Morgunblaðið - 21.05.1988, Qupperneq 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. MAÍ 1988
13
frá blendingi C.luciliae og Scilla
bifolia, sem heitir Chionoschilla
allenii og einnig væri gaman að
reyna hér.
Laukar snæstjamanna eru fá-
anlegir í blómaverslunum á haust-
in. Þeir eru settir 5—7 sm djúpt,
helst ekki minna en 5—10 saman,
með 5 sm millibili. Snæstjömur
em mest ræktaðar í tijá- og
runnabeðum. Fljótlega eftir
blómgun visna blöðin niður og
má þá hreinsa þau burt. Laukam-
ir fjölga sér ört og oft má sjá
sjálfsánar plöntur. Skipta má
laukunum 3.-4. hvert ár.
Snæstjömur þrífast afar vel
hér á landi og hafa verið hér í
ræktun um langt árabil. Sérstak-
lega em mér minnisstæðar snæ-
stjömur sem uxu í garði Eiríks
Hjartasonar í Laugardal í
Reykjavík fyrir um það til 40—50
ámm.
Kristinn Guðsteinsson
Um tímann og vanda
hans í eðlisfræði
Raunvísindl
Egill Egilsson
Um tímann og vanda hans
í eðlisfræði
Tíminn hefur verið mönnunum
ráðgáta og komið fleiram í bobba
en eðlisfræðingum. Hann má
einnig fást við með aðferðum
skáldskapar og öðmm sem em
frekar kenndar við húmanisma
en vísindi.
„Við höfum tólf klukkur á
heimilinu.
Samt er tíminn ekki nógur,"
segir ljóðskáldið Benny Andersen
um tímann. Og eitt höfum við
öll sameiginlegt af honum að
segja: Hann er okkur öllum ónóg-
ur, hvort sem okkur er mældur
hann ríflegur eða skammur.
En viðfangsefni okkar er
tíminn í eðlisfræðilegum skiln-
ingi. Ekki síst þar hefur hann
boðið upp á vanda sem reynist
erfítt að skilja.
Timinn og Miinc-
hausen barón
Sé málið skoðað lengst aftur
í aldir, hefur tíminn boðið upp á
þversögn sem minnir á söguna
um Munchausen barón þegar
hann togaði sjálfan sig (og hest-
inn með) á hárinu upp úr dýi.
Samkvæmt hefðbundinni aflf-
fræði Newtons gerir tíminn
nefnilega hvorttveggja: Að
stjóma sigurverki alheimsins og
að láta stjómast af því. Sekúndan
er ákvörðuð út frá gangi himin-
tunglanna (ákveðið hlutfall af
lengd meðaldagsins), og himin-
tunglin mæla oss þar með
tímann, en á hinn bóginn stjóm-
ast hreyfíngar himintunglanna
af tímanum.
Lítum á heimilislegra dæmi
um þetta, nefnilega eina af hin-
um tólf klukkum Benny Anders-
ens, stofuklukkuna sjálfa. Ding-
ullinn sveiflast einu sinni fram
og aftur á sekúndu. í fyrsta lagi
mælir klukkan okkur sekúndum-
ar, en á hinn bóginn stjómar
tíminn falli dingulsins inn að jafn-
vægisstöðu.
Þetta er þó fráleitt eina vanda-
málið sem eðlisfræðingar rekast
á í sambandi við tímann.
Tíminn og afstæðis-
kenningin
Innan afstæðiskenningar Al-
berts Einsteins má kannski segja
að tíminn leiki meira hlutverk en
nokkurt annað fyrirbrigði. Með
afstæðiskenningunni, sem varð
til á fyrsta og öðmm áratug þess-
arar aldar, kom í ljós að tíminn
var langt í frá allur þar sem
hann var séður.
