Morgunblaðið - 04.05.1989, Blaðsíða 52

52
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. MAÍ 1989
Jón Gunnar Arna-
son - Kveðjuorð
í nýbyggingu á bak við Mennta-
skólann í Reykjavík var haldin
skúlptúrsýning 1967 sem var um
margt merkileg og trúlega sú eina
sinnar tegundar á íslandi til þessa,
haldin af listafélagi skólans. Þess-
ari sýningu var þannig komið fyrir
að í myrkvuðum sal voru ljóskastar-
ar látnir lýsa upp verkin, og þannig
reynt að skapa stemmningu af ein-
hveq'um toga, kannski rómantíska
eftirsjá, jafnvel af nýjungagimi,
_ hver veit, en það sem ég man bezt
i ’ frá sýningunni em skúlptúrar Jóns
Gunnars Amasonar. Það var vegna
þess að þeir vom hreyfanlegir og
breytanlegir innan vissra marka,
skoðandinn hafði leyfi til þess að
hrófla við þeim, reyna svolítið á
tjáningarþörf sína: fikta, prófa nýtt,
uppgötva. Fram kom ný afstaða,
nýtt skipulag, öðmvísi skuggar á
veggina á bak við verkin, uppsetn-
ing sýningarinnar riðlaðist. Því mið-
ur var enginn á staðnum til að
miðla upplýsingum um höfundinn,
og gesturinn gekk út, kannski dá-
lítið mglaður í kollinum, en með
nýja sýn á heiminn. Smám saman
fór þó að skýrast myndin af lista-
manninum, s.s. á sýningum á Skóla-
vörðuholti og í Gallerí SUM. Það
fer trúlega bezt að taka það strax
fram að tæknileg útfærsla verk-
anna og verklagið sjálft, hand-
bragðið, sem var fullkomið, hafði
mjög sterk áhrif og vakti upp ýms-
ar spumingar, sumar ekki ýkja
merkilegar í augum fullgilds lista-
manns en vom tímamótandi í huga
þess sem hafði hugsað sér að taka
þátt í leiknum.
Þegar ég lauk forskólanámi við
Myndlista- og handíðaskóla íslands
1971 sótti ég um inngöngu í skúlpt-
úrdeild, sem þá var ekki til (!), og
olli þar með yfirvöldum nokkmm
áhyggjum og vandræðum, sem
Hörður Ágústsson, skólastjóri,
leysti úr með glæsibrag. Hann tjáði
mér að ekki væri fé til að fastráða
kennara við þessa nýju deild, en
það væri jafnvel betra að útvega
tvo menn til að kíkja inn einu sinni
í viku, og hefði hann rætt við Ragn-
ar Kjartansson og Jón Gunnar
Árnason um þetta hlutverk.
Nokkm áður en Jón Gunnar átti
að koma til mfn hafði ég farið yfír
skissubækumar mínar og dregið
út úr þeim það sem mér fannst
helzt koma til greina að útfæra í
'þrívítt form. Þegar Jón hafði blaðað
í bókinni fékk hann sér kaffi, kveikti
í sígarettu, horfði lengi á mig óræð-
um augum, sagði svo: „Þú býrð
ekki til verk nema hafa hugsað það
frá granni. Hvað liggur að baki
verkinu? Hvað ætlarðu að tjá:
Reynslu, skoðanir, átök, ást eða
hatur, reiði, gleði, sorg, hamingju,
spennu o.s.frv. Búðu til líkan í
ákveðnum mælikvarða, reiknaðu út
efnið, taktu ákvörðun um vinnuað-
ferð.“ Síðan rétti hann mér bókina
og sagði að ég gæti ekkért að því
gert þótt skólinn væri allur á
tvívíðum fleti. Námið hjá Jóni
Gunnari var einn samfelldur fyrir-
lestur um hagnýt atriði: massa og
stærðir, línu í formi, hlutföll, stöðu,
opið og lokað rými, eðli, hörku og
mýkt, sveigjanleika, stöðugleika,
áferð, samspil ólíkra forma og
stærða, efnisbreytingu í kopar við
glóðun, logsuðu, draghnoð, pússun
o.fl. Þarna talaði Jón Gunnar af
( reynslu sinni og lærdómi sem fæst
með eftirtekt, tilraunum og næmu
Leiðrétting
í kveðjuorðum um Áma Markússon
hér í blaðinu miðvikudaginn 26.
apríl, slæddist inn orðið „seinni",
en það átti þar hvergi heima, en
af því mátti álykta að hann hafi
verið tvíkvæntur. Svo var ekki.
