Morgunblaðið - 04.05.1989, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDÆGtJlí 4;. MAÍ 1989
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir GUÐMUND HEIÐAR FRÍMANNSSON
Margaret Thatcher, forsætisráðherra í 10 ár;
Áratugiir sannfæring-
ar en ekki málamiðlana
í DAG hefur Margaret Thatcher, forsætis-
ráðherra Breta, setið samfellt í 10 ár á
valdastóli. Enginn forsætisráðherra Breta
á þessari öld hefur haldið völdum svo
lengi. Hún hefur einnig sett svo mark sitt
á brezkt þjóðlíf að jafna má til byltingar.
Thatcher er þannig stjórnmálamaður að
annað hvort hafa menn óbeit á henni
eða fyllast aðdáun. Það er engum sama um
hana. Þessi viðbrögð fara iðulega ekki eftir
flokkslínum. Til dæmis hafa sennilega fáir
jafn mikla fyrirlitningu á Thateher og Ed-
ward Heath, fyrrum leiðtogi íhaldsfiokksins,
og hann setur sig sjaldan úr færi að láta
lítilsvirðingu sína í ljós.
Það var ekkert í uppvexti og viðgangi
Thatcher innan íhaldsflokksins, sem benti til
þess, sem á eftir fór. Hún gekk venjulega
langskólagöngu og lauk prófi í efnafræði frá
Oxford árið 1946. Þá hófst þátttaka hennar
{ íhaldsflokknum. Hún kemst síðan á þing
1959 fyrir Finchley Iqordæmið í norður Lon-
don, en í millitíðinni hafði hún lokið prófí {
lögfræði. Vegur hennar óx innan Ihalds-
flokksins smám saman vegna dugnaðar og
hæfíleika og sjálfa dreymdi hana um að verða
fjármálaráðherra. Þegar hún varð leiðtogi
Ihaldsflokksins erfði hún skuggaráðuneyti frá
Heath og flestir þeir, sem þar sátu, tor-
tryggðu hana og áttu ekki von á að valda-
seta hennar yrði löng.
Það setti nokkuð mark sitt á Thatcher í
upphafi leiðtogaferils hennar að hún var kona.
Hún var öryggislaus, treysti illa samstarfs-
mönnum sínum í skuggaráðuneytinu. Þetta
öryggisleysi er rótin að því að hún lét út á
við hvergi bilbug á sér fínna og vann alveg
óheyrilega mikið, setti sig vandlega inn í
hvert mál í smáatriðum og átti í stöðugum
deilum við samstarfsmenn sína. Því er löngum
haldið fram að hún sé einstrengingsleg úr
hófi fram. En flestum sem til þekkja hins
vegar, ber saman um að hún sé reiðubúin
að taka tillit til sjónarmiða annarra og njóti
þess að prófa eigin sjónarmið í hörðum rök-
ræðum. En hún hafði djúpt vantraust á þeim
mönnum í íhaldsflokknum, sem hún taldi að
væru ævinlega reiðubúnir að sætta sig við
málamiðlanir, sem leiddu ekkert annað af sér
en frekari hnignun Bretaveldis. Hún hefur
verið kölluð stjómmálamaður sannfæringar
en ekki sátta, sem er mikil einföldun. En hún
Margaret Thatcher.
gerði sér þegar í stað ljóst, að hún þyrfti að
breyta heybrókunum í eigin flokki og lét ekk-
ert tækifæri ónotað.
James Callaghan, leiðtogi Verkamanna-
flokksins þá, heyktist á því að boða til kosn-
inga sumarið 1978 og ákvað að reyna að sitja
til vors. Það reyndist honum örlagarík ákvörð-
un. Verkalýðshreyfíngin greip til mjög harka-
legra verkfalla til að knýja fram launahækk-
anir um veturinn, rusl hlóðst upp á götum,
ekki var hægt að grafa látna vegna verkfalls
grafara, almennt stjómleysi virtist á næstu
grösum. Þessi vetur lagði gmnninn að sigri
Ihaldsflokksins í kosningunum 3. maí 1979.
Hann reyndist einnig mikilvægur sem áróð-
ursvopn flokksins við að koma lögum yfír
verkalýðshreyfínguna á fyrsta kjörtímabilinu.
Síðan 1979 hefur Thatcher sigrað í tvennum
kosningum og ekkert enn, sem bendir til að
hún geti ekki sigrað í þeim fjórðu árið 1991
eða 92.
