Morgunblaðið - 13.10.1988, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. OKTÓBER 1988
„NÚ ER TÍMI
TIL AÐ SMÍÐA“
________Leiklist____________
Bolli Gústavsson í Laufási
Leikfélag Akureyrar:
Skjaldbakan kemst þangað líka
Höfundur: Árni Ibsen
Leikstjóri: Viðar Eggertsson
Leikmynd og búningar: Guðrún
Svava Svavarsdóttir
Tónlist: Lárus H. Grímsson
Lýsing: Ingvar Björnsson
Þeir voru rétt um tvítugt árið
1904, annar 19 ára, en hinn 21
árs. Sá eldri, læknirinn og skáldið
William Carlos Williams, komst þá
svo að orði um vin sinn og skáld-
bróður, Ezra Pound: „Margir forð-
ast hann og fyrirlíta... vegna þess
að hann er andskotans ólíkindatól.
Vinir hans verða að sýna ýtrasta
langlundargeð, ætli þeir að kynnast
hans innra manni í raun. Og ekki
má hann verða þess var, því þá
setur hann óðar upp blekk-
ingagrímu sína og verður vægast
sagt óþolandi".
Það eru samskipti og skoðana-
skipti þessara ólíku vina, sem verða
Áma Ibsen að yrkisefni í sérstæðu
og næsta áleitnu leikverki, er hann
nefnir Skjaldbakan kemst þangað
líka.
Leikritið, sem Leikfélag Akur-
eyrar frumsýndi sl. föstudag, á er-
indi við samtímann, þegar margt
bendir til þess, að jarðvegur fyrir
andfélagslegan og andlausan fas-
isma sé alltof fijósamur í samfélagi
okkar. William Carlos dáði Ezra
Pound sem listamann, gerði sér
grein fyrir snilligáfu hans og skip-
aði sér í flokk „ímagistanna", sem
Pound var ótvíræður foringi fyrir.
En það var alltaf grunnt á yfirlæti
hjá foringjanum. Pound ávarpaði
skáldjöfurinn Walt Whitman (f.
1819 — d. ’92) í kvæðinu Samn-
ingnum, sem þannig hljóðar í þýð-
ingu Helga Hálfdanarsonar:
„Nú sem ég sátt við þig, Walt Whitman -
Eg hef haft skðmm á þér nógu lengi.
Ég kem til þín, eins og stórt bam
scm átti þverhaus að fóður,
Nógu stálpaður til að stofna til vináttu.
Það varst þú sem braust hinn nýja skóg,
Nú er tími til að smíða.
Við höfum sama safa sðmu rót -
Við skulum hefja viðskipti."
Niðurstaðan varð hins vegar sú,
að Walt Whitman naut tryggðar og
staðfestu W.C. Williams, en ekki
Ezra Pounds. Wiliiams fór sér hægt
og byggði á þeirri hefð, sem Whit-
man var upphafsmaður að á 19.
öld. Skáldskaparstefnan, sem nefnd
hefur verið „ímagismi" (dregið af
enska orðinu image = mynd), kom
fram á öðrum áratug þessarar ald-
ar, sem uppreisn gegn ríkjandi ljóð-
listarhefð og var einn af mörgum
þáttum módernismans. En skeið
stefnunnar var stutt og þeir félag-
arnir tveir, sem hér er um fjallað
og eru efniviður í þeirri tímabæru
smíði Áma Ibsen, þeir völdu sér
þó ólíkar leiðir, er fram í sótti, eins
og fram kemur í leikritinu. Að
hætti módemismans varpaði Will-
iams hefðbundnu ljóðformi fyrir
róða, en studdist þá fremur við
óreglulega hrynjandi tónlístar, sem
á er minnt í tónum Lárasar H.
Grímssonar í sýningunni. Skáldið
brá gjaman upp beinum myndum,
sem við honum blöstu í daglegu
umhverfi á líðandi stundu, sbr.
bækur hans um bæinn Peterson.
Þar skiptast á lýrisk kvæði og eins
konar frásagnarþættir; fléttað er
saman ljóðum og lausu máli. En
hann aðhylltist alls ekki þá „völsku"
eða ítölsku hætti, sem heimsmaður-
inn Pound mælti ákaft með þegar
fram í sótti, heldur hélt sig við
amerískan stíl og talshætti landa
sinna í skáldskap sínum. Ovíða
kemur samþjöppun hugsana og til-
finninga hins vegar betur fram, en
í ljóðmyndum Ezra Pound. Sem
dæmi um það er oft vitnað til ljóðs
hans Á neðanjarðarstöðinni.
