Morgunblaðið - 16.04.1988, Blaðsíða 48

;8GI JIHSIA .31 HUOAGIIAtJUAJ .GIGAJHwUOHOM
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. APRÍL 1988
48
Minning:
Sigurjón Signrðs-
son bóndi íRaftholti
Fæddur 4. mars 1895
Dáinn 2. apríl 1988
Það tel ég mest
að mærings hjarta
geymdi gull
gæsku og mildi.
Þaðan kom fremd
og fógur ævi.
Hagsæld vinsæld
og hylli guðs.“
Þessi orð séra Matthíasar um
einn fyrirrennara sinn í Odda koma
mér í hug við andlát Siguijóns í
Raftholti. Hin góðu áhrif öðlings-
bóndans halda áfram að verka þótt
hann hverfí á braut.
Lífsferillinn var orðinn langur,
en ellin bugaði hann ekki. Reisn
sinni hélt hann til síðustu stundar.
Hann bognaði ekki, en brotnaði í
bylnum stóra seinast.
Siguijón naut ástsældar sveit-
unga og sýslunga, enda hafði hann
til að bera alla þá eiginleika sem
sérstaklega hæna að, ljúfmennsku,
fjör og fijálslyndi.
Siguijón setti mikinn svip á
samtíð sína í Rangárþingi og meðal
íslenskra bænda. „Þú bregður stór-
um svip yfir dálítið hverfí,“ sagði
Einar Benediktsson, og þau orð eiga
hér vel við. Siguijón hlaut í vöggu-
gjöf miklar gáfur og mannkosti og
hann ávaxtaði sitt pund vel. Hann
kom víða við í félagsmálastörfum.
Hann lét málefni ungmennafélag-
anna mjög til sín taka, en sú hreyf-
ing fór sem kunnugt er sem eldur
um landið í bytjun þessarar aldar.
Sigutjón hreifst af hugsjónum
hennar. Um 20 ára skeið voru Sig-
uijón og Sigurður Greipsson sam-
starfsmenn í stjóm Héraðssam-
bandsins Skarphéðins. Eldhugur
þeirra og mælska verður lengi í
minnum haft.
Störf hans og forysta í málefnum
bænda mun lengi lifa. Um árabil
var hann í forystusveit og framboði
fyrir Sjálfstæðisflokkinn í kjördæm-
inu. Málefni sveitar og héraðs lét
hann og til sín taka. Siguijón í
Raftholti varð snemma þekktur
ræðumaður. Siguijón var flekklaus,
hann var fylginn sér og sjálfum sér
samkvæmur. Hann stefndi ætíð
markvisst að þeim gagngerðu um-
bótum er hann sá nauðsynlegar.
Hann hleypti eldmóði í marga. Hver
stund var vel notuð til starfs og
framkvæmda. Jafnhliða erilsömum
störfum Qarri heimili var hann góð-
ur bóndi, byggði upp og ræktaði
sína jörð. „Blómgast akur breiðuf
blessun skaparans." Hann gat litið
yfir langan dag, þakklátur fyrir
hylli guðs sem gaf honum góða
konu, mannvænleg böm sem halda
áfram að gera garðinn frægan, og
góða heilsu til hins síðasta.
Leiðir föður míns og Sigurðar
lágu saman um árabil og vinátta
þeirra og samstarf er mér í minni
og fyrir það vil ég þakka.
Eg óska þess að ættarheill og
ættarkostir fylgi öllum niðjum
Ágústu og Siguijóns í Raftholti.
Eg þakka Siguijóni traust, tryggð
og vináttu.
Ég óska Sigurjóni fararheilla yfír
móðuna miklu.
