Morgunblaðið - 13.09.1988, Blaðsíða 58

58
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. SEPTEMBER 1988
„Obærilegiir
léttleiki
tilverunnar“
(The unbearable lightness of
being)
170 minútur.
Bandarikin 1987.
Leikstjóri: Philip Kaufman.
Handrit: Jean-Claude Carriére,
Philip Kaufman, byggt á sam-
nefndri skáldsögu Milans Kund-
era.
Kvikmyndataka: Sven Nykvist.
Klipping: Walter Murch.
Búningar: Ann Roth.
Framleiðandi: Saul Zaentz.
Af og til eru framleiddar kvik-
myndir án tillits til hins leiðigjama
verðlaunamyndamunsturs sam-
kvæmt formúlunni. Og einmitt
vegna þess að takmarkið er annað
verður útkoman önnur. Það er líkt
og þessar kvikmyndir veiti manni
hvfld frá bíóhversdagsleikanum þar
sem súperstjömur og smásmugu-
legt gróðabrall sitja í fyrirrúmi.
Kvikmynd bandariska leikstjór-
ans Philips Kaufmans, „Óbærilegur
léttleiki tilverunnar", byggð á sam-
nefndri skáldsögu Tékkans Milans
Kundera fellur undir þann hatt
kvikmynda sem „af og til“ eru
framleiddar. Þetta er óvenju kjark-
mikil og vönduð mynd og ekki laust
við að hún komi á óþægilegri ringul-
reið í kollinum. Þrátt fyrir lengd
(170 mín.) situr maður dáleiddur
og verður fyrir hverri árásinni á
fætur annarri.
sem staddur var í Prag á þessum
tíma og kvikmyndaði innrásina,
kemur fyrir í töku Kaufmans þar
sem hann stendur uppi á svölum
og myndar sovésku skriðdrekana,
nákvæmlega eins og hann hafði
gert fyrir 20 árum.
Ókvikmyndahæf saga
En stjómmálin eru aukaatriði í
myndinni, þrátt fyrir að í skáldsög-
unni sé hlutverk þeirra mun stærra.
Á tjaldinu liggur sögupersónum öllu
meira á hjarta ástin, afbrýðisemin
og gimdin.
Flestir sem lesið hafa bókina eru
á eitt sáttir: Sagan er ókvikmynda-
hæf. Philip Kaufman var inntur
álits á þessu skömmu eftir töku
myndarinnar og spurður hvort hann
hafi í upphafi verið sömu skoðunar.
Svarið sem hann gaf var: Fullkom-
lega sammála. Hann hafði lesið all-
ar bækur Kundera og „Óbærilegur
léttleiki tilverunnar" hreif hann sér-
staklega.
Þegar Milos Forman hafði sam-
band við hann nokkrum mánuðum
síðar til að bjóða honum að leik-
stýra myndinni, þar sem Forman
hafði öðrum hnöppum að hneppa,
kom upp í huga Kaufmans: Hvem-
ig...?
Það var Kundera sjálfur sem réð
franska handritshöfundinum Jean-
Rússneskir skriðdrekar ryðjast inn götur Prag 21. ágúst 1968. Ter-
esa og Tómas mótmæla innrásinni ásamt íbúum borgarinnar.
nefndara skáldsögunnar og kvik-
myndarinnar, sem hvort um sig
stendur þó sem sjálfstæð völund-
arsmíð.
Kvikmjmdin sem miðill á erfitt
með að flytja okkur heimspekilegan
boðskap. En það er einmitt sá þátt-
ur bókarinnar sem gerir söguna svo
heillandi, stór hluti hennar lýsir
innra sálarástandi persóna, hugleið-
ingum um ást og afbrýðisemi, eign-
arrétt yfir öðmm og árekstrunum
sem í kjölfarið fylgja. Ekki sjaldan
er aðstæðum lýst frá sjónarhóli
tveggja ólíkra persóna sem hafa
ólíka heimsmjmd. Það er m.a. þetta
sem fær mann til að vera á varð-
bergi gagnvart kvikmyndinni. En
hún kemur þægilega á óvart.
