Morgunblaðið - 17.05.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17 MAÍ 1988
Markieiðir í
Húnavatnssýslu
eftir Einar Pálsson
Jón Eyþórsson veðurfræðingur
sendir frá sér allmikla ritsmíð í
Arbók Ferðafélags íslands árið
1964. Fjallar ritsmíðin um Austur-
Húnavatnssýslu. Kaflinn Ásar og
Svínadalur í þessari ritsmíð Jóns
er með afbrigðum forvitnilegur og
ber það einkum til, að Jón heggur
þar eftir fyrirbæri því er nefna má
markleiðir á íslenzku, en það orð
er haft um beinar línur, sem
nútímamenn veita athygli í fomum
byggðum. Það er ekki fyrr en ný-
lega að mér var bent á þessa ritsmíð
Jóns Eyþórssonar, og varð ég alveg
undrandi yfir því sem þar er að
finna. Er með ólíkindum, að enginn
skuli hafa haft orð á þessum athug-
unum Jóns Eyþórssonar í umræðum
um markleiðir Rangárhverfís, sem
nú hafa staðið í Qórðung aldar. En
svona er þetta, við getur ekki allir
lesið allt, og athugasemdir í þétt-
skrifaðri héraðslýsingu em fáum
tiltækar, enda vísast, að menn veiti
ekki slfku efni athygli, ef þeir
þekkja ekki mikilvægi þess.
Ein málsgrein Jóns Eyþórssonar
er öðmm merkari og skal hún því
birt hér í heild:
„Bæir á Kólkumýrum og víðar
virðast standa í beinum röðum eða
því sem næst. í syðstu röð, nálægt
hreppamótum em bæimir Orra-
staðir, Hamrakot og Kagaðarhóll í
beinni línu úr Reykjanibbu í Geita-
skarð. Er það nónstefna. Reykir og
Smyrlaberg em í annarri samhliða
röð nokkm norðar. Miðsvæðis em
Beinakelda vestast, þá Hæll, Meðal-
heimur, Hurðarbak og Köldukinn á
beinni línu frá SV til NA (S 34°V).
í flórðu röð (S 24°V) er Holt nyrst,
þá Torfalækur, Kringia, Stóragiljá
— og handan hreppamóta Litla-
Giljá, Steinnes, Hólabak og Ás-
mundarstaðir (Miðhópssel) undir
Ásmundamúpi, en Umsvalir lenda
aðeins austan við; Akur, Húnsstað-
ir og Hjaltabakki em loks á þvf nær
alveg samhliða línu og enn fremur
Leysingjastaðir, Hagi, Miðhóp og
Gröf. Þetta er að vísu lausleg at-
hugun, en furðu margir bæir virð-
ast standast á, og sést það oft
gföggt, þegar símalfnur era lagðar
um sveitir. Til gamans má geta
þess, að Gunnfríðarstaðir, Stóra-
og Litlabúrfell, Holt, Hrafiiabjörg
og Marðamúpssel em á beinni lfnu
S 10°A.
Hafa landnámsmenn e.t.v. valið
bæjaretæði eftir fleiri sjónarmiðum
en hingað til hafa verið talin?“ (S.
138-9.)
Athugunin
Svo er að g'á sem fomleifafiæð-
ingar hafi ekki gefíð gaum að þess-
um orðum Jóns Eyþóresonar, og
eiga þau þó séretakt erindi til þeirra.
Er þess að vænta, að þeir taki nú
til alvarlegrar íhugunar það sem
við blasir f elztu byggðasögu lands-
ins.
Að sjálfsögðu verður að telja það
matsatriði, hveijir ættu að hafa
rannsóknir á markleiðum með
höndum; mér hefur alltaf þótt sem
fomleifafræðingar væm sjálfkjöm-
ir til slfks. Arkitektar virðast þó
ætla að helga sér sviðið; hérlendis
hefur einn arkitekt, Þórarinn Þórar-
insson, gert ýmsar athyglisverðar
athuganir er þessi mál varða; í
Rómaborg hafa arkitektar algjört
firumkvæði um þau efni. Nokkrir
leikmenn hafa velt fyrir sér mark-
leiðum, og þekki ég aðallega til
slfkra athugana af símtölum; eng-
inn veit fyrirfiram hvar fróðleiks-
fýsnin brýzt út. En gaman er að
tala við menn sem fá áhuga á fomri
skipan héraða; líkt er sem þeir líti
heimkynni sín nýjum og ferskum
augum, þegar þeir komast í snert-
ingu við hugsanir forfeðra vorra.
