Morgunblaðið - 13.08.1988, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. ÁGÚST 1988
Kjamorkusögur
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 448. þáttur
Erlendar bækur
Guðmundur H. Frímannsson
Martin Amis: Einstein’s
Monsters, Penguin, 1988.
Martin Amis er sennilega þekkt-
asti ungi rithöfundur Englendinga
nú um stundir og hann er líka í
hópi þeirra allra beztu. Hann hefur
ritað eina bók nú þegar, sem ýms-
ir fleiri en ég telja í hópi meistara-
verka samtímans. Það er bókin
Money, sem út kom fyrir fjórum
árum. Þá bók má lesa með ýmsum
hætti, eins og góðra bóka er hátt-
ur. Það má til dæmis skoða hana
í ljósi þeirrar áráttu sumra Eng-
lendinga að fara með ránum og
djöfulgangi hvert sem þeir fara,
hvort sem það er á knattspymu-
völlum, ströndum Spánar eða ann-
ars staðar. Fjölmiðlar grípa gjam-
an til félagsvísindamanna, þegar
á að reyna að skýra slíka ónátt-
úm, sem undantekningarlaust
mistekst hrapallega af þeirri ein-
földu ástæðu að þeir hafa svo tak-
mörkuð gögn: erfítt uppeldi, fá-
tækt, drykkjuskapur em dæmi-
gerðar skýringar, en em í mesta
lagi einungis byrjun á skýringu.
En vandinn er sá að þær duga
ekki. En góð skáldverk segja
manni meira um eðli mannanna
en félagsvísindi geta nokkum tíma
gert.
Money segir af einum laðrún,
John Self, sem hefur unnið við
gerð auglýsingamynda og ætlar
sér að verða stórt nafn í kvikmynd-
um, hefur peninga eins og skít,
er gersneyddur því sem kalla má
eðlilegt mat á verðmætum og trú-
ir því að ekkert sé meira virði í
llfínu en liggja konur og fróa sjálf-
um sér nema peningar. Og hegðar
sér í samræmi við það. í sögunni
er að finna stflsnilld og formsnilld,
sem er óvenjuleg.
Nýlega var gefín út I kilju nýj-
asta bók Martins Amis, Skrímsli
Einsteins. Hún er safn smásagna
með ítarlegum formála eftir höf-
úndinn. í formálanum leitast Amis
við að leiða rök að því að gera
verði nánast allt til að losa menn-
ina við kjamorkuvopn og fer yfír
ýmis þau rök, sem beitt hefur ver-
ið til að réttlæta þau. Hann telur,
að þau séu eins og sýki, sem allir
séu haldnir, þótt fáir geri sér grein
fyrir því. Nú er ekki sérstök
ástæða hér að fara yfír rök hans,
sem ég er í flestum atriðum ósam-
mála, heldur víkja að því að hann
telur að eldri kynslóðin beri ábyrgð
á vopnunum. Hann segir svo frá
viðskiptum sínum við föður sinn,
rithöfundinn Kingsley Amis, um
þessi efni:
„Þegar ég sagði honum, að ég
væri að skrifa um kjamorkuvopn,
sagði hann með tón, „Eh. Ég geri
ráð fyrir, að þú sért... „á móti
þeim“?“ Hann tekur ekki mikið
mark á hugsuðum. (Hann svaraði
vini mínum eitt sinn, sem hafði
sagt honum að einni hvalategund
I útrýmingarhættu væri skipulega
breytt í sápu, „Það virðist nokkuð
fóð aðferð til að gernýta hvali."
rauninni er honum hlýtt til hvala,
held ég, en það er ekki málið.)
