Morgunblaðið - 16.04.1988, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. APRÍL 1988
Nokkrar athugasemdir
við frumvarp til laga um
fangelsi og fangavist
eftir Sigurgeir
Jónsson
I
Frumvarpið er lítið breytt frá
fyrra árs frumvarpi, að undanskil-
inni þeirri brejrtingu, að stofnuð er
fangelsismálastofnun ríkisins. Al-
mennt tel ég stofnun slíkra smá-
furstadæma til að fara með hluta
af stjómsýslu ríkisins, sem heyrt
hefur undir stjómarráðið, vera til
ills. Ég fæ ekki séð að það sé til
góðs á nokkum hátt, nema ef vera
kynni fyrir dómsmálaráðherrann
með því að vera leystur undan
þeirri kvöð að þurfa að ræða við
sakfellda menn eða aðstandendur
þeirra, en víst er að stofnun slíkra
stofnana leiðir alltaf til aukakostn-
aðar og þaðjafnvel þótt Parkinsons-
lögmál sé ekki tekið með inn í það
uppgjör. Ríkisvaldið hefur ekki ver-
ið svo útbært á fé til fangelsismála
að eðlilegt geti talist að eyða í út-
gjöld af þessu tagi. Þetta er þó
smávægilegt atriði miðað við annað
í frumvarpinu, þótt þess sé fyrst
getið.
n
í frumvarpinu er ekki mörkuð
nokkur stefna um framkvæmdir.
Þar segir aðeins í 1. mgr. 3. gr:
„Dómsmálaráðherra ákveður stað-
setningu, gerð og rekstrarfyrir-
komulag fangelsa." Það er ekki
óeðlilegt, að sá sem les frumvarp
þetta með nokkurri gagnrýni,
freistist til þess að álykta sem svo,
að aðstandendur þess álíti allt í
sæmilegu lagi ! fangelsismálum
okkar, það sé ástæðulaust að vera
að ónáða Alþingi meira en góðu
hófi gegnir, dómsmálaráðherra geti
ráðið fram úr smávandamálum eins
og því hvar fangeisi eigi að vera,
hvemig þau eigi að verá og hvemig
eigi að reka þau. Renna sum ákvæði
frumvarpsins stoðum undir þá
ályktun að lappa eigi enn upp á þau
hús og aðstöðu, sem hingað til hafa
verið látin gegna hlutverki fangelsa
og varðhalds. Ég álít að sú sé ekki
raunin, að það sé allt í sæmilegu
lagi. Fangelsismál okkar þarfnast
algjörrar nýsköpunar, núverandi
ástand er blettur á þjóðfélagi okkar
og lagasetningu á borð við þá sem
hér er til umfjöllunar (þótt úrbætur
fengi) tel ég tilgangslausa án þess
að jafnframt sé tryggt fé og fram-
kvæmdavilji til þess að búa þessum
þætti refsivörslunnar þá umgjörð
og þau starfsskiiyrði sem boðleg
gætu talist undir lok tuttugustu
aldar, jafnframt því sem gerð verði
nákvæm áætlun um hvemig að því
verði staðið.
m
Einstök atriði í frumvarpinu.
1) Um varðhaldsrefsingu. Ég
hef í grein í Morgunblaðinu hinn
29. október sl. íjallað um þetta at-
riði í frumvarpinu. Vegna sam-
hengis og til þess að reyna að gera
málflutning minn skiljanlegan tel
ég óhjákvæmilegt að taka hluta
fyrri greinar upp í þessa grein, en
hann er svohljóðandi:
„í almennum hegningarlögum
nr. 19/1940 segir að hegningar
samkvæmt lögunum séu refsivist
og Qársektir. Refsivist er tvenns-
konar. Fangelsi og varðhald. í
fangelsi má dæma mann ævilangt
eða um tiltekinn tíma, 30 daga til
16 ára. í varðhald má dæma mann
minnst 5 daga og mest 2 ár. í 44.
gr. alm. hegningarlaga segir m.a.
svo:
„Varðhaldsvist skal að jafnaði
taka út í einrúmi, nema annað sé
nauðsynlegt vegna aldurs eða heilsu
fangans. Þó má láta fanga, sem
dæmdir eru í varðhaldsvist, taka
refsingu út að öllu eða nokkru leyti
í félagi. Ekki má hafa varðhalds-
fanga með föngum, sem dæmdir
hafa verið til fangelsisvistar.