Vart þarf að skýra það fyrir Is-
lendingum, að Jon Eyþórsson var
allt í senn forvitinn maður, athug-
ull og glöggur. Hann lætur sér ekki
nægja að koma auga á einkennilega
staðreynd sem þarfnast skýringar;
hann lætur athugun sína á þrykk
út ganga svo að menn megi velta
gátunni fyrir sér. Fróðleiksþoreta
og rannsóknarhneigð Jóns Eyþórs-
sonar eigum við það þannig að
þakka, að röðun bæja í Húnaþingi
liggur nú fyrir sem augljóst rann-
sóknarefni fomfræða. Er ekki lítill
akkur f upplýsingum JÓns, þegar
dæmi koma saman.
Táknmál
Það sem olli því að ég veitti
markleiðum fyret athygli var fomt
táknmál: svo var að sjá sem vissum
goðminnum væri raðað upp í héraði
líkt og þeim bæjum, sem Jón Ey-
þórsson minnist á. Aldrei hafði ég
heyrt getið markleiða, vissi ekki til
að slíkra fyrirbæra væri að vænta
hérlendis og hafði því einfaldlega
ekki leitt að þeim hugann. Samt
sýndu goðminni ýmissa íslendinga-
sagna, að þau tengdust stöðum,
sem röðuðust á „fasta stefnu" eða
„beina línu.“ Þetta mál þarfnaðist
rannsóknar, og varð úr mikið net
hugmynda, sem íslendingar hafa
nú aðgang að f bókum.
Eitt þeirra rita, sem eigi verða
skilin frá markleiðum, er Grettis
saga. Gerði ég athuganir á þeirri
sögu fyrir um fjórðungi aldar; nú
er ljóst, að mark.Ieiðir Grettlu sam-
svara markleiðum annarra helztu
íslendingasagna, svo að ólíkra túlk-
ana mun eigi þörf í Húnaþingi. Það
sem nýjast má telja í þvf efni verð-
ur gefið út á þessu ári í riti, er
nefnist Stefið; þar er birt sú niður-
staða af athugun á tveim tugum
helztu sagna íslendinga að táknmál
það sem kennt hefur verið við Baug
Rangárhverfis, var það sama um
gjörvallt landið. Þannig má beinlfn-
is greina markleiðimar af tákn-
málinu án þess horft sé á kört elleg-
ar sveitir skoðaðar af fjallabrún.
Fjöldi efnisþátta vitnar um styrk
bönd milli sagnminna og áttavís-
anar. Hafa tengsl íslendingasagna
við eyktamörk varpað nýju ljósi á
gjörvallt samband hins íslenzka
goðaveldis og samfélaga Evrópu að
fomu.
Hvað voru markleiðir?
Einfaldast er að skýra markleiðir
með því að minna á eyktir fom-
manna. Ef lesandinn hefur það í
huga, að fommenn áttu sér engar
klukkur í nútímaskilningi, heldur
töldu stundir dags í göngu sólar
um himinbaug, verður þetta dæmi
ekki örðugt viðfangs. Setjum okkur
í stellingar landnámsmanns, og
hyggjum að þörfum hans. Augljós-
lega knýr nauösyn hann til að átta
sig í tilvemnni; til að marka aust-
ur, vestur, norður og suður — og
hálfeyktir inn í millum. Þessar
áttavísanir em í raun „klukka"
landnámsmannsins; sérhver bóndi
þarfnast marka á sjóndeildarhring
til að átta sig á göngu sólar. Þann-
ig verða áberandi tindar, mishæðir
og skörð f fjarska eins konar „töl-
ur“ þeirrar klukku, sem hver bóndi
hefur til að átta sig á jörðu hér,
miðað er við túnið heima.
Þegar horft er frá ákveðnum
depli á jörðu til kennileitis í fjarska
verður leiðin að sjálfsögðu „bein“.
Einar Pálsson
„Flest sem ritað hef ur
verið um hugmynda-
fræði íslendingasagna
hefur til skamms tíma
mótazt af óljósum
vangaveltum og skáld-
legri innsýn manna sem
eigi grófu niður í hug-
arheim fornrita. Eftir
að markleiðirnar urðu
ljósar hafa aðstæður
gjörbreytzt; unnt er nó
að skilgreina örðug við-
fangsefni af sæmilegri
skerpu.“
Sú er orsök þess, að markleiðir em
ávallt sýndar sem beinar línur.
Menn undrast stundum, hversu
langar markleiðimar vom að fomu,
en þá er að hyggja að augum
mannsins: í raun hamlaði ekkert
sjónlínu fommanns annað en hæðir
innan þess héraðs sem hann hafði
til viðmiðunar. Finnur Magnússon,
prófessor í Kaupmannahöfn, rann-
sakaði á öldinni sem leið fom
íslenzk eyktamörk. Ef menn skoða
eyktamörk þau er Finnur Magnús-
son birtir í bók sinni, sjá þeir skjótt,
hversu sjálfsögð slík viðmiðun er.