Ég er að jafnaði mddalegri við
föður minn um kjamorkuvopn en
um nokkuð annað, mddalegri en
ég hef verið síðan ég var ungling-
ur. Ég lýk samræðunni venjulega
með því að segja eitthvað í líkingu
við, „„Jæja, við verðum bara að
bíða eftir því að þið, skíthælamir,
drepist einn af öðrum." Hann lýk-
ur venjulega á að segja eitthvað
I áttina við, „Hugsaðu þér. Með
því að leggja niður Listaráð ríkis-
ins gætum við aukið vopnabúr
okkar vemlega. Skáldastyrkir
gætu dugað fyrir viðhaldi á kjam-
orkukafbát í heilt ár. Opinbert fé,
sem fer í eina sýningu á ópemnni
Rosenkavaiier, dygði fyrir einni
nifteindasprengju. Ef við lokuðum
öllum sjúkrahúsum í London, gæt-
um við ...““ Það er ýmislegt fleira
jafn skemmtilegt og þessi frásögn
af Kingsley Amis.
Sögumar í þessu safni era
fímm. Tvær þeirra era skrifaðar
undir greinilegum áhrifum af
vísindaskáldsögum, „Tímaveikin"
og Litli voffinn sem varð“. í þeirri
seinni er mjög sniðuglega farið
með stef úr ævintýmm, þótt sagan
sé heldur þunglamaleg framan af.
„Bujak og sterki krafturinn eða
teningar Guðs“ er fyrsta sagan
og að því er ég fæ bezt séð sú
bezta. í henni segir af fyrrum
kraftamanni úr Qölleikahúsum,
sem er öðmm þræði mikill lífslist-
armaður, örlögum fjölskyldu hans
og viðbrögðum hans við þeim.
Síðasta sagan heitir Hinir ódauð-
legu og greinir frá dapurlegum
örlögum ódauðlegs manns, sem á
endanum stendur einn eftir, því
allir hinir em dauðir vegna kjam-
orkustríðs.
Þessar sögur em ekki bara vel
gerðar frásagnir heldur er líka í
þeim skipuleg og skarpleg um-
hugsun um veröldina nú á dögum.
í þeim er vikið að ýmsum dapur-
legustu þáttum I fari samtímans
og hvergi litið undan, en gaman-
semin grá. Amis nýtir ótrúlega vel
líkingamál frá kjamorkuvopnum
og eðlisfræði þeirra. Þetta em
réttilega kjamorkusögur.
Undan
skilningstrjenu
Egill Egilsson
Uppreisn unga fólksins. Stúd-
entauppreisnin. Stúdentaóeirðir.
Af hveiju hófust þær? í hveiju
fólust þær? Hveiju komu þær til
leiðar? Hvað er orðið um þá sem
tóku þátt í þeim?
Nú tuttugu ámm seinna em
atburðimir nægilega flarri, og
glýja tilfinninganna minni, eða
e.t.v. alveg horfin. Margir hafa
reynt að henda reiður á hvað gerð-
ist og glíma við spumingamar
sem var varpað fram hér á undan.
Hér er reynt að draga saman
í örstuttu máli vangaveltur þátt-
takanda tuttugu ámm seinna.
Af hverju hófust þær?
Fyrst mætti spyija sem svo:
Hvar hófust þær og hvenær'í
Málið er ekki svo einfalt eins og
sumir vilja vera láta, að þær hafí
gosið upp fyrirvaralaust og tilefn-
islaust árið 1968 og ekki verið
fyrir hendi áður. Ýmiskonar for-
vera má t.d. finna einkum í kring-
um Berkeley í Bandarílqunum all-
löngu áður. Einnig hefur verið
minnst á Berlín í því sambandi.
Umrætt ár verða þær aðeins
miklu umfangsmeiri.
Bent hefur verið á einstakar
staðbundnar ástæður uppreisnar-
innar, svo sem Víetnamstríðið,
sem sneri að Bandaríkjamönnum
fyrst og fremst. Þótt Vesturevró-
gagara kalla eg þessi ljóð.
Þessi vísa er úr Pontusrim-
um (111,79) eftir Magnús Jóns-
son prúða (1525?—1591). Hún
er því upp tekin hér, að í 438.