Varðhaldsfangar þurfa ekki að
láta sér nægja venjulegt fangavið-
urværi. Þeim er heimilt að útvega
sér sjálfir og taka við fæði, húsmun-
um, bókum og öðrum persónulegum
nauðsynjum, að svo miklu leyti, sem
það fer ekki í bág við öryggi og
góða reglu í varðhaldinu.
Varðhaldsfangi má sjálfur út-
vega sér vinnu, sem samrýmist ör-
yggi og góðri reglu. arðinn af vinn-
unni á fanginn sjálfur. Sjái hann
sér ekki sjálfur fyrir vinnu, sem
varðhaldsstjóm samþykkir, skal
honum skylt að vinna það, er hún
leggur honum til, og skal vinnan
miðuð svo sem unnt er við undan-
gengna atvinnu hans og þekkingu.
Agreiningi milli varðhaldsstjómar
og fanga um vinnu samkvæmt þess-
ari málsgrein, má skjóta til úrskurð-
ar dómsmálaráðherra."
í 1. mgr. 79. gr. sömu laga seg-
in „Þegar breyta skal refsingu
þeirri, sem við broti er lögð, telst 2
daga fangelsi jaftit 3 daga varð-
haldi".
Svo sem af framangreindum
tveimur hegningarlagagreinum
sést, svo og öðrum lagaákvæðum,
sem ekki er þörf á að tilgreina að
svo stöddu, er varðhaldsrefsing allt
annarskonar refsing en fangelsis-
refsing og er henni mikið beitt utan
hegningarlaga, t.d. fyrir ölvun við
akstur. Varðhaldsfangi má fá fæði
að heiman, húsgögn og muni, svo
og afla sér vinnu sem samrýmst
getur frelsissviptingu hans. Með
ákvæðinu í 79. gr. alm. hegningar-
laga hefur löggjafinn ákveðið þá
reiknireglu, að fangelsisrefsing sé
Va þungbærari en varðhald.
Með lagafrumvarpi því sem hér
er ijallað um virðast höfundar þess
ætla að afnema muninn á þessum
2 tegundum refsinga, m.a. með nið-
urfellingu framangreindra tveggja
hegningarlagaákvæða, auk ýmissa
annarra ákvæða. Orðið varðhald
kemur fyrir tvisvar sinnum í frum-
varpinu, en á báðum stöðum hnykk-
ir það á því, að nú skuli eitt gilda
um varðhald og fangelsi.
En það er ekki nóg með það, að
höfundar frumvarpsins ætli að gera
þessa stórfelldu breytingu á refsi-
rétti landsmanna án þess að gera
nokkrar viðeigandi og óhjákvæmi-
legar hliðarráðstafanir, heldur virð-
ist eiga að læða þessu inn í refsirétt-
inn í frumvarpi um allt annað efni
og án þess að gera grein fyrir því
í athugasemdum með frumvarpinu.
í 31. gr. frumvarpsins eru m.a. felld
niður 3. málsl. 2. mgr. 32. gr., 33.
gr, 35.-39. gr., 43. gr. 2—5. mgr.
44. gr., 45.-48. gr. og 2. málsl.
1. mgr. 54. gr. í V. kafla almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, svo og
2. mgr. 78. gr. og 1. mgr. 79. gr.
í VIII. kafla sömu laga. í athuga-
semdum við frumvarpið segir um
31. gr.: „Þarfnast ekki skýringa."
