi íslands. Þorbjöm var einn af stofnendum félagsins, fyrsti formaður þess og heiðurs- félagi. Kannski er það ekki síst vegna brautryéjendastarfa Þor- bjamar að íslenskir eðlisfræðingar em nógu margir til að hafa með sér félag. Þegar ég kynntist Þor- bimi fyrir aldarfjórðungi var ég í fímmta bekk menntaskóla. Ég hafði óljóst áform um að læra eðlisfræði eftir stúdentspróf, en gegn því virt - ust mæla skynsamleg rök: Var nokkur von til að ég gæti iðkað þessi fræði hér á landi að námi loknu? Skólafélagið hafði gengist fyrir fundi þar sem nemendum gafst kostur á að hitta vísindamenn úr ýmsum greinum og ræða við þá um námsáætlanir. Þorbjöm var fulltrúi eðlisfræðinnar svo að ég sneri mér strax til hans. Ekki man ég lengur orðrétt hvað hann sagði. En ég man að persónuleiki Þorbjamar hafði mikil áhrif á mig, og eftir þennan fund var ég staðráðinn í að læra eðlisfræði. Ég veit um marga sem hafa svip- aða sögu að segja. Þorbjöm var á þessum ámm forstöðumaður Eðlis- fræðistofnunar Háskólans sem var fyrirrennari Raunvísindastofnunar. Þar fengu ungir menn tækifæri til að taka virkan þátt í vísindalegum rannsóknum þótt sumir væm ekki enn komnir í háskóla. Þorbjöm hafði valið rannsóknarverkefnin af næmum skilningi á list hins mögu- lega á þessum tíma: Jarðeðlisfræði íslands, geislavirkni í andrúmslofti og regnvatni. En til þess að stunda þessar rannsóknir þurfti líka að smiða margskonar rafeindatæki og menn áttu sér drauma um gmnn- rannsóknir á eðlisfræði hálfleiðar- anna sem tækin vom gerð úr. Það er fyrst núna sem þessir draumar em að rætast. Þorbjöm var ákaflega fjölhæfur vísindamaður. Meðal fyrstu rann- sóknarritgerða hans em greinar um kjameðlisfræði, öreindafræði, rann- sóknir á veimm með rafeindasmá- sjá, þaragróður í Breiðafírði, segul- svið í hröðlum rannsóknarstofnun- arinnar CERN í Sviss, þyngdarmæl- ingar á íslandi og segulmagn í íslensku bergi. Þótt Þorbjöm starf- aði fyrst og fremst sem tilraunaeðl- isfræðingur og jarðeðlisfræðingur, var hann mjög vel að sér í kenni- legri eðlisfræði og gat auðveldlega gripið til stærðfræðilegra aðgerða þegar honum þótti þörf á. Mér er minnisstæður fyrirlestur sem Þor- bjöm hélt eitt sinn um kólnun hraunsins í Vestmannaeyjum. Hér er um flókið stærðfræðilegt verk- efni að ræða, og oft er gerð sú ein- földun að hugsa sér að skilin milli bráðins og storknaðs hrauns séu sléttur flötur sem færist neðar við kólnunina. En eðlisfræðilegt innsæi Þorbjamar sagði honum að þetta væri of gróf einfoldun raunvemleik- ans. Við skilflötinn myndast spmngur sem hraða kælingunni. Þorbjöm reiknaði spennukraftana sem myndast í hrauninu við kólnun og áætlaði út frá þeim stærðina á spmngunum og áhrif þeirra. Þorbjöm Sigurgeirsson varð þjóðkunnur á svipstundu fyrir hraunkælinguna í Vestmannaeyj- um. En glíman við glóandi hraunið var ekki nema einn þáttur í árang- ursríku starfí Þorbjamar, sem afl- aði honum mikils álits víða um heim. íslenskir eðlisfræðingar kveðja í dag mikilhæfan vísinda- mann og góðan félaga. í nafni Eðl- isfræðifélags íslands færi ég fjöl- skyldu hans innilegar samúðar- kveðjur. Jakob Yngvason Nú þegar ég kveð Þorbjöm lang- ar mig til að þakka honum og móð- ur hans fyrir yndislegar bemsku- minningar, sem hafa yljað mér æ síðan. Þorbjöm var fæddur og uppalinn á Orrastöðum í Austur-Húnavatns- sýslu. Hann var sonur hjónanna Sigurgeirs Bjömssonar Eysteins- sonar og konu hans, Torfhildar Þorsteinsdóttur. Ég ólst að nokkru leyti upp á næsta bæ, Reykjum