þætti vom nokkrar vangaveltur
um orðin gagari og gagaraljóð.
Af því tilefni fékk ég bréf frá
Magnúsi Jónssyni í Hafnarfírði,
þar sem vitnað er til þessarar
vísu og hinnar miklu ritsmíðar
dr. Bjöms K. Þórólfssonar um
rímur fyrir 1600. Ég þakka
Magnúsi bréf hans fyrr og síðar
og læt svo fylgja kafla úr riti
Bjöms Karels:
„f gagaraljóðum em samrím-
anir á víxl sem í ferskeyttu, en
öll vísuorð em stýfð og lengd
þeirra sem í stafhendu og sam-
hendu. Hljóðstafasetning er sem
í ferskeyttum hætti. Nafííið gag-
arafjóð er algengt á seytjándu
öld, en í þessu erindi úr Pont-
usrímum er það ekki haft, held-
ur er hátturinn kallaður gagari,
ef orðið gagari á ekki við
rímuna sjálfa, sbr. „orðum fám
er glæstum gædd“. Jeg þekki
ekki orðið gagari annarsstaðar
en hjer, og einu sinni í Bærings-
rímum Jóns Guðmundssonar í
Rauðseyjum; hjá Jóni virðist
merkingin helst vera óþokki.
Hvort sem það nú er ríman eða
bragarháttur hennar, sem höf-
undurinn kallar gagara, þá hef-
ur verið skilið svo, sem nafnið
ætti við háttinn. Nafninu var
breytt í gagaraljóð, og svo hef-
ur hátturinn lengi verð nefnd-
ur.“ (Stafsetningin er dr. Bjöms,
en leturbreytingar umsjónar-
manns.)
★
Enn er orðið kýr að þvælast
fyrir lærðum og leikum. Undar-
legt hvað blessuð skepnan er
mönnum erfíð, eins og beyging
nafíisins er reyndar auðveld. Án
greinis em nefnifall og eignar-
fall eins, þolfall og þágufall eins:
Kýr, um kú, frá kú, til kýr.
puríkin væm bandamenn þeirra
tóku þau ekki beinan þátt í því
stríði, heldur heyrðust ákafar
gagniýnisraddir frá þeim. Þannig
brann það stríð ólíkt heitar á
bandarískri æsku. Stríðið skýrir
það tæplega út af hveiju uppreisn-
in kom upp með engu minni krafti
í ýmsum íjölmennum ríkjum Vest-
urevrópu.
Hvað viðvíkur Frakklandi, þar
sem uppreisnin var talin beinast
að innviðum þjóðfélagsins, hefur
verið bent á til skýringar að
franskt skólakerfí hafí verið mjög
íhaldssamt og gamaldags. Énn
skýrir það ekki út hvers vegna
uppreisnin var engu minni í
Þýskalandi.
Dýpra var á orsökunum. Um-
fang og styrkur uppreisnarinnar
verða ekki skýrð út, nema vísa
til menningarástands kaldastríðs-
áranna, og einkum áranna fyrir
1968. Foreldrar hinnar uppreisn-
argjömu kynslóðar höfðu lifað
heimsstyijöldina síðari, og reynsla
þeirra varð til að afstaða þeirra
var afdráttarlaus um margt. Þetta
kom fram í mörgum hliðum hins
daglega lífs ungmennanna. Það
mótaði líf þeirra á heimilum, í
skólum og setti svip sinn á það
sem þau heyrðu í fjölmiðlum um
umheiminn. Þetta kemur og heim
og saman við að þótt uppreisnin
hafí verið margvíslegs eðlis, var
aðaleinkenni hennar allstaðar, að
henni var beint gegn valdbeitingu
Þetta er nú ekki flókið. Varla
ætti svo heldur að vera, þó grein-
ir bætist við: kýrin, um kúna,
frá kúnni, til kýrinnar. En ekki
hallaðist á um daginn í vörpun-
um, hvort sem þau vora ríkisrek-
in eða ekki. Annars vegar mátti
heyra að síðustu „kýrinni" hefði
verið fargað, hins vegar mátti
sjá nefnifallsmyndina „kúin“!