Þegar Thatcher komst til valda einbeitti
hún kröftum sínum að efnahagsmálum, eins
og eðilegt var. Hún beitti peningamagnskenn-
ingu við stjórn efnahagsmála og taldi sig
geta náð verðbólgu niður með því að draga
úr því magni peninga sem var í umferð. Hún
neitaði að eiga samráð við verkalýðshreyfíng-
una um launahækkanir og sagði sem svo að
launþegar og vinnuveitendur semdu um kaup
og kjör og það væri ekki ríkisstjómarinnar
að skipta sér af því; og hún lét þetta sama
gilda um þjóðnýtt fyrirtæki og önnur. Hún
skar mjög harkalega niður fjármagn í opin-
bera geiranum. Þessar aðgerðir hlutu að verða
sársaukafullar og ekki bætti úr skák að
kreppa reið yfir á sama tíma vegna hækkun-
ar á verði olíu.
Þessar aðgerðir höfðu þær afleiðingar að
atvinnuleysi jókst, fyrirtæki fóru unnvörpum
á hausinn og brezkur iðnaður átti í miklum
erfiðleikum. í efnahafskerfínu var innbyggð
verðbólga, þegar stjórnin tók við og hún fór
yfír 20% árið 1981 og grunnvextir voru þá
17% og höfðu aldrei verið hærri. Mikil átök
urðu innan flokksins fyrir fjárlögin, sem lögð
voru fram 1982 og vildu margir áhrifamenn
í flokknum að nú yrði látið af niðurskurði og
farið að veita fé í uppbyggingu. En Thatcher
hafði sitt fram og fjárlögin voru í sama anda
og áður. Þessi fjárlög sannfærðu landsmenn
endanlega um að henni var alvara. Þessi ein-
drægni hennar kostaði það meðal annars að
hún var gífurlega óvinsæl á miðju fyrsta
kjörtímabilinu og fylgi íhaldsflokksins var í
skoðanakönnunum komið niður undir 20%.
Á fyrsta kjörtímabilinu hófs sala ríkisfyrir-
tækja á smáum stíl. Sú stefna hefur haldið
áfram fram á þennan dag og nú stendur fyr-
ir dyrum einkavæðing allra vatnsveitna í
landinu síðar á þessu ári og allra rafveitna á
næsta ári. Einkavæðingin hefur verið nánast
óslitin sigurför og haft þær afleiðingar að
nú eru eigendur hlutabréfa yfir níu milljónir
en voru árið 1979 innan við tvær. Stjórnin
hefur einnig stuðlað að sölu á íbúðum í opin-
berri eigu til þeirra leigjenda, sem í þeim
búa. Peningamagnskenningin reyndist
ótraustari áttaviti en talið var í upphafi og
efnahagsstjórnin hefur sífellt mótazt meir af
hefðbundnu aðhaldi í ríkisrekstri með stjóm
vaxta og gengis.
Afdrifaríkustu lög, sem Thatcher stjómin
hefur sett og jafnframt þau, sem bezt hafa
heppnazt, em lög um verkföll og vinnudeilur.
í upphafi fór stjórnin sér hægt og vildi ekki
styggja foiystu launþegahreyfíngarinnar um
of. En þegar á fyrsta kjörtímabilinu vora
sett lög um að halda þyrfti almenna bréflega
atkvæðagreiðslu til að verkfall væri löglega
boðað. Síðar vora samúðarverkföll bönnuð
og verkfallsvarzla annars staðar en á eigin
vinnustað. Þessi löggjöf hefur gerbreytt
valdahlutföllum í samskiptum vinnuveitenda
og verkalýðsfélaga. Verkföllum sem vora eitt
helzta einkenni „brezku sýkinnar" á síðasta
áratug, hefur fækkað mjög. Raunar er það
svo að allt efnahagslífíð hefur gerbreyzt og
mikill vöxtur hefur verið í því síðustu árin
og meira að segja atvinnuleysið, sem var lengi
vel helzti vandi stjómarinnar, stefnir nú hrað-
byri niður á við og er nú þegar á svipuðu
stigi og annárs staðar í Evrópu.
Framan af tóku utanríkismál ekki mikinn
tíma við stjórnarstörf Thatcher. Á fyrsta
kjörtímabilinu leysti stjómin Ródesíuvandann,
sem var reyndar mest verk Carringtons, lá-
varðar og utanríkisráðherra. En mikilvægast
var þó Falklandseyjastríðið. 1. apríl 1982 tók
argent
ínski herinn Falklandseyjar, sem lúta brezkri
stjórn. Thatcher ákvað þegar í stað að senda
flotann þangað og Bretar unnu þá styijöld.