„En þar bíða vinir í varpa sem
von er á gesti.“
Eggert Haukdal
Sum orð eða atvik grópast svo í
vitund fólks að þau sitja þar í minn-
ingunni í áratugi. Ég var líklega
nýorðinn ellefu ára gamall er ég var
staddur ásamt mér eldri ungmenna-
félögum á einum af fegurstu stöðum
Suðurlands, Þórsmörkinni. Þar sem
ég í undrun minni er að virða fyrir
mér þann fyrsta raunverulega skóg
sem ég hafði á ævinni augum litið
vindur sér að mér alókunnugur mað-
ur sem ég veit ekki enn þann dag
í dag hver var. Sá spyr mig að því
hvaðan ég sé. „Úr Holtunum“, svara
ég. „Veistu það drengur, að gáfað-
asti maður á öllu Suðurlandi er úr
Holtunum", segir hann. Það vissi ég
ekki. „Hver er hann?“ spyr ég. Og
maðurinn svaraði: „Það er Siguijón
í R_aftholti“.
Ég er ekki viss um að á þessari
stundu hafi ég mikið verið að velta
vöngum yfir orðum hins ókunna
manns. Tímamir liðu og við Siguijón
urðum eitthvað málkunnugir eins og
allir aðrir sveitungar, en mér mun
þá ekki hafa sýnst hann neitt fremri
öðru venjulegu fólki. Frá þessum
tíma er hann mér helst minnisstæð-
ur af einum fundi þar sem margir
bændur voru saman komnir. Nu
munu allir kunnugir halda að sú
minning mín sé vegna alþekktrar
orðsnilli Siguijóns, mælsku hans og
glæsileik í ræðustól. Svo er þó ekki.
Frá þeim fundi er hann mér minnis-
stæður fyrir hvað hann sagði, en
ekki hvemig hann flutti mál sitt.
Þama var hann að segja bændunum
að þeir greiddu hærri skatta en
þyrfti að vera lögum samkvæmt og
það væri þeim — bændunum sjálfum
— að kenna. Það lægi í því, að þá
sjaldan þeir staðgreiddu eitthvað
viðkomandi búrekstrinum þá
gleymdu þeir oftast að taka nótur
fyrir það og eins væri það algengt
að menn létu nóturnar ekki á vísan
stað og hreinlega týndu þeim. Brýndi
hann fyrir bændum reglusemi á
þessu sviði. Hér talaði maður af viti
og reynslu og vildi miðla þekkingu
sinni til hagsbóta fyrir aðra.
Og enn liðu tímar. „Forlögin"
skipuðu svo málum að leiðir okkar
Siguijóns lágu náið saman á tvenns
konar starfsvettvangi. Vorið 1965
var stofnað félag um Veiðivötn á
Landmannaafrétti. Það var gæfa
fyrir þann félagsskap að Siguijón
var kosinn í stjóm á fyrsta aðal-
fundi félagsins og var hann í stjóm
óslitið til ársins 1976 er hann baðst
undan endurkjöri. Vorið 1967 atvik-
aðist svo það að ég var ráðinn sem
gæslumaður við Veiðivötn og sem
slíkur átti ég sæti á stjómarfundun-
um. Fljótlega varð mér það ljóst að
vitsmunir Siguijóns og skilningur
var meiri en hjá venjulegu fólki.
Varðandi málefni Veiðivatna var
hann maður hins víða sjónarhrings.
Hann horfði ekki á málin eingöngu
' frá sjónarhæð heimamanns og land-
eiganda. Allt skoðaði hann í víðara
samhengi. Hann hugleiddi eftirlits-
starfíð út frá aðstöðu veiðivarðar og
ekki hvað síst setti hann sig í spor
viðskiptamannanna — þeirra sem
keyptu veiðileyfín. Menn sem svona
hugsa eru vitmenn.
Siguijón lét sér fátt mannlegt
óviðkomandi. M.a. þeirra mála sem
hann lét sér umhugað um voru
fræðslu- og skólamálin. Haustið
1972 þegar ég réðst sem skólastjóri
að Laugalandsskóla var Siguijón að
hefja sitt 31. ár sem skólanefndar-
maður. Því miður var hann ekki í
skólanefnd nema tvö ár eftir þetta
vegna nýrra laga sem kváðu á um
fækkun manna í þeirri nefnd. Það
var ekki ónýtt fyrir skólann að eiga
innan nefndarinnar mann með svo
langa reynslu að baki — mann sem
um leið hafði jákvæð viðhorf gagn-
vart þeim málum sem til umfjöllunar
voru. Mér er það minnisstætt að ein-
hveiju sinni var verið að ræða um
kaup á kennslutækjum. Siguijón
gerði grein fyrir skoðun sinni með
nokkurn veginn þessum orðum: „í
gamla daga var lítils árangurs að
vænta í heyskap ef menn höfðu bit-
lausan ljá, lélegt orf og ónýta hrífu.