Hann hafði orðið fyrir sterkum
áhrifum af japönskum tanka- og
haiku- ljóðum. í fyrstu orti hann
kvæði um þau hughrif, sem hann
varð fyrir á brautarstöð í París þar
sem hann virti fyrir sér nokkur
andlit, og kvæðið var þijátíu ljóðlín-
ur. Nokkram mánuðum síðar stytti
hann það um helming. Að ári liðnu
var þessi reynsla hans felld í tvær
línur:
„The apparition of these faces in the crowd;
Petals on a wet black bough.“
Kristinn Björnsson læknir þýddi
þetta ljóð á íslensku á þessa leið:
„Svipmynd þessara andlita í mannþrönginni;
blómablöð á votri svartri grein.“
Ég hygg að það kunni að gera
þessa sýningu of framandi og óað-
gengilega íslenskum leikhússgest-
um, að persónurnar, skáldin tvö,
séu alls ekki mjög kunn hérlendis.
Nafn Ezra Pound hefur að vísu oft
verið nefnt, en hann hefur ekki hlot-
ið almenna eða rækilega kynningu
eins og flest frægustu sagnaskáld
Bandaríkjanna á þessari öld. Þó
hefur snilldarþýðandinn, Helgi
Hálfdanarson, þýtt nokkur smá-
ljóða hans, td. þessa minnilegu
mynd, L’Art, 1910:
„Grænt arsenik smurt yfir egg-hvítt lín,
Beija-mauk! Gerum veizlu vorum augum."
Og Kristinn Björnsson fyrram '
yfirlæknir vann það afrek að þýða
ljóð eftir Ezra Pound, sem dugðu í
dálítið kver. En það hefur farið
mjög hljótt og lent að mestu utan
alfaraleiðar í menningar- og lista-
gleði íslendinga. Því verður skáldið,
Pound, næsta fjarlægt í þessari
sýningu. Hann birtist eins og full-
trúi þeirrar speki, sem felst í kunnu
orðtaki íslensku: - Skítt með alla
skynsemi, því gáfur era gull. - Við
kynnumst á hinn bóginn öðlingnum,
W.C. Williams, mun betur í þessu
verki og samúð okkar verður með
þessum staðfasta, einlæga lista-
manni, sem líkti æviför sinni við
göngu skjaldbökunnar, sem kemst
að settu marki þótt hægt fari. Hann
er talsmaður höfundarins; eins og
Ámi Ibsen kemst að orði í leikskrá,
er lífsskoðun Williams „óhag-
kvæm“. „Vegna þess að hún er í
beinni andstöðu við þá eftirsókn
eftir innantómum veraldlegum
gæðum, sem stjómmálaflokkamir
dylja valdafíkn sína með.“ Því til
áréttingar er gaman að rifja upp
þýðingu Áma á Hjarðkvæði Will-
iams:
„Á yngri árum
var mér ljóst
að eitthvað yrði að verða úr mér.
Nú er ég eldri
eigra öngstrætin
dáist að húsum
hinna örsnauðu:
Þakskeggin skökk miðað við veggina,
lóðimar fullar af drasli
á borð við gamlan hænsnavír, ösku,
brotin húsgögn;
girðingamar og útihúsin
úr tunnustöfum
og kassafjölum, og ef
heppnin er með mér
er það allt klístrað blágrænu
sem er uppáhalds
liturinn minn
sé hann nógu veðraður
Enginn
mun álíta þetta
skipta þjóðina stórkostlegu máli.“
Ámi segist vona, að lífsskoðun
Williams sé ekki nema hluti af boð-
skapnum, einungis brot af þeirri
heild, sem leikritið vonandi er. Ég
sé ekki að það skipti öllu máli. I
huga mínum verður hún megininn-
tak verksins, sem allt annað hverf-
ist um. Rétt er þó að taka það fram,
að ég hef einungis séð leikritið einu
sinni, þe. framsýninguna (sem er
að sjálfsögðu ófullnægjandi fyrir
marktæka umfjöllun). En þau einu
kynni af verkinu höfðu mjög sterk
áhrif á mig eins og magnað ljóð í
frábærri túlkun og réttri umgerð.
í raun og vera þótti mér hlutur
Ezra Pound, tónlist Lárasar H.
Grímssonar, leikmynd Guðrúnar
Svövu og ljósabeiting Ingvars vera
hnitmiðað form eða umgerð um
áleitinn boðskap Williams, sem fylg-
ir manni heim og heldur fyrir manni
vöku. Svo hefði þó varla orðið, ef
Theodór Júlíussyni hefði mistekist
túlkun á W.C. Williams. Hann má
ekki bregðast ög er leikur hans ein-
Frelsi og eignir almennings
Bókmenntlr
Guðmundur Heiðar Frímanns-
son
SteingTÍmur Ari Arason og
Hannes Hólmsteinn Gissurarson:
Eign handa öllum, Stofiiun Jóns
Þorlákssonar, 1988.