Don Juan, sveitastúlkan
og heimskonan
í höfuðmáli er sögð erótísk ástar-
saga milli eins karlmanns, Tómas-
Sabína, aðalorkulind erótíkur ar, og tveggja ólflcra kvenna, mynd-
myndarinnar. listarkonunnar Sabínu og sveita-
bæði hafa ómælda ánægju af kjm-
lífi, svo framarlega sem engin ást
er f spilinu. Sabína hefur jmdi af
að horfa á sig í spegli meðan þau
njóta ásta, rannsakandi slægu
augnaráði, léttúðug en óspillt.
Teresa veit af þessum athöfnum
elskhuga síns og sambýlismanns
og fyllist sjúkri afbrýðisemi. Þjáist
í þögn sinni og augu hennar eru
eins og í særðu dýri. Óvarið og
sært augnaráð hennar fylgir okkur
út mjmdina. Með samböndum sínum
tekst Sabínu að útvega Teresu
vinnu sem ljósmjmdara. Ljósmjmdir
hennar af innrás Rússa verða sem
ásakandi þögult öskur hennar.
Alþjóðlegt samstarf
Daniel-Day Lewis sem leikur
Tómas er kunnur fyrir leik sinn í
kvikmyndinni „My beautiful laund-
rette". Hann er góðum tfu árum
yngri en persóna skáldsögunnar,
sem gerir það að verkum að yfir-
bragð myndarinnar verður djarfara
og hrokafyllra en í bókinni. And-
rúmsloftið er villt og þrungið erótík.
Leikstjórinn gefur sér ótrúlega
langan tíma til að byggja upp sögu-
persónur og kringumstæður. Ut-
koman verður falleg, ljóðræn saga,
langt í frá að vera háfleyg.
Þrátt fyrir súkkulaðisætt útlit og
stálgrá augu læknisins lýsing sem
helst á heima í þriðja flokks lækna-
róman, nær leikarinn alveg ótrúlega
vel að túlka persónuleika Tómasar.
Sænska leikkonan Lena Olin fær
mann til að dást að sjálfstæði og
þroska mjmdlistarkonunnar Sabínu.
Henni tekst með sannfærandi leik
að móta geðuga persónu sem mað-
ur skilur, þrátt fyrir að hún sé í
hlutverki „púkans" sem er að
skyggja á hamingju annarra.
Einna eftirtektarverðastur er
leikur Juliette Binoche sem leikur
særða fórnarlambið, Teresu. Hún
krefst einskis annars af öðrum en
að fá að lifa hamingjusöm með
Tómasi sem síðar verður eigin-
Vor í Prag
Sögusviðið er „Vorið í Prag“ á
því margumtalaða byltingarári
1968. Sósfalismi Dubcecks er enn
við lýði en það lejmir sér ekki að
þjóðfélagið bíður umbrota; Jrelsið
og krafturinn virðast íjötruð. And-
rúmsloftið er dofið, lamað. Hinn 21.
ágúst 1968 ryðjast sovéskir skrið-
drekar inn götur Prag og hertaka
borgina. Þetta sögulega atvik þarf
ekki að tfunda hér, afleiðingamar
þekkjum við. í þessum hluta mynd-
arinnar skartar Kaufman ekki
óþarfa íburði með mörgum stríðs-
vélum eða blóðbaði til þess eins að
vekja andúð fólks. Við erum minnt
á innrásina og það er öllu heldur
ringulreið og vonbrigði sem skap-
ast. Upprunalegar tökur sem til
voru af atvikinu frá 1968 bindur
Kaufman saman við eigin svart-
hvítar tökur og er útkoman frábær.
Tékkneski kvikmjmdatökumað-
urinn og leikstjórinn Jan Nemec,
Teresa og Tómas með hundinn Karenin í einu atriði myndarinnar.
Claude Carriére að sleppa sem
mestu í handritinu og einblfna aðal-
lega á hina ljóðrænu ástarsögu og
erótík bókarinnar. Kundera hefur
sjálfur unnið sem handritahöfundur
og veit því að það gilda aðrar regl-
ur um kvikmyndir en bækur. Rit-
höfundurínn skipti sér lítið af tökum
myndarinnar. Hann mætti aðeins
einu sinni á upptökustað. Viðstadd-
ur sagði hann sér hafa liðið líkt og
föður sem horfír á dóttur sína njóta
ásta.
Hann lét ekki sjá sig oftar á
upptökustað.