Ég veit ekki hveija höfundar frum-
varpsins hafa haft í huga er þeir
telja skýringa ekki þörf en ég verð
að játa að ég hefði þurft á skýring-
um að halda til þess að skilja hvað
þeir eru að fara.
2) Um 10. gr. í 43. gr. alm.
hegningarlaga nr. 19/1940 er
reglugerðarheimild til að ákveða að
fangar innan 22 ára aldurs skuli
hafðir sér í íangelsi o.s.frv. í 10.
gr. fyrri gerðar frumvarpsins er
ákvæði um að fanga 20 ára og
yngri megi hafa aðgreinda í fanga-
vist. Hér er nokkur orðalagsmunur,
„sér í fangelsi" og „aðgreindan í
fangavist" en aðalmunurinn er þó
sá, að í hegningarlögunum er heim-
ild til að setja almennar reglur, sem
gilda skulu um alla, en eftir fyrri
gerð frumvarpsins voru ákvarðanir
einstaklingsbundnar. í 43. grein
hegningarlaganna eru nákvæm
ákvæði um hvemig skuli staðið að
uppeldi þeirra ungu fanga sem
greinin á við. Þessa lagagrein á nú
að afnema en í staðinn eiga að
koma þessi orð: „Heimilt er að
fangelsum verði skipt upp í deildir"
(leturbr. mín). Þessar breytingar á
að gera um leið og raunveruleg
yfírstjóm er tekin úr höndum ráð-
herra og ráðuneytis og lögð í hend-
ur lægra settum embættismanni úti
í bæ.
3) Um 4. mgr. 13. gr. Máls-
greinin hljóðar svo: Vinnulaun
(fanga) má taka til greiðslu á
skaðabótum eða öðrum útgjöldum,
sem fanginn verður ábyrgur fyrir
meðan hann er að afplána refsingu.
Ákvæðið er vafasamt. Mér sýnist
ákvæðið veita fangelsisyfírvöldum
heimild til þess að ráðstafa fé fanga
til greiðslu skaðabóta og annarra
útgjalda, sem fangi er talinn ábyrg-
ur fyrir meðan hann er að afplána
refsingu, án tillits til þess hvort
dómur hefur gengið í málinu. Með
því er fangi í raun sviptur Qár-
ræði. Hefði einungis verið átt við
mál sem dæmt hefur verið í, er
ákvæðið óþarft, því þetta fé er ekki
undanþegið aðför samkvæmt öðr-
um ákvæðum svo ég viti.
4) Um 20. gr. Greinin er svo-
hljóðandi: Dómsmálaráðherra getur
takmarkað rétt fanga samkvæmt
17.—19. gr. vegna öryggis ríkisins.
Greinin sýnist óþörf að mestu leyti
eða öllu. Á þeim réttindum sem
fanga eru veitt í greininni eru svo
miklar takmarkanir, að réttindin
verða tæplega misnotuð ef tak-
mörkununum er beitt. Ef ástæða
er til að hafa ákvæði á borð við það
sem er í 20. gr. myndi nægja að
takmarka það við 1. mgr. 17. gr.
og 1. mgr. 19. gr. Þetta skiptir þó
svo sem engu megin máli.
5) Um 22. gr. Greinin er svo-
hljóðandi:
Áfengi, önnur vímuefni og lyf,
sem fangi hefur í fórum sínum við
komu í fangelsið eða kemst yfir í
því, má gera upptækt.
Muni, sem tekist hefur eða reynt
er að smygla inn í fangelsið, má
gera upptæka. Það sama gildir um
muni sem fangi hefur búið til eða
komist yfir án leyfis réttra yfir-
valda.
Handrit eða annað skrifað efni,
sem fangi hefur skráð f fangelsinu
er heimilt að gera upptæk. Þetta á
við ef handritið eða hið skráða efni
inniheldur upplýsingar um aðra
fanga, sem ekki eiga að vera á allra
vitorði, eru ósæmilegar eða aðrar
ástæður mæla gegn því að það fari
út úr fangelsinu.