á Reykjabraut, hjá afa mínum, Kristjáni Sigurðs- syni. Það var góður samgangur á milli bæjanna. Við krakkamir vor- um sendir með bréf og skilaboð því að þá var ekki sími og ekki heldur útvarp og þar af leiðandi ekki aug- lýsingar. Það ver ákaflega gaman fyrir mig að vera send að Orrastöðum. Mér var tekið fagnandi því að gest- risnin náði lfka til bamanna. Torf- hildur var ung og falleg kona með hlýtt viðmót. Hún sýndi mér móður- •lega hlýju sem ég kunni vel að meta því að ég var þá ekki hjá móður minni. Þorbjöm var tveimur ámm eldri en ég en bróðir hans jafngamall mér og var feiminn við stelpur. Þorbjöm var mjög félags- lyndur og tók frumkvæði í leikjum. Mér fannst það upplifun að leika mér við hann og þá bræður. Það var í mínum augum með ólíkindum hvað þeir áttu skemmtilegt dót, þó held ég að það hafí flest verið heimagert. Þegar ég fór heim fannst Þorbimi sjálfsagt að þeir bræður fylgdu mér á leið. Torf- hildur gaf okkur súkkulaði og rúsín- ur í nestið. Þetta var yndisleg og ógleymanleg samfylgd. Ég var 10 ára þegar ég fór fyrst í farskóla i tvo mánuði að Orrastöð- um, einn mánuð fyrri hluta vetrar og annan síðari hlutann. Við höfð- um góðan kennara, en það var Jón- as B. Jonsson, síðar kepnári og fræðslustjóri í Reykjavík. i farskóla var bömum kennt saman í hóp þótt þau væm á misjöfnum aldri og mislangt komin í námi. Ég minn- ist þess að Þorbjöm þótti þá strax afburða námsmaður. Þessi dvöl í farskólanum á Orrastöðum var okk- ur krökkunum lærdómsrík á allan hátt. Við vomm á góðu heimili þar sem kappkostað var að öllum liði vel. Þorbjöm var hugkvæmur í leikjum og gætti þess að á engan væri hallað. Eftir þennan vetur fór ég frá afa mínum og hitti ekki Þorbjöm í mörg ár. En seinna lágu leiðir okk- ar saman hér í Reykjavík. Ég er óumræðilega þakklát fyrir þá vin- áttu sem við hjónin höfum fengið að njóta við þau Þorbjöm og hans góðu konu, Þórdísi. Ég veit að aðrir skrifa um hans miklu og góðu störf. Það er af miklu að taka. Það hefur glatt mig að kynnast því hversu Þorbjöm var alltaf trúr uppmna sínum og mótað- ur af því andrúmslofti sem hann ólst upp í. Hann var alltaf sami góði drengurinn, sem vildi á engan halla, en verða að liði og koma fram til góðs. Eg votta móður, konu, bömum og bamabömum innilega samúð. Blessuð sé minning Þorbjöms Sigurgeirssonar. Kristín S. Bjömsdóttir Nú er í garð gengin sú árstíð að með hveijum degi rís sól hærra á himni og mildari vindar stijúka um vanga okkar. Við vörpum öndinni léttar og senn er veturinn að baki. Það er svo dásamlegt þegar dagana lengir og myrkrið flýr í sjó. Gleðin fyllir hjörtu okkar og þau tifa örlí- tið hraðar og ímyndunaraflið svífur á þöndum vængjum um loftin blá. Við vitum að blessað vorið, sumarið og sólin em á næstu grösum. Það er sú árstíð sem flestir þrá og unna og þá ekki síst lífsglaðir athafna- menn uppfullir af áhuga á undmm veraldar. En nú hefur einum sólar- geislanum verið svipt burt úr lífi okkar hinna sem eftir stöndum. Miðvikudaginn 6. apríl kl. 10.30 verður tengdafaðir minn, Þorbjöm Sigurgeirsson prófessor, jarðsung- inn frá Fossvogskirkju, en hann lést í Landsspítalanum 24. mars. Fyrir okkur í Álfalandi 2 er erf- itt að átta sig á því að Þorbjöm afí, eins og við kölluðum hann ætíð, skuli vera látinn og komi ekki oftar til að taka litla Þorbjörn með sér í sund. Andlát hans bar fremur brátt að og óneitanlega hrærast í bijóstum okkar tilfínningar og minningar sem erfitt er að lýsa með orðum. Þorbjöm var