— Ég veit að það er eins með ykkur
í kennslunni, að ef tækin vanta þá
verður kennslan lakari en ella.“ Þótt
Siguijón væri orðinn 77 ára þegar
hér var komið sögu gerði hann sér
glögga grein fyrir nýjum kröfum til
skóla og kennslu og var opinn fyrir
öllum þeim breytingum sem til bóta
horfðu. Það eðlilega við menn á
hans aldri er að þeir séu löngu staðn-
aðir en hugsun Siguijóns endumýj-
aðist í framþróun hins nýja tíma.
Það, með öðru, gerði það að verkum
að ekki varð litið á Siguijón öðruv-
ísi en sem óvenjulegan mann.
Samstarf okkar í skólanefnd og
ekki síður margra ára samvinna um
málefni Veiðivatna urðu þess vald-
andi að við kynntumst náið. Þrátt
fyrir að við værum tveggja kynslóða
menn og hefðum um sumt mismun-
andi skoðanir leiddu þau kynni til
vináttu á milli okkar. Ég er þakklát-
ur fyrir hveija þá stund sem ég átti
með þessum mikilhæfa gáfu- og
gæfumanni. Hann er nú látinn og
vil ég minnast hans með enn fleiri
orðum.
Siguijón Gísli fæddist 4. mars
1895 í Bjálmholti í Holtum. Svo sem
þá var títt ólst hann upp við almenn
sveitastörf. Skólaganga hans þætti
ekki margbrotin í dag: Ætli það
hafí ekki verið kennt tæpa tvo mán-
uði á hveijum vetri á bamafræðslu-
stiginu. Því næst var hann einn vet-
ur við nám hjá sr. Ófeigi í Fellsm-
úla og annan vetur í Hvítarárbakka-
skóla. Þessi skólaganga hlýtur að
hafa nýst Siguijóni vel, því góða
undirstöðuþekkingu þurfti sá maður
að hafa til að geta síðar gegnt öllum
þeim störfum sem Siguijón var kjör-
inn til að gegna. Nægir þar að nefna
að hann var reikningsendurskoðandi
sparisjóðsins á Rauðalæk, hann sat
í hreppsnefnd yfír þijátíu ár og það
á þeim tíma þegar hreppsnefndimar
önnuðust útsvarsálagningu, hann
sat í skattanefnd, var í stjórn Stétt-
arsambands bænda og í Framleiðslu-
ráði landbúnaðarins. Þá átti hann
lengi sæti í sex manna nefndinni sem
ákvað það verð sem bændur fengu
fyrir framleiðslu sína.
Með Hvítarbakkadvölinni lauk
skólagöngu Siguijóns en „skóli
lífsins" hélt áfram. f mörg ár hér
eftir starfaði Siguijón sumar og
haust við bú foreldra sinna heima í
Bjálmholti. Á vetrum stundaði hann
sjóinn, bæði á seglskútum, togumm
og ennfremur reri hann á árabát frá
Grindavík og úr Selvoginum.
Vorið 1922 verður breyting í lífí
Siguijóns. Þá gengur hann að eiga
Guðnýju Ágústu Ólafsdóttur frá
Austvaðsholti í Landsveit. Það sama
vor heíja þau búskap í Kálfholti en
prestur þar var þá sr. Sveinn Ög-
mundsson. Fyrstu þijú árin bjuggu
þau á hálfri jörðinni, en síðar á henni
allri.
Vorið 1928 kaupa þau Raftholtið.
