Morgunblaðið - 16.04.1988, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. APRÍL 1988
23
kjamorkuverinu er hraða klofnun-
arinnar (vonandi) nákvæmlega
stjómað, en í sprengjunni fer hann
upp úr öllu valdi.
Líkt og í sprengjunni kljúfa aðvíf-
andi nifteindir kjamann. Lykilatriði
hvað varðar hraða klofnunarinnar
er
2) nifteindahemillinn og 3) stýri-
stengur.
Lykillinn að skilningi hans er eftir-
farandi mynd (mynd 1) og sú stað-
reynd að hægfara nifteindir eru
miklu líklegri til þess að kljúfa
kjama en hraðfara nifteindir, sem
koma .beint frá klofnum kjama.
Hægfara merkir að nifteindin fari
með nokkumveginn sama hraða og
aðrar eindir í umhverfmu hafa
vegna varmahreyfínga. Hraðfara
nifteind sem kemur frá klofnun
kjama þarf að hægja á sér til að
eiga tök á að kljúfa annan kjama.
Hlutverk nifteindahemilsins er að
hægja á þeim. Til þessa er venju-
lega notað grafít (kolefni). Þannig
er kjamakljúfurinn venjulega
grafítblokk með götum (sjá. mynd
2), þar sem eldsneytínu er stungið
inn, og hraða brennslunnar er
stjómað með að draga eldsneytis-
stengumar út og inn. Þéttleiki nift-
einda í kjamakljúfnum skiptir miklu
máli. Því em auk þessa svonefndar
stýristengur úr eftii sem er gjarnt
á að gleypa nifteindir (kadmíum)
án þess að kjami þess kloftii.
4) Geislahlíf
Kjamar sem myndast úr klofnuðu
kjömunum er óstöðugir að því leyti,
að þeir senda frá sér geislun við
nýjar umbreytingar. Geislahlífum
er ætlað að loka þessa geislun inni.
Hæfni efna til að draga úr geislun
fer fyrst og fremst eftir þéttleika
þeirra (eðlismassa). Því er notað til
þessa blý, en utar stál, og loks
(vanalega) hjálmur úr steinsteypu
utan yfír.
5) Kæliefnið
flytur varmann sem myndast við
kjamaklofnunina. í það er notað
venjulegt vatn, þungt vatn, fljót-
andi málmar eða lofttegundir. Til
að loka geislavirknina inn.i, er varm-
inn leiddur burt úr kæliefninu með
varmaskipti yfír í annað efni (vatn)
sem fer í gufuformi um hverfla, sem
snúa rafölum. Þessi rás er enn lok-
uð, en gefur frá sér varma við þétt-
ingu gufunnar, og er sá varmi leidd-
ur burt með vatni, sem rennur þá
upphitað út í náttúmna. Það frá-
rennsli jafnast í meðalstóru kjam-
orkuveri á við allstóra íslenska á.
Heildarmynd, sem sýnir meginþætti
kjamorkuversins verður eins og á
myrtd 3. Næsta grein: Hvað gerð-
ist í Tsjemobyl?
fekreM íTTiffil
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
Slyngur er spói að semja söng,
syngur lóa heims um hring,
kringum flóa góms um göng
glingrar kjóa hljóðstilling.
(Duggu-Eyvindur Jónsson; 1678?—1746.)
Spói merkir víst „sá sem flýg-
ur eða hleypur hratt, hraðfari",
germ. *spówan = fara hratt.
Svipuð orð eru höfð um þennan
fugl í mörgum skyldum málum,
svo sem fær. spógvi og í hjalt-
lensku spui. Hér má bæta við
þýsku sich sputen = flýta sér,
holl. spoed = hraði og ensku
speed i sömu merkingu. Ýmis
orð þessu skyld tákna einnig að
þrífast vel, heppnast, stækka,
tútna út og þvílíkt. Þar til telst
okkar orð spik, lat. spatium =
rúm, „útþensla í tíma og rúmi“,
e. space = rúm, geimur o.s.frv.
Líklega má tengja við þetta lat.
spes = von. Þær systur hétu
spes, fídes og caritas. Það er
hjá okkur von, trú og kærleikur.
Að minnsta kosti tvö þessara
latnesku orða hafa verið gerð
að skímarheitum kvenna á ís-
landi, Fídes og Kárítas, og loka-
hluti Grettis sögu er nefndur
Spesarþáttur, en þar segir
einkum af sambandi Þorsteins
drómundar, bróður Grettis, og
frúarinnar Spesar í Miklagarði.
Þau unnust fyrst í meinum, átt-
ust síðan í hjónabandi og settust
að lokum í helga steina, sinn
steininn hvort.
Spói er stundum nefndur
lengri nöfnum: vellispói eða
velluspói. Kemur þar til klak
hans eða söngur gagnmerkur.
Sagt er að spóinn velli, og eru
til af því ýmis tilbrigði. Viðkunn-
anlegra þykir umsjónarmanni
að beygja sögnina sterkt og
segja: spóinn vellur og vall,
fremur en vellir og velldi. í lýs-
ingarhætti þátíðar má að vísu
segja, að í nokkrar ógöngur rat-
ist: spóinn hefur ollið, en ekki
verður við öllu séð.