Muni eða handrit sem lagt hefur
Sigurgeir Jónsson
„ Aðalatriðið er það í
mínum augum að þetta
frumvarp er ónothæft.
Það verður aðeins til
trafala að hafa það sem
grunn til að byggja á,
þó að við samningu
frumvarps til fangelsis-
laga ásamt breytingum
á öðrum lögum, sem af
því myndi leiða, mætti
nota einstakar greinar
óbreyttar eða lítið
breyttar.“
verið hald á og ekki þykja rök til
að gera upptæk má afhenda fanga
þegar afplánun lýkur.
Hið upptæka skal vera eign ríkis-
ins.
Forstöðumaður tekur ákvarðanir
samkvæmt þessari grein og skulu
þær bókaðar.
í frumvarpsgreininni virðist mér
ruglað saman upptöku og vörslu-
sviptingu um stundarsakir. Hver á
að ákveða eignaupptöku samkvæmt
þessari grein? Fangelsisyfirvöld eða
dómstólar. Sfðasta málsgrein grein-
arinnar virðist taka af allan vafa
um það. Það er forstöðumaður
(leturbr. mfn) fangelsis sem á að
taka ákvörðun um eignaupptöku.
Þessi ákvæði þarfnast vandlegrar
skoðunar ef eitthvað á að gera við
þetta lagafrumvarp annað en að
ieggja það til hliðar. Mér líst alls
ekki á eignaupptöku eftir yfirvalds-
ákvörðun.
6) Um 24. gr. Greinin er svo-
hljóðandi.
Heimilt er að taka þvag- og blóð-
sýni úr fanga.
Ef grunur leikur á, að fangi feli
innvortis efni eða hluti, sem honum
er bannað að hafa í fangelsi, er
heimilt að framkvæma leit að
fengnu áliti læknis.
Taka blóðsýnis og innvortisleit
skal gerð af lækni eða hjúkrunar-
fræðingi. Vitni sama kyns og fangi
skal vera viðstatt ef aðstæður leyfa.
Ákvörðun um leit samkvæmt
þessari grein skal bókuð og ástæður
tilgreindar.
I greinina vantar ákvæði um það
hveijir hafi heimild til að mæla fyr-
ir um sýnatöku og leit og af hvaða
tilefni. Þá ættu ákvæðin í síðustu
málsgrein greinarinnar um bókun
og ástæður ekki síður að gilda um
sýnatöku en leit.
7) Um 25. og 26. gr. Þessar
greinar veita fangelsisyfirvöldum
nánast ótakmarkaðan rétt til þess
að einangra fanga, t.d. a) „vegna
öryggis rfkisins", b) ... „vegna
yfirvofandi hættu sem lífi eða heil-
brigði hans er búin“, c) .. .„hætta
er á að fangi valdi meiriháttar
eignaspjöllum ... svo ög til að
koma í veg fyrir strok" og d) „Þá
má einangra fanga til að koma í
veg fyrir að hann hvetji aðra til að
bijóta reglur fangelsis og hindra
að fangi taki þátt í að útvega sér
eða öðrum áfengi, önnur vímuefni
eða lyf. Fanga má sömuleiðis að-
greina frá öðrum til að afstýra því
að hann beiti aðra fanga yfir-
gangi“ ...
Einangrun samkvæmt 26. gr.
(agabrot) getur lengt refsitíma
manns um þriðjung eftir ákvörðun
fangelsisstjómar og allt að helming
ef fangelsismálastofnun samþykkir.