Strax var þá byijað á að lagfæra
íbúðarhúsið og girða túnið. Að því
loknu var Siguijón með sjö þúsund
króna skuld á „bakinu". Það vom
miklir peningar í þá daga, erfíðir
tímar vom framundan; kreppa og
gengisfelling. Flestir sem þá vom
að byija búskap fóm á „hausinn"
og raunar margir fleiri. Erfiðleikar
þeirra sem skulduðu lágu ekki hvað
síst í því að lambsverðið féll úr þetta
22-25 krónum niður í 7 krónur (árið
1931) en skuldir manna stóðu eftir
sem áður.
En einhvern veginn blessaðist
þetta nú allt en það má vel vera að
þar hafí ráðið miklu að maðurinn
var vel giftur. Svo munu börnin
snemma hafa orðið liðtæk við hin
margþættu daglegu sveitastörf.
Ræktun var aukin og búskapur
blómgaðist.
Vorið 1966 lætur Siguijón af bú-
skap en selur bú og jörð í hendur
sonum sínum. Var það honum til
gleði að sjá hvemig þeir kunnu með
að fara.
Kjörorð ungmennafélagshreyf-
ingarinnar vom orðin „ræktun lands
og lýðs“. Auk þess hreifst ungt fólk
í byijun aldarinnar af og fylgdi eftir
kröfunni um að losa land og þjóð
við fjötra erlends sambands. Ung-
mennafélögin urðu umræðuvett-
vangur fyrir aukið frelsi, samhjálp
og framfarir. Starfíð í þessari hreyf-
ingu held ég að hafi orðið eins kon-
ar félagsmálaskóli fyrir Siguijón í
Raftholti sem og marga samtíðar-
menn hans. Nítján ára gamall er
Siguijón kosinn í stjóm Ungmenna-
félagsins Ingólfs í Holtunum og hann
á sæti í stjóm Héraðssambandsins
Skarphéðins um 22. ára skeið. Mér
þykir trúlegt að aðrir geri grein fyr-
ir þeim þætti í starfí Siguijóns en
vil þó geta þess að hann og Þor-
steinn á Vatnsleysu sömdu þau lög
er síðar vom samþykkt og tekin í
gildi fyrir héraðssambandið (þeir
höfðu lokið því verki áður en aðrir
meðlimir laganefndarinnar náðu að
mæta á fundarstað),.
Siguijón í Raftholti skipaði sér
undir merki Sjálfstæðisflokksins.
Mun þar einhveiju hafa um ráðið
persónuleg kynni hans við áhrifa,-
menn innan flokksins. Það hefur
hins vegar valdið mér — og fleirum
— allmiklum heilabrotum, hvers
vegna Siguijón varð ekki þingmaður
Rangæinga. Skýringu höfum við
ekki fullnægjandi. Að öðmm ólöst-
uðum hafði hann allt til þess að
bera: Glæsileika í framkomu, per-
sónutöfra í viðkynningu, reynslu í
félagsmálum, skarpar gáfur og hann
var meðal snjöllustu ræðumanna
sem ísland átti. Sjálfur sóttist hann
ekki eftir þingmennsku og taldi
raunar að starf sitt í ýmsum ráðum
og nefndum tæki meir en nógan tíma
frá búskap og heimili. Hann skipaði
þó annað sæti á framboðslista Sjálf-
stæðisflokksins í Rangárvallasýslu
frá vorkosningunum 1942 til þess
er hin gömlu kjördæmi vom lögð
niður 1959, (til að þóknast þéttbýl-
inu um aukinn þingmannaflölda). I
þessi 17 ár sem hann var varaþing-
maður sat hann einungjs á Alþingi
skamma hríð haústið 1955. Það má
vera að sumum hafi ekki þótt hann
vera nógu þægur flokksmaður. Ef
hann hafði aðra skoðun en flokkur-
inn hélt hann óhikað fram sannfær-
ingu sinni.
Mér finnst sem Siguijón hafi ekki
sökkt sér djúpt í neinar pólitískar
kennisetningar, stefnur eða isma.
Hans hugmyndafræði gekk út á það
að vinna fyrir bænduma og dreif-
býlið og að þess skyldi gætt að þjóð-
in safnaði ekki skuldum út á við.