Sá sigur gerbreytti í einni svipan stöðu Thatc-
her í breskum stjómmálum. Hún hefur einnig
beitt sér hart fyrir hagsmunum Breta innan
Evrópubandalagsins, oft við litlar vinsældir
annarra leiðtoga. Og svo átti hún náið sam-
starf við Ronald Reagan, Bandaríkjaforseta.
Eitt lánið, sem leikið hefur við Thatcher
er sundurlyndi andstæðinga hennar. Framan
af þessum áratug geisaði nánast borgarastyij-
öld innan Verkamannaflokksins. Árið 1981
klofnaði flokkurinn og stofnaður var jafnaðar-
mannaflokkurinn. Einmenningskjördæmafyr-
irkomulagið, sem Bretar búa við, sér til þess
að mjög erfítt er fyrir aðra en tvo stóra flokk-
ana að hasla sér völl í stjómmálum. Þótt
Jafnaðarmannaflokknum hafi verið spáð
jniklu gengi framan af, er hann nú hverfandi
og gengi miðjuflokkanna lítið. Verkamanna-
flokkurinn er höfðuandstæðingur íhalds-
flokksins og mun að líkindum verða það um
ófyrisjáanlega framtíð.
Andstæðingar Thatcher segja hana hafa
aukið afskipti ríkisins á valdatíma sínum: Til
dæmis gæti sífellt ríkari tilhneiginga til rit-
skoðunar á fjölmiðlaefni um öryggismál. Þeir
segja hana sjálfa og ráðríka og afskiptas-
ama. Þeir benda einnig á að efnahagslífið sé
ekki eins traust og af er látið, mikill halli sé
á viðskiptum við útlönd og vextir hafí ekki
verið hærri síðan á áranum eftir Napóleons-
styijaldimar í upphafí síðustu aldar. Þeir stað-
hæfa einnig að hinir ríku hafi orðið ríkari og
hinir fátæku orðið fátækari. Skoðanakannan-
ir benda eindregið til þess að elmenningur
sé lítt hrifínn af fyrirhuguðum breytingum á
heilbrigðiskerfinu og raunar af breyxingum á
velferðarríkinu yfírleitt, þótt hann styðji lögin
um verkalýðshreyfinguna.
Á þessari stundu er ekki hægt ða meta til
hlítar frammistöðu Thatcher. En enginn for-
sætiráðherra hefur setið lengur á veldisstóli
síðan Liverpool lávarður var forsætisráðherra
á fyrrihluta síðustu aldar og enginn forsætis-
ráðherra eftirstríðsáranna hefur breytt jafn
miklu og hún, síðan Attlee leið.
Höfundur er fréttaritari Morgunblaðsins í
Bretlandi.
Kírkjulístahátíð í Hallgrímskirkju
eftir Þór Jakobsson
Á föstudaginn hefst kirkjulista-
hátíð í Hallgrímskirkju á vegum
Listvinafélags Hallgrímskirkju.
Þann dag verður opnuð sýning á
gullfallegum vatnslitamyndum Kar-
ólínu Lárusdóttur. Á laugardag verð-
ur flutt hin mikla óratóría Elia eftir
Mendelssohn. Tugir hljóðfæraleik-
ara og söngvara flytja, þar á meðal
nokkrir erlendir gestir úr fremstu
röð söngvara. Á sunnudag verður
hátíðarmessa þar sem hinn nýkjömi
biskup íslands, sr. Ólafur Skúlason,
mun prédika, en daginn þar á eftir,
mánudagskvöldið, verður framsýn-
ing leikþátta eftir dr. Jakob Jónsson
þar sem nokkrir mætustu leikarar
þjóðarinnar koma fram. Fleira mark-
vert mætti nefna.
Kirkjulistahátíð 1989 er hin önnur
í röðinni, en ætlunin er að halda
slíkar kirkjulistahátíðar annaðhvert
ár, þ.e.a.s. þau árin sem hlé er á
hinum meiri, „veraldlegu" listahá-
tíðum. Vel var af stað farið fyrir
tveimur áram, á vígsluári Hallgríms-
kirkju. Ekki hefur verið dregið úr
ferðinni að þessu sinni, fjölbreytnin
hefur aukist og þannig munu æ
fleiri listgreinar festast í sessi smám
saman næstu hátíðir.