Ég sé ekki í frumvarpinu neitt
ákvæði sem geri fanga kleift að
leita ásjár dómstóla ef honum finnst
á sér brotið að þessu leyti. Maður,
sem dæmdur er til 6 mánaða fang-
elsis getur þurft að afplána 9 mán-
uði, þar af 3 í einangrun, ef hann
hegðar sér illa í afþlánun, eða ef
fangavörðum finnst hann hegða
sér illa. Einhvemveginn hljómar
það illa í eyrum íslendinga, að yfir-
völdin svipti menn frelsi í lengri
tíma en einn sólarhring eða fram-
lengi refsivist fólks, sem dómstólar
hafa ákvarðað refsingu á.
Það eru fleiri atriði, og þá líklega
lítilvægari, sem ástæða gæti verið
að fara orðum um, en ég Iæt hér
staðar numið í bili. Aðalatriðið er
það í mínum augum að þetta frum-
varp er ónothæft. Það verður aðeins
til trafala að hafa það sem grunn
til að byggja á, þó að við samningu
frumvarps til fangelsislaga ásamt
breytingum á öðrum lögum, sem
af því myndi leiða, mætti nota ein-
stakar greinar óbreyttar eða lftið
breyttar.
Eg ætla ekki að skora á einn eða
neinn í þessu sambandi en það er
auðmjúk beiðni mín til alþingis-
manna, að þetta mál verði lagt til
hliðar þangað til ríkisvaldið hefur
vilja til þess að veita miklum §ár-
munum f það að koma fangelsismál-
um okkar í það horf sem hæfir þjóð
sem vill teljast siðmenntuð undir lok
tuttugustu aldarinnar.
Ein lagasetningin enn, jafnvel
þótt sæmileg væri, verður ekkert
annað en Pílatusarþvottur, sem
ekki þvær þann blett af þjóðfélagi
okkar sem fangelsismálin eru.
Ég leyfi mér að leggja til að fé
því sem valdamenn vilja nú ausa
úr ríkissjóði undir yfirskini mann-
réttinda til þess að kollvarpa mest
öllu kerfi dómgæslu og lögreglu-
stjórnar, verði varið til þess að
bæta hag okkar umkomulausustu
meðbræðra, frelsissviptra manna.
Til þess þarf fé, skipulag, góðvild
og raunverulegan skilning á mann-
réttindum.
Höfuadur er fyrrveraadi hæsta-
réttardómari.
Undirbúningur Söngvakeppninar í fullum gangi:
Kýpurbúar falla frá þátttöku
KYPURBÚAR hafa fallið frá
þátttöku í söngvakeppni sjón-
varpsstöðva af óviðráðanlegum
orsökum og eru þáttakendurnir
þá orðnir 22 talsins.
Lagi Sverris Stormskers hefur
ekki verið breytt fyrir keppnina,
utan þess að það hefur verið lækk-
að um hálfan tón og röddum bætt
við. Þeim upptökum er lokið, en enn
á eftir að taka upp enska útgáfu
lagsins sem verður leikið af bandi
I keppninni. Ekki verður hljómsveit-
arstjóri með í för þar sem ekki verð-
ur notast við hljómsveit írska sjón-
varpsins, að sögn Ágústu Kristins-
dóttur hjá Sjónvarpinu.
íslensku keppendumir fara utan
þann 23. apríl; Sverrir Stormsker,
Stefán Hilmarsson söngvari, Edda
Borg og Eyjólfur Kristjánsson á
hljómborð, Þorsteinn Gunnarsson á
trommur og Guðmundur Jónsson á
gítar. Þá fara einnig makar Stefáns
og Sverris og 4 frá Sjónvarpi; Bjöm
Emilsson dagskrárgerðarmaður,
Hrafn Gunnlaugsson, yfirmaður
innlendrar dagskrárgerðar, Her-
mann Gunnarsson og Agústa Krist-
insdóttir sem sér um tengsl Sjón-
varpsins við EBU.
Sjónvarpið greiðir för keppenda
auk dagpeninga en annar kostnaður
t.d. búningar, lendir á herðum
Sverris Stormskers, en til keppninn-
ar fékk hann 450.000 krónur frá
Sjónvarpinu.