Sjálfur hafði hann alist upp við að
menn skyldu vinna fyrir sínu dag-
lega „brauði“ og taldi hann það því
lélega hagfræði að stuðla að gegnd-
arlausum innflutningi glysvamings
fyrir erlent lánsfé. Hans skoðanir
gmndvölluðust ekki af þröngum
flokkssjónarmiðum heldur af þeim
hugsjónum sem vitsmunir hans blésu
honum í bijóst sem ungum manni
og hann þróaði síðan með sér. Á
gamals aldri var nann enn tendraður
af framtíðarsýn í anda ungmennafé-
laganna. Hann sá t.d. fyrir sér upp-
græðslu örfoka lands, brú á Ölfusá-
rósa, tvær verslunar- og fískihafnir
milli Hornaíjarðar og Stokkseyrar.
„Þjóðin hefur ekki efni á, að nýta
ekki Suðurland", sagði hann.
Eiginlega stóðu hugmyndar Sig-
uijóns utan og ofan við alla venju-
lega dægurmálapólitík. Pólitísk
víðsýni hans var slík að hann sá ein-
hvert ágæti við allar stefnur og alla
flokka og í einkasamtölum kom fram
að hann virti skoðanir þeirra sem
héldu öðm fram en hann sjálfur.
Aldrei heyrði ég hann hallmæla
nokkmm manni að honum fjarstödd-
um. Hitt er svo annað mál að í hita
augnabliksins gat hann látið þung
orð falla beint framan í menn og í
ræðustólnum gat hann orðið sem
víkingur er „hjó á báðar hendur“
og beitti jafnvel ósvífni, ef hann mat
stöðuna svo að það væm þau einu
meðöl er hæfðu „andstæðingnum".
Að fundi loknum var síðan sem ekk-
ert hefði í skorist.
Eftir Siguijóni var alls staðar tek-
ið hvar sem hann fór. Hann var
myndarlegur maður í sjón, hár vexti
og karlmennlegur í útliti og bar el-
lina með reisn. Hann var dökk-
hærður og bar þann hárlit lengur
en almennt gerist. Tilsýndar gat
hann virst alvarlegur en í nálægð
geislaði stundum af andlitinu í takt
við orð og hugsanir. Hann var
skemmtilegur í samræðum og þægi-
legt var að vera í návist hans. Það
má vera, að um hann hafí verið ein-
hver sú „skel“ er gerði það að verk-
um að allur þorri manna gerði sér
ekki grein fyrir því hversu hlýjan
hug hann bar til alls og allra. Hann
var góðmenni sem vildi öðmm gott
gera.
Hvorki verður Siguijón sakaður
um óhóf né óreglu, en vegna marg-
þættra samskipta sinna við fólk og
í félagsskap komst hann ekki hjá
því að taka þátt í veislufagnaði þar
sem vín var um hönd haft. Þótt
hann neytti veiganna ekki síður en
aðrir virtist það engin áhrif hafa á
vitsmuni hans, skýra hugsun og
framgöngumáta. Slíkt var atgervi
hans, andlegt sem líkamlegt.
Það blandaðist engum hugur um
að Siguijón hafði til að bera óvenju-
mikla vitsmuni. Listamannseðlið
blundaði í honum sem og mörgum
ættmennum hans. Sjálfur orti hann
ljóð, systir hans hefur samið verð-
mæt tónverk heima á sínum
sveitabæ, faðir hans var vel hag-
mæltur, Bjami föðurbróðir hans,
samdi ljóðabókina „Fölvar rósir“ og
ömmubróðir hans var silfursmiður.
En hvaðan voru þeir stofnar er
stóðu að Siguijóni? Það skal nú lítil-
lega rakið. Faðir hans var Sigurður
bóndi í Bjálmholti, f. 1857 d. 1922,
sonur Sigurðar bónda þar, d. 1882,
Bjömssonar í Hjallanesi í Lansveit,
f. 1790, d. 1858, Gíslasonar þar, f.
1749 d. 1836, Guðmundssonar í
Voðmúlastaðahjáleigu, f. 1696,
Jónssonar á Kirkjulæk í Fljótshlíð,
f. 1670, Jónssonar. Föðurmóðir Sig-
uijóns var Rannveig, systir Magnús-
ar á Ketilsstöðum afa Benedikts í
Nefsholti.