Hvers konar klaufabárðar em
þama eiginlega? Ég held að við
verðum að tala við þá eins og
böm: Kýrin heitir Kolla. Ég sá
kúna Kollu. Kolla er nafnið á
kúnni. Þetta er kálfur kýrinnar
Kollu.
Hlegið var að skólapilti (varð
þjóðkunnur ágætismaður) sem
sagði á gagnfræðaprófí, þegar
hann kom upp í nautgripunum:
„Það er þá best að byija á kýr-
inni, því að hún er okkur skyld-
ust“! Látum ekki herma slíkt tal
upp á okkur eða spjá okkur með
kveðskap eins og þessum sem
sást fyrir nokkmm ámm:
Það var skrýtið með kýrina á Krossi
undan kýrinni hans Stjána á Fossi.
Þessi kú var í línum
svo ókúarleg sýnum,
að helst líktist brokkgengu hrossi.
★
Þá er röðin enn komin að
Jakob Bjömssyni í Reykjavík.
Hann segir:
„Um orðið „eyðni“ segir þú í
435. þætti: „Mér er t.d. alveg
hulið hvemig sá maður hugsar
sem ekki tengir þegar í stað
eyðni við auðn og sögnina að
eyða. Ég hef horft á myndir af
eyðnisjúklingum og þárf ekki
frekar vitnanna við.“
Mér er spum: Hefur þú líka
séð myndir af aðframkomnum
krabbameinssjúklingi, berkla-
sjúklingi eða manni með hörgul-
sjúkdóma á háu stigi, t.d. frá
hungursvæðum Afríku, sem oft
má sjá I blöðum og hjálparbeiðn-
um? Hver er munurinn á þeim
myndum og af langt Ieiddum
„eyðni“-sjúklingi? Enginn! Er þá
ekki orðið „eyðni“ jafngott um
alla þessa sjúkdóma? Vissulega,
í daglegu lífí og umhverfí ung-
mennanna og valdbeitingu annar-
staðar í heiminum.
Hvað kom út?
Var þetta allt stormur í vatns-
glasi? Því heyrist haldið fram. En
þannig er því ekki varið. Það var
annað og meira, þegar de Gaulle
kailaði franskar hersveitir heim
frá Þýskalandi, til að veija það
sem hann taldi öryggi Frakklands
gegn samfylkingu námsmanna og
verkamanna. Það var annað og
meira, þegar þessi uppreisn er
megininntak þeirrar almennu
andstöðu, sem varð til að Banda-
ríkjamenn losuðu sig við Víet-
namstríðið. Og svona mætti telja
áfram. Ýmis menningarleg áhrif
uppreisnarinnar, t.d. í tónlist,
urðu ekki kölluð aftur.
Hvað varð um stefnurnar?
Ismamir vom margir. Og á
eftir kom tími „ismaleysis" (og
varir enn). Einna mest bar á
ýmsum útgáfum marxisma og
sósíalisma, þó með ívafí stjóm-
leysis. „Ismamir“ em til eftir sem
áður í bókum, eða sem yfírlýstar
stefnur þeirra ríkja sem telja sig
vera að framkvæma þá. En fólk-
ið, sem aðhylltist þá áður, gerir
það sjaldnast lengur. Og þjóð-
félögin hafa ekki breyst heldur
af þessum orsökum, svo að sýnt
verði fram á.
Hvað hefur breyst?
Það sem kann að hafa breyst
ef þessi viðmiðun þín er höfð
að leiðarljósi. Þama er kjami
málsins. Dæmið sem þú tekur
sýnir einmitt ljóslega að orðið
„eyðni" er slík merkingarleg
þynnka, getur merkt nánast
hvaðeina sem hefur tengsl við
auðn og dauða, að það er af
þeim sökum ónothæft um tiltek-
inn, afmarkaðan sjúkdóm. Hug-
takið skröltir innan í orðinu.