[ Kona hans Sigríður Benjamínsdótt-
[ ir lifir mann sinn. Beðist er velvirð-
ingar á þessum mistökum.
i noanaoaioriT coiijtnM gtöjdignl
i
auga, en þó umfram allt skipulegri
hugsun, ótvíræðum gáfum. Hann
hafði það fyrir reglu að leita upplýs-
inga hjá verkfræðingum og tækni-
fræðingum, t.d. um burðarþol og
endingu, hvemig skúlptúr stendur
af sér veðurálag og tæringu. Þessi
vinnubrögð vöktu að vonum at-
hygli og vora honum falin mörg
verkefni er kröfðust langvinnra
rannsókna, sem síðan oft leiddu til
nýstárlegra niðurstaðna, s.s. verk
hans við húsið á horni Rauðar-
árstígs og Stórholts þar sem nota-
gildið er partur af myndhugsuninni
og felst í loftræstibúnaði. Annað
verk í þessum flokki er handrið sem
hann smíðaði úr römm og hann kom
fyrir við tröppumar í Gallerí SÚM,
það er á hjömm þannig að flutning-
ar á stómm hlutum inn á aðra hæð
geta farið fram óhindraðir. Þetta
handrið fylgir öðmm munum SÚM
inn í geymslur Nýlistasafnsins.
Haustið 1976 vom þeir að hengja
upp myndir á samsýningu í Gallerí
SÚM, þeir Jón Gunnar, Magnús
Tómasson og Magnús Pálsson. Þeg-
ar ég kom með verkin mín vom
þeir að ræða hið bágboma og dap-
urlega ástand sem þá ríkti í inn-
kaupum opinberra aðila á myndlist,
og sáu enga skynsamlega leið til
nýrrar skipunar. Þá um vorið hafði
ég skrifað_ grein í Þjóðviljann um
Listasafn íslands og bent á hversu
óheillavænleg stefna væri rekin
þar, sérstaklega hvað varðaði kaup
safnsins, og benti á ýmsar gloppur
sem þyrfti að fýlla. í framhaldi af
þessu skrifí fór ég að gæla við þá
hugmynd að myndlistarmenn sjálfír
starfræktu einhvers konar safn sem
geymdi verk þeirra og sýndi þróun
íslenzkrar myndlistar ár frá ári.
Þegar ég nú hlustaði á samræður
þeirra ákvað ég að láta slag standa:
„Greyin mín, hættiði þessum
barlómi, við stofnum okkar eigið
safn, Nútímalistasafn íslands!" Það
var eins og ský hefði dregið frá
sólu, og allir urðu ákaflega kátir
og spenntir.
Jón Gunnar tók hugmyndinni um
nýtt listasafn fegins hendi og studdi
hana af krafti, fyrst á fjölmennum
undirbúningsfundi í kennarastofu
MHÍ sumarið eftir og á stofnfundi
5. janúar 1978 og alla tíð síðan
talaði hann máli Nýlistasafnsins
hvar sem hann fór, einkum í Skand-
inavísku löndunum. Hann tilkynnti
strax að hann ætlaði að gefa safn-
inu verk eftir sjálfan sig (Blómið),
Dieter Roth, Ferdinand Krivet og
Gábor Attalai.
Jón Gunnar var kosinn í fyrstu
stjórn Nýlistasafnsins og var þar
óþreytandi að telja kjark í menn,
örva þá til dáða, rýna fram í tímann
og sjá fyrir viðbrögð manna, og
hugsa upp leiðir til að styrkja þessa
metnaðarfullu stofnun.