Þegar maður fylgist úr fjarlægð
með ræðu manna um efnahagsmál
á íslandi virkar hún oft eins og frá-
sagnir af kraftaverkum: Hún er svo
lygileg að skyni gæddir menn eiga
í umtalsverðum erfíðelikum að fella
trúnað á allt, sem sagt er. Þegar
umræða hófst fyrir nokkra um svo-
nefnda niðurfærslu, líktist hún helzt
kraftaverki, sérstaklega vegna þess
að enginn virtist í fyrstunni skilja
fullkomlega, hvað átti væri við. En
þegar betur kom í ljós, hvað verið
var að tala um, varð ljóst að krafta-
verkamenn þyrfti til að framkvæma
hana. Nú kann það vel að vera að
slíkir kraftaverkamenn séu til í
íslenzkum stjómmálum, en mig
granar að verði gripið til þessa
óyndisúrræðis við að koma efna-
hagsmálum á réttan kjöl, þá verði
hún í reynd lítið annað en áníðsla
á launþegum.
Þegar svona fár gengur yfír vill
það gjaman gleymast, að til er ein-
falt úrræði í efnahagsmálum, sem
þarf enga kraftaverkamenn til að
framkvæma. En til þess þarf ábyrga
stjómmálamenn, en framboð af
þeim virðist minna en af krafta-
verkamönnunum. Þetta einfalda
ráð er frelsi, það ástand að menn
fá að taka ákvarðanir og standa
og falla með þeim. Nú er það svo
að frelsi getur ekki verið óheft, þar
sem menn lifa saman í félagi. En
það er ástæða til að skilja það sem
allra rýmstum skilningi, þegar rætt
er um efnahagsmál. Ástæðan til
þess að frelsi er áhrifaríkt úrræði,
er sú að það er öflugasta tæki, sem
til er, til að þvinga menn til að taka
skynsamlegar ákvarðanir við að
ráðstafa fjármunum. Þetta era
sannindi, sem lesendur þessa blaðs
kannast við, en þau virðast ótrúlega
oft gleymast.
Mannlegt félag á sér að öllu jöfnu
sögu. í íslenzkum efnahagsmálum
hefur átt sér stað afar æskileg þró-
un á síðustu áram, þar sem mynd-
ast hefur vísir að fijálsum markaði
með fé. Fijáls markaður með fé
myndast ekki alskapaður á einum
degi og ekki á einu ári. Það þarf
nokkra umhyggju og staðfestu til
að þróunin stefni í rétta átt. Það
þarf engum að koma á óvart að
sumir stjórnmálamenn telji sér hag
í því að vinna gegn fijálsum mark-
aði með fé, hvort sem það er með
því að reyna að grafa undan trausti
þeirra fyrirtækja, sem starfa á þess-
um markaði, eða með því að leitast
við að nota lög til að takmarka
frelsi þeirra. Það liggja bæði til
þess hugmyndafræði og hagsmunir.
En það verður að ætlast til þess,
að þeir, sem hafa frelsið að leiðar-
ljósi, efli þessa þróun og veiji með
ráðum og dáð og láti hvergi undan
síga.
En hvað er til bragðs? Hvað
myndu ftjálslyndir stjómmálamenn
vilja gera nú? Það er alveg ljóst,
að þeir eiga ekki að fallast á að
vextir verði lækkaðir með lögum.
Þeir ættu ekki heldur að skipta sér
af kjarasamningum eða rifta þeim
með einhveijum hætti með lögum.
Þeir myndu auka frelsið í peninga-
málum, leyfa erlendum fjármála-
stofnunum að starfa á íslandi, af-
nema ríkisábyrgð á erlendu lánsfé
og auka frelsi í viðskiptum með
gjaldeyri. Þeir myndu skera niður
útgjöld ríkisins, eins og frekast er
unnt, því ef einhver ein orsök er
öðram mikilvægari fyrir verðbólgu
á íslandi, þá er það þensla hjá
ríkinu.
Það þarf að draga úr útgjöldum
ríkisins til að draga úr halla á fjár-
lögum. Önnur leið til að jafna halla
á fjárlögum er að selja ríkisfyrir-
tæki. Samkvæmt riti Steingríms
Ara Arasonar og dr. Hannesar
Hólmsteins Gissurarsonar þá nema
verðmæti þeirra fyrirtækja, sem
selja mætti á fijálsum markaði, 40
miíljörðum króna. Öll þessi fyrir-
tæki duga fyrir fjárlagahallanum í
allmörg ár.