Orðið fer því eins og föt af 120
kg karlmanni fyrir tíu ára dreng.
Skiptir þá engu þótt fötin séu
úr fínasta efni. Að nota „eyðni“
um það sem felst f hánefninu
(acronym) AIDS er svipað og
kalla íbúa Reykjavíkur bara ís-
lendinga — eða jafnvel bara
menn. „Eyðni“ hefur alls enga
skírskotun til hins merkingar-
lega innihalds hánefnisins AIDS,
til þess sem auðkennir þann
sjúkdóm frá öðmm, sem er
skemmd — og eyðilegging — á
ónæmiskerfi líkamans sérstak-
lega. Þessvegna er það ónot-
hæft um AIDS að mínum dómi.
Sá sem bjó til orðið „eyðni“
hefur þannig ekki hitt naglann
á höfuðið hvað merkingu varð-
ar. Menn sem fengust við
smíðar, en hittu ekki naglann á
höfuðið, hétu í mfnu ungdæmi
ekki smiðir heldur klambrarar,
og verk þeirra ekki smíð heldur
klambur.
Orðið „eyðni“ gæti sem best
verið búið til af tölvu eftir forrit-
inu: Settu saman tveggja at-
kvæða orð sem byijar á hljóðinu
ei- eða ey- eins og í AIDS.“
Umsjónarmaður ætlar ekki
að endurtaka eftii 435. þáttar,
en heldur að nú væri ráð að
gefa höfundi orðsins eyðni færi
á að svara fyrir sig. Þátturinn
stendur honum (og öðmm) opinn
eftir þessa hörðu gagnrýni J.B.
★
í RABB-þætti síðustu Les-
bókar fjallar Helgi Hálfdanarson
um efni sem hér hafði verið bor-
ið undir lesendur, og er ég hon-
um þakklátur fyrir og þá ekki
síður hlýleg orð í garð þáttarins.
er óáþreifanlegt. Hugsunarháttur.
Verðmætamat. Umgengnisreglur
manna. Hlutir sem er erfítt að
fullyrða um nema að undangeng-
inni vandlegri athugun. Og varan-
legra að taka ekki mikið upp í sig
annað en lýsa yfír sannfæringu
sinni f þá vem. Fólkið sem tók
þátt í þessu mótaðist svo að ekki
varð aftur kallað, jafnt þótt margt
af því kunni að sitja í þægilegum
stólum mannfélagsins og beita því
valdi sem það barðist gegn áður.
Sjálfum varð mér hugsað til tákn-
gildis þess þegar ég hnýtti á mig
bindi á ný eftir meira en áratugar
hlé. Ég hnýtti hann umhugsunar-
laust, sjálfkrafa, eins og fyrir-
brigðið hefði aldrei komið upp.
Sjálfur trúi ég ekki á að þetta
hafí haft táknrænt gildi, þó að
freistandi sé að hugsa sem svo.
Eitt áþreifanlegt kom þó
út
Það var endumýjun kvennahreyf-
ingarinnar. Sjálfur ætla ég ekki
konur svo þýðingarlausar að ég
haldi fram að uppreisn unga fólks-
ins hafí verið orsök kvennahreyf-
ingarinnar. Hins vegar kemur hún
upp á sömu ámm og í nánu sam-
hengi við uppreisn unga fólksins.
Ég leyfí mér að halda fram að
fyrirbrigði séu náskyld, þótt í ljós
komi að kvennahreyfíngin nái að
marka miklu dýpri spor f þjóðfélög
Vesturlanda en hin hreyfíngin,
sem hér um ræðir.
Á tvítugsafmæli ársins 1968
Ætla eg flest sé orðin mædd
öld að gefa rímu hljóð.
Orðum fám er glæstum gædd,