Það átti vel við Jón Gunnar að
vera í baráttuhópi og ryðja braut-
ina. Hann var einn af stofnendum
SÚM-hópsins og Gallerí SÚM,
Myndhöggvarafélagsins í Reykja-
vík, Nýlistasafnsins eins og áður
segir, og Experimentál Environ-
ment (sem fulltrúi íslands ásamt
Rúrí), þá var hann í óformlegum
hópi listafólks sem ræddi stíft um
stofnun samtaka allra myndlistar-
manna og studdist við hugmyndir
Sigurðar Guðmundssonar sem
skrifaði frá Amsterdam um rétt-
indamál þeirra. Þessar umræður
leiddu síðan beinlínis til stofnunar
Hagsmunafélags myndlistarmanna
og samstarfs þess við önnur félög
um stofnun Samtaka íslenzkra
myndlistarmanna, SÍM. Fyrir störf
sín í þessum málaflokkum og á list-
rænum vettvangi hlaut hann margs
konar viðurkenningar, síðast þáði
hann heiðursnafnbót í Myndhöggv-
arafélaginu.
Það hefur lengi verið haft fyrir
satt að ferill Jóns Gunnars hefjist
með SÚM, ekkert er fjarri sanni.
Hann sýndi með FÍM 1959, en var
tveim ámm síðar kominn á fleygi-
ferð um Evrópu með Zero-hópnum
og öðmm og átti verk á sýningum
í Louisiana í Humlebæk rétt fyrir
utan Kaupmannahöfn, Stedelijk
Museum í Ámsterdam og Modema
Museet í Stokkhólmi, en þessi list-
hús vom þá í miklum uppgangi,
með frægari söfnum í Evrópu. Sýn-
ingarferill Jóns Gunnars hélzt síðan
óslitinn til síðasta dags, sérsýningar
hans urðu sextán, samsýningar á
milli sextíu og sjötíu, enda afköst
hans með ólíkindum.
Jón Gunnar innleiddi hreyfing-
una í íslenzkan skúlptúr, oftast með
nærvera skoðandans í huga, þó
ekki til að hann stæði álengdar ein-
ungis til að virða fyrir sér verkin,
heldur til að snerta, vera þátttak-
andi, fínna til, vera ógnað, skelf-
ast, vakinn til umhugsunar, snort-
inn nýrri reynslu, nýrri hugsun á
gömlum sannindum, viðburðum í
mannkynssögunni: valdi, kúgun,
stríðsleik, mengun.
Og áhrifunum náði hann fram
með ógnvægilegum hlutum, flug-
beittum hnífum á fálmumm ókenni-
legra kvikinda, með rafmagni og
titringi, síðustu árin sólargeislun-
um.
En kjarninn í verkunum er hreyf-
ing, tími, orka. Jón Gunnar hafði
næmt auga fýrir hinu sérkennilega
og sérvizkulega, dæmi um það:
Þegar hann kenndi við Listaháskól-
ann í Kaupmannahöfn hringdi hann
í mig og bauð mér að koma til sín
í heimsókn, og dvaldi ég hjá honum
í níu daga í góðu yfírlæti. Nema
hvað, eitt af því fyrsta sem Jón
vildi að ég gerði væri að vökva
lífsblómið á ákveðinni krá í Nýhöfn-
inni. Þegar við vomm búnir að sitja
þama góða stund hafði ég orð á
því að þarna væm bara gamlir karl-
hlunkar. Þú tókst þá eftir því! Það
er af því að hingað hefur engin
kona komið innfyrir dyr í rúmlega
tvö hundmð ár, utan ein sem labb-
aði sig inn án eftirtektar karlanna,
en þegar það uppgötvaðist var hún
rekin á dyr í hvínandi hvelli, vertinn
fékk aðsvif því staðurinn var saurg-
aður. Gólfið var sópað og þvegið
og hreinsað alveg út í göturæsi,
gólfmottur hristar duglega. Og
síðan hafa allir nýir gestir verið litn-
ir homauga. Þetta fannst Jóni
Gunnari aldeilis kjörið umhverfi,
sérvizkan í þessu heillaði hann upp
úr skónum. Síðan lítil saga um
húmor: Það var laugardagsmorgun,
ég sat við skriftir í Nýlistasafninu
þegar Jón Gunnar leit inn til að
spjalla. En því miður hafði ég eng-
an tíma aflögu og tók því óljóst
eftir hvað hann var að bauka í
kringum mig, sagði bara já og nei
þegar við átti. Þegar ég kom heim
í hádeginu lagði ég töskuna frá
mér á eldhúsborðið og fékk mér
kaffi. Skyndilega hreyfðist taskan,
hvít mús gægðist undan lokinu og
hoppaði niður á borðið. Þegar ég
hitti Jón Gunnar næst sagðist hann
hafa frétt að það hefði fjölgað á
Skeggjagötunni!