Nú er ekki alveg sjálfsagt mál í
stjómmálum að fylgja hugmynda-
fræðinni strangt eftir, en það er
hins vegar ástæðulaust að glata
alveg sjónar á henni. Nema menn
náttúralega skipti alveg um skoðun,
en mér er ekki kunnugt um nein
slík sinnaskipti í íslenzkum stjórn-
málum.
í riti Steingríms Ara og dr. Hann-
esar Hólmsteins er gerð grein fyrir
röksemdum með og móti svonefndri
einkavæðingu. Þar er einnig nyt-
samlegur kafli um þau fyrirtæki,
sem hugsanlega mætti selja, og
mat á verðmæti þeirra.-Ágreining
talsmanna og andmælenda einka-
væðingar má orða svo, að hann
snúist um almannaheill. Talsmenn
fijáls markaðar og einkavæðingar
telja að það stuðli bezt að almanna-
heill, að hver einstaklingur og hvert
fyrirtæki stefni að sem mestum
hagnaði. Andmælendur einkavæð-
ingar telja, að almannaheill verði
bezt þjónað með því að tekið sé
mið af almannaheill við ákvarðanir
einstaklinga og fyrirtækja, sem
geti þá ekki miðað að sem mestum
hagnaði.
Þessi tvö sjónarmið ala síðan af
sér rök. Það fyrra að opinber rekst-
ur sé óhagkvæmari en einkarekst-
ur, víðtækum einkarekstri fylgi
dreift vald, hagkvæmari nýting
fjármagns og aukin ábyrgðarkennd
almennings. Síðara sjónarmiðið
beitir rökum á borð við að einka-
rekstur einokunarfyrirtækja hljóti
að leiða til aukins kostnaðar notend-
anna, opinber rekstur sé undir lýð-
ræðislegu eftirliti, hann jafni að-
stöðu þegnanna og taki tillit til
annarra sjónarmiða en hagnaðar-
sjónarrhiða. Allt þetta er prýðilega
rakið í þessu riti og ýmislegt fleira.
Nú er ekki ástæða til að taka
afstöðu til þessara tveggja sjónar-
miða hér að öðra leyti en því að
benda á tvö dæmi. Þegar þetta birt-
ist, vona ég að Reykjavíkurborg sé
búin að selja hlutabréf sín í Granda
hf. Það er sjálfsagt að spyija, hvort
reynslan af því fyrirtæki bendi til
að betra sé að stunda opinberan
rekstur en einkarekstur? Salan hef-
ur létt milljónaútgjöldum af borg-
arbúum og rekstur fyrirtækisins
hefur batnað. Sú reynsla bendir
ekki til þess að opinber rekstur sé
betri. Annað dæmi er Bæjarútgerð
Hafnarfjarðar, sem seld var fyrir
nokkram árum. Reynslan af þeirri
sölu bendir til hins sama. Það er
sjálfsagt að taka fram að þessi tvö
dæmi segja ekki alla söguna. Það
þarf frekari ástæður til að skýra
af hveiju einkarekstur reynist að
jafnaði betur en opinber rekstur.
Þær ástæður segja líka hvers vegna
sjálfsagt er að hafa frelsi sem mest
í viðskipta- og efnahagslífi. Þær
verða ekki raktar hér.
Þeir stjórnmálamenn íslenzkir,
sem vilja selja ríkisfyrirtæki, hljóta
að vilja efla íslenzkan hlutabréfa-
markað. Til að efla hann verður að
auka og efla fijálsræði á íslenzkum
fjármagnsmarkaði. Þeir geta ekki
kæft hann og viljað selja ríkisfyrir-
tæki á sama tíma. Það er hreinlega
farsælast að hafa frelsið að leiðar-
ljósi.
Skúlptúrar Ólafs Sveins
ÓLAFUR Sveinn Gíslason sýnir
skúlptúra, gerða á þessu og
síðasta ári, í Norræna húsinu
dagana 15. október til 6. nóv-
ember.
Ólafur fæddist í Reykjavlk
1962. Hann nam við Myndíista-
og handíðaskóla íslands 1980—
1983 og Ríkislistaháskólann í
Hamborg 1983—1988.
Ólafur var með einkasýningu í
Nýlistasafninu í Reykjavík 1986.
Sýningin er opin alla daga kl.
14-19.
(Fréttatilkynning)
Ólafúr Sveinn Gíslason sýnir verk sín í Norræna húsinu til 6.
nóvember.