Þrátt fyrir að heilmörgu sé sleppt
í myndinni, s.s. umræðum um
stjómmál, vangaveltum um heim-
speki og listir og að handritahöf-
undar hafi þurft að einskorða sig
við uppbyggingu ytri aðstæðna,
sem aðeins eru lítið brot af skáld-
sögunni, er sérviskuhlutum eins og
hundinum Karenin (skírður e. Önnu
Kareninu) og svíninu Mephisto
haldið í handritinu.
En af því að hinar ytri aðstæður
sögunnar eru hið áþreifanlega og
kannski það eina sem hægt er að
vinna úr, virðist sem Kaufman og
Carriére haldi tryggð við bók-
menntalegu fyrirmyndina. Aðeins
þannig var hægt að finna sam-
Kvikmyndatökumaðurinn Sven Nykvist (til vinstri) ásamt Philip
Kaufman leikstjóra myndarinnar.
stúlkunnar Teresu með pólitíkina í
bakgrunni.
Sagan hefst í Tékkóslóvakíu eins
og áður sagði rétt fyrir innrás Rússa
í landið 1968.
Heilaskurðlæknirinn Tómas á
erindi á heilsuhæli f smáþorpi einu
þar sem hann kynnist Teresu, einni
af starfsstúlkum hælisins. Tómas,
hinn ásthneigði læknir, Don Juan
Prag, minnir helst á lítinn púka
sífellt með tælandi bros á vör. Hartn
er í senn ómótstæðilegur og óseðj-
andi, gjörsamlega skeytingarlaus
gagnvart hinu kjminu.
Þrátt fyrir mjög stutt kjmni leitar
Teresa Tómas uppr og stendur einn
góðan veðurdag með ferðatösku í
hendi fyrir framan íbúð hans í Prag.
Karlhetjan mikla hefur ekki hjarta
í sér að vísa saklausri sveitastúlk-
unni í burtu og Teresa fljftur inn
til Tómasar. Hún er hin trygga,
elskandi sveitastúlka, bamsleg, til-
gerðarlaus, brothætt og algjörlega
óvarin gegn umheiminum. Tómas
neitar sér þó ekki um hinn ljúfa
unað, þrátt fyrir að vera kominn í
fast samband og nýtur ásta með
hinum ýmsu konum um gervalla
Prag; ómótstæðilegur og óseðjandi.
Tómas laðast sérstaklega að mjmd-
listarkonunni Sabínu. Hún ein skil-
ur hann. Sabína er andstæðan við
Teresu, þroskuð kona með breiðan
sjóndeildarhring, djörf og eggjandi
og er aðalorkulind erótikurinnar i
mjmdinni. Hún og Tómas hafa ver-
ið í sambandi nokkuð lengi án nokk-
urra skyldna eða kvaða, og virðast
maður hennar. Vamarleysi sveita-
stúlkunnar vekur meðaumkun og
fær áhorfandann til að vona að
henni verði að ósk sinni.
„Óbærilegur léttleiki tilvemnn-
ar“ er byggð á samstarfi fólks af
mörgum þjóðemum.
Höfundur skáldsögunnar er
tékkneskur, handritshöfundur
franskur, leikstjóri bandarískur,
kvikmjmdatökumaður sænskur
(Sven Nykvist: Fanny og Alexand-
er), leikarar franskir, sænskir,
bandarískir og breskir. En þrátt
fyrir ólík þjóðemi aðstandenda
mjmdarinnar hefur tekist að gera
kvikmjmd sem fjallar á raunsæjan
hátt um ást og ástríður og ljósu
og skuggahliðar tilverunnar (óbæri-
legu?). Fyrirhugað er að hefja sýn-
ingar um miðjan næsta mánuð í
einu af kvikmyndahúsum borgar-
innar. í öllu þessu framboði ein-
hæfra kvikmynda er hún ljós punkt-
ur í kvikmjmdagerð. Sjálfsagt á hún
eftir að hrella margan „sómakær-
an“ manninn, en það er ekki hægt
annað en að verða hugfanginn, sog-
ast með.
Milan Kundera lítur á það sem
verkefni sitt sem rithöfundur að
brejfta öllum svörum í spumingar.
Kvikmynd Philips Kaufmans beinir
þessum spumingum til áhorfand-
ans. Sjálfsagt verða svör áhorfenda
jafnmörg og margbreytileg og
spumingamar.
TEXTI: Jóna Fanney Friðriks-
dóttir