Morgunblaðið - 13.09.1988, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. SEPTEMBER 1988
55
Aðall og borgarastétt
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Arno J. Mayer: Adelsmacht und
BUrgertum. Die Krise der
europkischen Gesellschaft
1848—1941. Ubersetzt von Karl
Heinz Siber. Deutscher Taschen-
buch Verlag 1988.
Höfundurinn er prófessor í sögu
við Princeton-háskólann. Hann til-
einkar rit sitt Herbert Marcuse og
ritið er skrifað sem ádeila á borg-
arastéttina í helstu ríkjum Evrópu
á tímabilinu 1848—1914, fyrir að
hafa ekki réttlætt kenningar Karls
Marxs um stéttabaráttuna, þ.e. tek-
ið algjörlega og afdráttarlaust völd-
in af aðlinum í umfjölluðum rílq'um.
Þótt bókin sé skrifuð undir áhrifum
marxískrar söguskoðunar er hún
engu að síður fróðleg og skemmti-
leg aflestrar. Söguskoðun höfundar
bindur hann við ákveðnar samfé-
lagsskoðanir, sem hefta allan skiln-
ing utan þess þrönga stakks.
Samkvæmt kenningum höfundar
mótaði aðallinn menningu og
lífsmáta og smekk öflugrar borg-
arastéttar allan síðari hluta 19. ald-
ar og kom þannig í veg fyrir að
borgarastéttin tæki frumkvæðið í
menningarlegum og pólitískum efn-
um á umræddu tímabili. Stéttabar-
áttan hafði ekki sinn gang sam-
kvæmt útlistunum marxískra sagn-
fræðinga. í rauninni verður bókin
yfírlýsing um haldleysi kenning-
anna um sögulega efnishyggju,
þótt svo sé alls ekki ætlunin frá
höfundarins hendi.
Höfundurinn skiptir ritinu í fimm
kafla. í fyrsta kaflanum er fjallað
um höfuðatvinnuvegina, landbúnað
og iðnaðarframleiðslu, og þróun
þeirra í helstu ríkjum Evrópu, eink-
um á Englandi, Frakklandi og í
Habsborgararíkinu, Þýskalandi og
Rússlandi. Höfundur kemst að
þeirri niðurstöðu að aðallinn, sem
átti landið eða jarðeignima í þess-
umr löndum og bænduma með,
nema á Frakklandi, þar sem smá-
bændastétt hafði mótast eftir
frönsku byltinguna, og að aðallinn
hafi í rauninni ráðið öllu og mótað
menningu og samfélag og að borg-
arastéttin hafl verið mótuð af þeirra
smekk og lífsmáta og hafí ekki átt
frumkvæði að marktækum nýjung-
um, nema í iðnaði og bankastarf-
semi. Þrátt fyrir aukinn auð borg-
arastéttarinnar réð gamla herrarík-
ið, konungur, kirkja og aðall.
Frakkland hafði nokkra sérstöðu
og þar réð íhaldssöm stórborgara-
stétt.
í öðmm kaflanum lýsir höfundur-
inn aðlögun borgarastéttarinnar að
lífsformum og hegðunarmáta og
smekk aðalsins og í þriðja kaflanum
er frekari umijöllun um pólitík,
stjómun og höfuðvígi aðalsins, kon-
ung og keisaraveldi. Fjórði kaflinn
er menningarsaga tímabilsins, hefð-
bundin menning og framúrstefnur
og í lokakafla er heimsskoðun yfír-
stéttanna, þ.e. aðalsins og borgara-
legra hermi-stétta útlistuð, og sam-
an við það fléttar höfundur kenn-
ingum Nietzsches og social-darvin-
ismanum, sem hann telur að hafí
flýtt fýrir fyrri styrjöldinni og verið
ríkjandi meðal aðalsins og borgara-
stéttarinnar. Höfundurinn fjallar
lítið um kirkju og trúarbrögð nema
sem þjónustustofnanir ríkjandi
valds í hveiju landi og þar með
þann þátt vestrænnar menningar,
sem var í rauninni grunnur sömu
menningar.
Skólakerfín telur höfundurinn
hafa þjónað hagsmunum yfírstétt-
anna og að bókmenntir og listir
hafi verið stéttmótaðar. Inntak
kenninga höfundar er að „ancien
regime" hafí ekki hrunið í og eftir
frönsku stjómarbyltinguna heldur
hafí mótað Evrópu og hafi um og
eftir aldamótin reynt að auka áhrif
sín m.a. með kenningum social-
darvinismans og kenningum
Nietzsches og valdið fyrri heims-
styrjöldinni.
Þessar söguskýringar em mjög
þröngar og bundnar marxísku
kenningakerfi um baráttu stétt-
anna, sem engin varð milli aðals
og borgara að skoðun höfundar, svo
að kveikja sögulegrar þróunar dett-
ur út á þessu tímabili. Byltingamar
1848 og Parísarkommúnan vom
tímabundnir vanburða óskapnaðir,
sem vom án mótunarafls á þessu
tímabili. Það er rétt álytkun höfund-
ar að með fyrri heimsstyijöldinni
hafí hið foma híerarkí hmnið, en
það orkar aftur á móti meira en
tvímælis hvort þau öfl, sem náðu
völdum vítt um heim og töldust
vera vaxtarbroddur sögulegrar þró-
unar hafí orðið mannheimi til bless-
unar. Þau heimssvæði sem em
blessunarlega laus við þá sögulegu
þróun, sem fer fram og hefur farið
fram í ríkjum alþýðunnar, em arf-
takar hins foma híerarkís og vest-
rænnar menningar.
Smekkur, lífsmáti og form
þeirra, sem höfundur nefnir aðal,
átti rætur sínar að rekja allt aftur
til Grikkja og Rómveija. Hinn
kristni siðferðisgmnnur kemur
fram í heiðnum sið meðal fomþjóð-
anna og með feudalismanum mót-
ast þau órofa tengsl milli manns
og manns og erfðastéttanna sem
einkenndi samfélög miðalda. Fram-
leiðslan og atvinnurekstur var mið-
aður við þarfir hvers byggðarlags,
sjálfsþurftarbúskapur. Réttarstaða
manna fór eftir stéttum, skyldur
og réttindi vora stéttbundin. Heim-
urinn skipaður af Guði almáttugum
og því vom kerfisbreytingar á sam-
félaginu afneitun á guðlegri skikk-
an. Hvað geta margir lifað af lands-
ins gæðum í byggðarlaginu? Það
var ekki spurt, hvemig er hægt að
framleiða sem mest með sem
minnstum mannafla fyrir markað-
inn? Oflæti og græðgi vom dauða-
syndir. Híerarkíið eða stigveldið
hélst eftir að markaðsbúskapur tók
við af sjálfsþurftarbúskap og það
var samofíð kristni og kristnum
móral, ófrávíkjanlegar hegðunar-
reglur mótuðu lífsmáta og smekk.
Borgarastéttin var mótuð af þess-
ari heimsmynd og þaðan er hugtak-
ið siðuð borgarastétt, borgarastétt
mótuð jafnframt af húmanismanum
og allri arfleið vestrænnar menn-
ingar.
Enginn getur sagt fyrir um fram-
haldið, hvort borgaraleg siðmenn-
ing byggð á híerarkískri arfleifð
aldanna móti mannheima eða öfl
undirdjúpanna, siðleysi, óheft
græðgi og hatur, stöðlun að
ídjótískri hugmyndafræði og af-
menning verði hlutskipti mannanna
og mennsk afskræmi taki völdin.