Móðir Siguijóns var Borghildur,
dóttir Þórðar sterka í Neðri-Sumar-
liðabæ, f. 1830, Þórðarsonar á Sýr-
læk, Einarssonar á Vatnsleysu. Móð-
ir Þórðar sterka var Ingibjörg, syst-
ir Guðmundar í Birtingaholti í
Hmnamannahreppi afa hinna þjóð-
kunnu Birtingaholtsbræðra, Ágústar
í Birtingaholti, sr. Kjartans í Hruna
og Magnúsar skólastjóra Kennara-
skólans. Þeir ættmenn voru þekktir
fyrir gáfur og ýmsa listræna hæfi-
leika. Móðir Borghildar var Borg-
hildur ljósmóðir, dóttir Brynjólfs
sýslumanns bróður Sveins föður
Benedikts sýslumanns föður skálds-
ins og hugsjónamannsins Einars
Benediktssonar er meitlaði í orðsins
list lífsspeki mannlegra samskipta
og framtíðardrauma um hið nýja
tæknivædda ísland mennta og
menningar. Móðir Borghildar ljós-
móður var Kristín, dóttir Gunnars
hreppstjóra í Hvammi í Landsveit.
Þeirrar ættar voru enskumaðurinn
Bogi Ólafsson menntaskólakennari
og Einar Jónsson frá Galtafelli sem
með samspili huga og handa hefur
skapað heimsfræg magnþrungin
listaverk svo sem sjá má í safn-
húsinu Hnitbjörgum.
Þegar haft er í huga hvert var
forfeðra- og frændalið Siguijóns í
Raftholti þá þarf engan að undra
þó maðurinn sjálfur væri stórbrot-
inn.
Svo sem fyrr segir var kona Sigur-
jóns Guðný Agústa Ólafsdóttir. Hálf-
bróðir hennar var Magnús Stephen-
sen faðir Hannesar M. Stephensen
formanns Verkamannafélagsins
Dagsbrúnar í Reykjavík. Faðir
Ágústu var Ólafur hreppstjóri í
Austvaðsholti, kunnur leiðsögumað-
ur um byggðir og öræfi (f. 1857 d.
1936). Kemur dugnaður hans, fyrir-
hyggja og útsjónarsemi vel fram í
ferðabók Þorvaldar Thoroddsen.
Hálfbróðir Ólafs var Magnús faðir
hins kunna dýravinar Böðvars á
Laugarvatni, en Böðvar beitti sér
mjög fyrir stofnun skólaseturs þar.
Ólafur í Austvaðsholti var sonur
Jóns í Austvaðsholti, f. 1814, Þor-
steinssonar bónda þar, f. 1779,
Grímssonar þar, f. 1750, Þorsteins-
sonar bónda á Árbæ í Holtum, Korts-
sonar þar, f. 1675, Magnússonar
þar, f. 1624, Kortssoanr í Skógum
undir Eyjafjöllum, Þormóðssonar
þar, Kortssonar.
Móðir Ólafs ( Austvaðsholti var
Vigdís frá Haugum í Borgarfirði af
hinni kunnu Lundarætt. Þeirrar ætt-
ar eru Lindarbæjarmenn þeir Ólafur
og Þórður. Móðir Jóns í Austvaðs-
holti var Guðrún, dóttir Runólfs
Jonssonar prests í Keldnaþingum.
Þeirrar ættar er Kristján J. Gunnars-
son skólastjóri og þeir Marteinst-
ungubræður. Móðir Ágústu var Guð-
rún Jónsdóttir ættuð frá Hellisholt-
um í Hrunamannahreppi af ætt
Torfa Jónssonar sýslumanns í Klofa
í Landsveit. Móðursystir Guðrúnar
Jónsdóttur var Agnes á Eyrarbakka,
móðir Guðnýjar, móður Ágústar
Þorvaldssonar alþingismanns á
Brúnastöðum.
Siguijón og Ágústa eignuðust