Jafnframt hljóta allir að skilja, að
í raun þarfnast hver bóndi, hver
bær, sinnar „klukku" í þessum
skilningi. Þannig verður ekkert
„skrýtið" eða einkennilegt um
markleiðimar, eins og stundum
hefur verið látið að liggja undanfar-
in ár; markleiðimar vom sjálfsagð-
asta viðmiðun bóndans, þá er hann
hugaði að tíma dags, árstíðum,
slætti, hirðingu og skepnuhaldi.
Bæir á Kólkumýrum
Það sem flestum mun á óvart
koma um orð Jóns Eyþórssonar, er,
að hann telur bæi á Kolkumýmm
og víðar „standa í beinum röðum
eða því sem næst“. Slíkt undrar
hins vegar ekki þann sem þetta rit-
ar eftir athuganir á fomum mark-
leiðum. Það sem lesið verður af
markleiðum er, að landnámsmenn
tóku vissa stefnu frá einum púnkti
að áberandi kennileiti og skipuðu
byggð með hliðsjón af því. Þótt ein-
hveijum kunni að sýnast þetta flók-
ið, er það í raun einfaldasta og sjálf-
sagðasta aðferð, sem landnemum í
nýju héraði stóð til boða. Sú stað-
reynd, að bæir em á vissum stöðum
reistir með þeim hætti sem hér frá
greinir, sýnir svart á hvítu, að fom-
menn beittu heilbrigðri skjmsemi
við skipulag byggðar. Skoðum orða-
lag Jóns Eyþórssonar: þrír bæir em
lagðir „á beinni lfnu úr Reykjanibbu
í Geitaskarð". Tekið er fram, að
þetta sé „nónstefna". Þar sjáum við
m.ö.o. hvort tveggja í senn, miðun
við kennileiti í Qarska — og göngu
sólar. Hvað er í raun eðlilegra, þeg-
ar menn taka nýtt land til búsetu?
Einna skemmtilegast þykir mér
að sjá, að fímm bæir em „á beinni
línu frá SV til NA“ — þetta er sú
tegund markleiðar sem ég veitti
sjálfur fyrst athygli — og vissi, að
finnast hlaut í Húnavatnssýslu.
Óþarfi er að endurtaka orð Jóns
og leggja út af hverri markleið fyr-
ir sig; meginatriði er að lesendur
skilji, hversu merkileg athugaefni
hér em á ferðinni.
Goðminnin
Ástæðan til, að markleiðir mnnu
inn í rannsóknir undirritaðs er sú,
að þær reyndust tengdar fomum
goðminnum. Markleiðir Hunavatns-
sýslu em óaðskiljanlegar frá Grett-
is sögu, enda er það mikla verk lítt
skiljanlegt nema markleiðir séu
gaumgæfðar í sambandinu. Hér
verður það mál ekki rætt nánar,
en bent á, að markleiðir ættu að
vera undirstaða sögu sérhvers hér-
aðs af þeirri einfoldu ástæðu, að
fommenn þekktu himinhring og
kennileiti og varðveittu sagnir sínar
með hliðsjón af hvom tveggja.
Mikilvægar em markleiðir til að
skýra heildarmynd af hinu íslenzka
samfélagi í öndverðu. Ætti hver
maður að geta skilið, hvað það
merkir fyrir rannsóknir á goðaveld-
inu foma, að goðminni skyldu
finnast í tengslum við markleiðim-
ar. Þessi goðminni vísuðu skýrt til
merkinga og má raunar segja, að
sú uppgötvun hafi um flest breytt
rannsóknaraðstöðu íslendinga á
fomum sögnum sfnum. Unnt er nú
að skilgreina með nokkm öryggi,
hvaðan helztu goðminni em rannin
og hvemig á þeim stendur innan
hinna ýmsu sagna.. Er aðstaða okk-
ar til slíkra rannsókna þannig gjör-
ólík því sem var fyrir aðeins nokkr-
um áratugum.
Mikilvægast alls má hins vegar
telja, að unnt reyndist að skorða
fslenzkar markleiðir við stjömu-
himni. Er f rauninni flest óskiljan-
legt um hugmyndafræði fom-
manna, nema sú staðreynd sé höfð
bak við eyrað. Jafnvel enn torekild-
ara hlýtur það þó að vera fyrir ís-
lendinga, hvemig unnt var að segja
fyrir um, hvað finnast mundi við
rannsóknir á fomum menningar-
háttum Flórenzborgar og Rómar —
af íslenzkum hliðstæðum — ef þetta
er ekki tekið með í reikninginn. En
svo standa málin í dag: með því að
finna himinhring sem hugtak, rann-
saka beitingu þess hugtaks og bera
síðan saman ömefni, kennileiti og
stjömuhimin fólks á ítalfu og ís-
landi að fomu — er unnt að vinna
tilgátur af skynsamlegu viti. Það
verk er nú hafíð.
Forn íslensk eyktamörk. (Úr bók Finns Magnússonar, „Om de gamle Skandinavers Inddeling af Dag-
ens Tides“ Khöfn, 1844.)