fjölskyldunni afar mik- ils virði og þótti mér mjög vænt um hann og einmitt þess vegna langar mig að minnast hans. Þorbjöm fæddist 19. júní 1917 að Orrastöðum í Torfalækjarhreppi í Austur-Húnavatnssýslu. Foreldrar hans voru hjónin Sigurgeir Björns- son (Bjöms Eysteinssonar) bónda þar og Torfhildar Þorsteinsdóttur. Þorbjöm var elstur fímm bræðra. Að loknu stúdentsprófí frá Menntaskólanum á Akureyri 1937 eða fyrir rúmum 50 árum sigldi Þorbjöm til Kaupmannahafnar, þar sem hann lauk magistersprófi í eðl- isfræði frá Hafnarháskóla 1943. Eftir námsdvöl í Svíþjóð 1943-’45 og rannsóknardvöl í Bandaríkjunum 1945-’47 kom hann til íslands. Árið 1948 kvæntist hann eftirlif- andi konu sinni, Þórdísi Aðalbjörgu Þorvarðardóttur frá Stað í Súg- andafírði, og eignuðust þau fímm syni, sem allir eru uppkomnir. Þeir eru: Þorgeir verkfræðingur, f. 1949, Sigurgeir heymleysingja- kennari, f. 1950, Jón Baldur bif- reiðaverkfræðingur, f. 1955, Þor- varður Ingi vélstjóri, f. 1957 og Arinbjöm verkamaður, f. 1961. Starfsferill Þorbjöms á íslandi hófst með því að hann var ráðinn framkvæmdastjóri Rannsóknaráðs ríkisins árið 1949 og gegndi því embætti til 1957. Sama ár varð hann prófessor í eðlisfræði við Verkfræðideild Háskóla íslands. Viðfangsefni hans voru margvísleg. Þorbjöm var formaður Kjamfræða-. nefndar íslands frá stofnun hennar 1956 þar til nefndin hætti formleg- um störfum um miðjan sjöunda áratuginn. Þá var Þorbjöm for- stöðumaður Eðlisfræðistofnunar Háskóla íslands frá upphafí, árið 1958, til ársins 1966, en þá fluttist starfsemi hennar í nýtt húsnæði Raunvísindastofnunar við Dun- haga. Hann var í forsvari Eðlis- fræðistofu við RH frá stofnun henn- artil ársins 1975.1. desember 1968 var hann sæmdur Stúdentastjömu Háskóla íslands. Árið 1984 lét Þor- bjöm af prófessorsembætti eftir farsælt starf. Háskóli íslands sýndi Þorbimi þakklæti sitt og virðingu með því að sæma hann heiðursnafn- bót á sjötíu og fímm ára afmæli skólans árið 1986. í afmælisritinu í hlutarins eðli, sem gefíð var út til heiðurs Þor- bimi í tilefni sjötugsafmælis hans 19. júní 1987 segir meðal annars, að Þorbjöm Sigurgeirsson hafi ver- ið farsæll og framsýnn maður. Að hann hafí á sinn hæverska hátt hvatt yngri menn til dáða og örvað þá í þeirra eigin starfi. En að Þor- bjöm hafi ekki aðeins unnið stór- virki í uppbyggingu rannsókna og kennslu, hann hafí jafnframt ótrauður unnið að hagnýtingu þekkingar á mjög eftirminnilegan hátt. Þorbjöm var frumkvöðull að hraunkælingu við eldgos á Heimaey árið 1973 og síðan að hraunhita- vinnslu til Qarhitunar. Þar segir ennfremur að þessi ein- staki vísindamaður hafi þjónað Háskóla íslands með slíkri atorku, frumleik og frumkvæði, að hann verði fyrirmynd þeirra sem í kjölfar- ið koma. Ég vil nota tækifærið og þakka öllum þeim sem unnu að útgáfu afmælisritsins fyrir framlag þeirra að í hlutarins eðli kom út á þeim tíma að Þorbjöm gat sjálfur notið bókarinnar. „Fríð og rík skal foldin ljóma fógrum gróðri klædd. Þjóðin efld að orku og sóma, upp við metnað fædd. FVam skal sótt með fijálsum höndum, fram með hug og starf. Ei að baki öðrum löndum ísland standa þarf." (Jón Trausti) Eftir að Þorbjöm lét af störfum sem prófessorgat hann sinnt öðrum hugðarefnum sfnum af enn meiri atorku en áður. Undanfarin 35—40 ár vann hann mikið að skógrækt. Það eru ekki fáeinar ferðimar sem Þorbjöm, Þórdís og bræðumir og fjölskyldur þeirra fóru í gróðursetn-

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.