Fram til þessa hafði verið talið
sjálfsagt að tíminn væri einn og
hinn sami hjá okkur öllum, hver
sem mældi hann eða yrði fyrir
áhrifum hans. Með afstæðiskenn-
ingunni kom í ljós að tfminn,
nánar til tekið lengd atburða, var
ekki hinn sami hjá öllum, heldur
fór hann eftir hver mældi, og enn
nánar til tekið, hvemig sá hreyfð-
ist sem mældi hann. í öðm lagi
kom í ljós enn merkilegri hlutur:
Að tíminn var ekki lengur skýrt
afmarkað fyrirbrigði, heldur
fléttast rúm (lengdir) og tími
saman í eina heild. Fyrirferð
tímaþáttarins annars vegar og
lengdar, breiddar og hæðar hins
vegar, fer eftir hvemig sá hreyf-
ist sem skoðar hlutinn.
Skoðum hliðstætt dæmi úr
daglega lífínu. Maður stendur
einhvers staðar skáhallt út undan
einu homi femingslaga húss.
Annar veggurinn sem hann sér
samsvarar tímanum en hinn rúm-
þættinum. Sýndarstærð hliðanna
tveggja fer eftir sjónhomi
mannsins, eða afstöðu hans til
hússins. Það atriði samsvarar
hrejrfíástandi mannsins í afstæð-
iskenningunni.
Þannig tekur nútímaeðlis-
fræðin (og einnig hin megingrein
hennar, sem er skammtafræðin)
mið af eiginleikum athugandans.
Afstæðiskenningin tekur til
greina hraða athugandans, en
skammtafræðin áhrif athugunar
athugandans á þann heim sem
hann skoðar (Sjá síðar).
Stefna tímans
í hinum þriðja meginvanda
sem kemur upp, verður sannar-
lega ekki komist hjá því heldur,
að taka eiginleika athugandans
til meðferðar. Hér á ég við hina
óumdeilanlegu staðreynd, að
tíminn hefur stefnu — í þeim
skilningi að við munum fortíðina
en vitum ekkert um framtíðina.
í fljótu bragði virðist eðlis-
fræðin vera í andstöðu við þessa
reynslu okkar.
Ef litið er á þau tvö gmndvall-
arlögmál sem em talin stjóma
hegðan efnisfyrirbæra, þá ætti
samkvæmt þeim hvaða atburður
sem vera skal að geta gerst jafnt
aftur á bak sem áfram. Þannig
skilið, að ef við kvikmyndum at-
burðinn og leikum kvikmyndina
aftur á bak, ætti sá atburður að
geta gerst einnig samkvæmt eðl-
isfræðinni.
Þetta á þó aðeins við um suma
atburði. Sé þungri stálkúlu kast-
að í fleygboga, lítur kvikmyndin
spiluð aftur á bak nánast eins
út. Sé mjólk hrærð út í kaffí-
bolla, lítur öfuga mjmdin af því
nánast mjög ósannfærandi út.
Annað dæmi: Maður stingur sér
til sunds. Á öfugu myndinni sést
í upphafi öldugangur, síðan koma
tær upp úr öldurótinu, og loks
allur líkaminn, sem svífur með
fætur á undan upp á bakkann. í
lokin stendur maðurinn kyrr á
bakkanum, en vatn laugarinnar
er spegilslétt.
Af hveiju sjáum við aldrei
þannig atburði, þó að þeir ættu
jafnt að geta gerst samkvæmt
gmndvallarlögmálum eðlisfræð-
innar? Svarsins er að leita í
gmndvallarlögmálum eðlisfræð-
innar og því hvernig við sem.
vitsmunaverur söfnum upplýs-
ingum. Enn þarf hér að taka
eiginleika athugandans til
greina, ef skilja á fyrirbrigðið.
í næsta þætti lítum við nánar
á þetta og á tilraunir franska
heimspekingsins Henri Bergson
til að skilgreina tímann í sam-
ræmi við skynjun okkar.
LITLA ELDHÚSIÐ
Eldun, kæling, upppvottur og skápur.
r TENSAI
sjOnvarpstæki isv/Hvrvyi
<6 v< oQ sKápur.
lSfJMAR
BUSE4ÐINN
$§} SAMBANDSINS
ARMULA3 SIMAR 687910 681266
Rafbúð Sambandsins tryggir örugga þjónustu

og grillofnar

fl
kr. 47.405,- stgr
VVLO I IIVOnUUOL
HITAKÚTAR
Amerisk gaeðavara,
76 litra — 250 litra kútar