En framtíðin veltur á undirtektum
nú. Að baki er linnulaus vinna fjöl-
mennrar skipshafnar listamanna og
sjálfboðaliða, en í brúnni hefur stað-
ið og stýrt milli skers og báru Hrólf-
ur Ólvisson framkvæmdastjóri Lista-
hátíðar 1989. Er það nú von þeirra
allra, að þeir eigi erindi sem erfiði
og Islendingar og erlendir gestir
kunni gott að meta og sæki Kirkju-
listahátíð 1989.
Margs má vissulega njóta fyrir-
varalaust á væntanlegri listahátíð
og teldu sennilega margir óþarft að
{jolyrða um annað en listaverkin og
viðburðina eina sér. En í dagskrá
hátíðarinnar er minnt á, að kirkjulist
er hagnýt list á borð við húsagerðar-
list. Kirkjulist mótast ekki einvörð-
ungu af fagurfræðilegum sjónarmið-
um. Hún hefur fyrst og fremst að
„En hvað sem torskildu
samhengi líður, ættu
allir að geta notið þeirr-
ar stundar sem þeir
kjósa sér á Kirkjulista-
hátíð í Hallgrímskirkju.
Verið velkomin.“
leiðarljósi kristna boðun og til-
beiðslu.
Ný viðhorf hafa ratt sér til rúms
í náttúravísindum undanfarna ára-
tugi. Þau opna leiðir til nánara sam-
starfs, jafnvel samruna, húman
ískra fræða og náttúruvísinda, nátt-
úrafræða í víðustu merkingu. Löng-
um hefur ríkt sú skoðun í vísindum,
að maðurinn væri hlutlaus rýnir ut-
anveltu við náttúrannar gang. Sam-
kvæmt hinni nýju hugmynd er hann
óijúfanlega samtvinnaður náttú-
ranni, hluti eigin umhverfis.
En hin nýja heimspeki vísindanna
hefur einnig til vegs ólíka heima
mannlegrar skynjunar. Einn er
heimur athafna, annar vísinda, þá
list, þá trúarlegrar skynjunar, hver
með sínu sniði og í sínum rétti við
túlkun á tilveranni. Hver slíkur
heimur á sína ríku aldagömlu sögu.
En í hverri sögu er kafli um hin
síbreytilegu samskipti við aðra
heima mannlegrar skynjunar, um
samræmi og misræmi milli þeirra,
sættir og klofning á víxl. Á tilteknum
stað í landslagi menningarinnar eru
svo landamærasvæði tveggja ólíkra
heima, svo sem athafna og lista, en
annars staðar tengjast heimar lista
og vísinda, og þar fram eftir götun-
um.
Á einum snertifletinum skarast
list og trú. Kirkjulist, öðru nafni
helgilist, segir frá því sem þar ber
fyrir.
Nútíminn er heillandi á margan
hátt, þrátt fyrir grimmd harðstjóra,
offjölgun og hervæðingu, aðalat-
vinnuveg mannkynsins. Geimöld er
rannin upp. Sá maður er nú þegar
fæddur austur í Sovétríkjunum sem
fyrstur mun stíga fæti á Mars eftir
á að giska aldarfjórðung og líta um
öxl heim til tindrandi Jarðar í óra-
fjarska. Á hinn bóginn leysa forn-
leifafræðin og önnur vísindi gátur
um forsögulega tíma og upphaf
menningarinnar.
Þrisvar hef ég staðið við elsta leik-
svið Evrópu suður á Krítey í Miðjarð-
arhafí þar sem stóð vagga evróp-
skrar menningar. í fyrstu hefur svið-
ið verið vettvangur helgiathafna, en
smám saman hófst þar frásagnarlist
með látbragði, leiklist, þúsund áram
fyrir daga hinnar fomgrísku há-
menningar. Oft síðan, þessi árþús-
und, hafa trú og list átt samleið, því
að maðurinn heldur áfram að beita
hugmyndaflugi sínu og leika sér við
að átta sig á heiminum.
En hvað sem torskildu samhengi
líður, ættu allir að geta notið þeirrar
stundar sem þeir kjósa sér á Kirkju-
listahátíð í Hallgrímskirkju. Verið
velkomin.
Ilöfundur er formnður Listvinafé-
lags Hallgrímskirkju.