Orðið spói kemur sjaldan fyr-
ir í gömlum bókum, en þó hefur
mönnum þótt vissara að setja
eftirfarandi lagastaf á bók
(Grágás):
„Rétt er manni at veiða í ann-
ars manns landi... smyrla ok
lær og spóa ok alla smá fugla,“
og er þá komið að næsta fugli
í vísu Eyvindar duggusmiðs á
Karlsá. Það er blessuð lóan sem
í Grágás hefur hina skemmtilegu
fleirtölu lær, enda hét hún þá
bara ló (sbr. fló, flær).
Mjög vandast málið, þegar
skýra á fuglsheitið ló sem nú
er orðið lóa. Reyndar setja menn
stundum framan við eitthvað í
áttina við hey eða heiði, enda
heitir fuglinn heile (hjeile) á
dönsku. En höldum okkur í bili
við stystu myndina ló. Á því eru
svo sem ýmsar skýringar. Mér
lfst ekki vel á að reyna að tengja
það við lalla, lull og loll (sem
allt táknar einhvem hægagang)
né heldur að klessa ló(u)nni und-
ir ljós. Mér fínnst tækilegast að
hafa sömu skýringuna og á
lómi, það er að bæði orðin gefí
til kynna hljóð, söng, hávaða.
Þetta væri þá í hljóðskiptasam-
bandi við gamla rót (la-) sem
merkti að æpa, sbr. lat. larus =
máfur og latratus = glet, gá.
Og þá er það þriðji fuglinn í
vísunni, kjói. Nafn hans er líka
lengt oft og tíðum, og heitir
hann þá vælukjói eða veitu-
kjói, enda veit væl hans á rign-
ingu. Sjálft orðið kjói merkir „sá
sem vælir, skrækir, hefur hátt".
Þetta er skylt danska orðinu
köter = hundur, durtur, e. caw
= krunk og chough = „hröfn-
ungur", sbr. ennfremur í okk&r
máli sögnina að kýta(st) =
þræta, þrátta, kýtinn = þrætu-
gjam og kýtingur = þræta,
orðasenna.
Mér datt í hug áðan að spói
væri kannski skylt spörr, en það
fær ekki stoð af lærðum bókum.
Spörr hefur nú misst síðara r-ið.
Það beygðist áður: spörr, um
spör, frá spörvi til spörs, flt.
var spörvar, spörva, spörum
(af því að v féll brott á undan
kringdu sérhljóði) og spörva.
Bækurnar greina að spör sé
skylt sögninni að sperra og öllu
þvi, enda kvað skáldið: „þenur
bijóst og sperrir stél“ um lítinn
fugl á laufgum meiði. Ætli það
sé ekki óhætt að láta, eftir öll
432. þáttur
þessi ár, fiakka gamla glensvísu
eftir Hannes Hafstein. Þá kváð-
ust vinir á undir sérkennilegum
bragarhætti:
Getur ekkert gert vel,
gengur þó með sperrt stél
Bertel.
☆
Ekki var það fyrr en á 19.
öld, að karlmannsnöfn hér á
landi voru samsett með forliðn-
um Sigur. Frá ómunatíð hafði
hins vegar tíðkast að setja sam-
an með forliðnum Sig, svo sem
Sig-fús, Sig-hvatur, Sig-mund-
ur, Sig-tryggur og Sig-urður.
Enn vom karlmannsnöfn með
Sigur-óþekkt 1801, en fljótlega
eftir aldamótin varð breyting á.
Var þá Sigur- sett framan á
eins eða tveggja atkvæða nöfn
sem áður vom kunn. Þessi ný-
breytni virðist eiga uþptök sín í
Þingeyjarsýslu og hefjast með
samsetningunum Sigurgeir og
Siguijón. í allsheijarmanntal-
inu 1845 heita 28 íslendingar
Sigurgeir, hinn elsti 26 ára,
Sigurgeir Jónsson í Reykjahlíð
við Mývatn. Af þessum 28 Sigur-
geirum vom 18 Þingeyingar.
í sama manntali vom 26 Sig-
uijónar á öllu landi, af þeim 22
Þingeyingar. Aðeins tveir þeirra
vom tvítugir eða meir, báðir
þingeyskir. Hinn eldri var 28
ára, Siguijón Magnússon á
Stóm-Reykjum í Reylq'ahverfí,
sá yngri 21 árs, Siguijón Jóns-
son á Amarvatni í Skútustaða-
hreppi. Fimm Siguijónar vom
Eyfirðingar, hinn elsti 11 ára,
og einn var úr Múlasýslu, 9 ára.
í manntalinu 1845 komu fyrir
fjórar aðrar samsetningar af
Sigur, og hét einn maður hveiju
nafni: Sigurdagur (2 ára), Sig-
urfinnur (22 ára), Sigurgarð-
ur (15 ára) og Sigurgrímur (21
árs). Enginn þeirra var Þingey-
ingur og auk heldur ekki Norð-
lendingur.
Umsjónarmanni er ljóst að
bamadauði var mikill á íslandi
á 19. öld, en um sinn hefur hann
fyrir satt að nöfnin Sigurjón
og Sigurgeir séu þingeysk ný-
breytni frá því laust fyrir 1820.
HRUND
Hárgreióslustofa
áður Hjallabrekku, Kópavogi,
hefurflutt starfsemi sína að
Hólmgarði 2, Keflavík.
opnað verður laugardaginn 16.
apríl, sími 92-15677.
VERIÐ VELKOMIN.
Bjarnveig Guðmundsdóttir,
hárgreiðslumeistari.
Símar 35408 og 83033
UTHVERFI
Ármúli o.fl.
Síðumúli o.fl.
Sæviðarsund, hærri tölur
GRAFARVOGUR
Logafold
Hverafold