Jón Gunnar kom mörgum fyrir
sjónir sem töffari, harður nagli,
kaldranalegur í tali, stundum
glannalegur, en þó ávallt stutt í
brosið. En þetta var bara ytra byrð-
ið, loðhúfan og leðrið, bakvið skil-
vegginn sló hjarta hins góða drengs
sem bræddi önnur kaldari hjörtu
þegar svo bar undir. Hann ræktaði
vináttuna að því marki sem hún er
þolanleg, hélt nauðsynlegri Ijar-
lægð, hvarf aldrei úr augsýn, verð-
ur ætíð innan seilingar.
Með þessu skrifí fylgja samúðar-
kveðjur til fjölskyldu Jons Gunnars
Árnasonar frá vinum og félögum í
Nýlistasafninu.
Níels Hafstein
Kaffibolli á Mokka og æði oft
var hægt að ganga að Jóni Gunn-
ari vísum þar, í hópi myndlistar-
manna eða annarra fastagesta og
alltaf var pláss fyrir skólastelpu
eins og mig sem líka hafði ánetjast
Mokka. Jón Gunnar var einn af
þessum mönnum sem hafa engan
aldur og hafði jafnvel áhuga á því
hvað rúmlega tvítug skólastelpa var
að gera og hvað henni fannst. Hann
gat spjallað um alla heima og geima
og auðvitað talaði hann líka um
myndlist. Hann var einn þeirra sem
vakti áhuga minn á nútímamyndlist
og verkin hans hrifu mig. Þessi
kraftmiklu og stundum dálítið
svakalegu verk úr grófum málmi
þar sem hárbeittir hnífar ógnuðu
gjaman áhorfandanum.
Krafturinn og harkan í verkum
hans hrifu mig, heilluðu mig upp
úr skónum. Óblíð náttúra íslands
kom á sinn sérstaka hátt fram í
verkum Jóns Gunnars en hann átti
líka til annan streng í sínu hljóðfæri.
Þess vegna er mér það alltaf
minnisstætt þegar harjn sýndi mér
lítinn „concept-skúlptúr" sem hann
hafði gert úr „sellófan-pappír“ og
pappahólki. Samankrypplaður
„sellófan-pappírinn" var dreginn út
úr papphólknum og síðan hlustuð-
um við á hjóðið þegar pappírinn
rétti úr sér.
Það að sitja steinþegjandi, bíða
átekta og hlusta, bara hlusta, var
hinn tónninn í Jóni Gunnari. Sá
tónninn sem margir heyrðu ef til
vill aldrei. Sá tónn sem gerði það
að verkum að mér hefur þótt vænt
um Jón Gunnar öll þau ár sem við
höfum þekkst.
Sendi aðstandendum samúðar-
kveðjur frá mér og fjölskyldu minni.
Sigrún Ragnarsdóttir
Kveðja frá Myndhöggvara-
félaginu í Reykjavík
Island kveður nú einn sinna bestu
sona, smiðinn sem varð að mynd-
höggvara, róttækan framúrstefnu-
listamann, mikinn áhrifavald og
lærimeistara yngri myndhöggvara.
Fram á sinn síðasta dag stjórn-
aði Jón Gunnar Ámason mynd-
höggvari smíði á stóram og glæsi-
legum höggmyndum sem eiga eftir
að gleðja um ókomna framtíð.
Hugmyndalistin var Jóni Gunnari
hugleikin og hann kunni þann gald-
ur að fá myndverk til þess að óma,
hreyfast og taka við geislum og ljósi
himinsins.
Heimsókn okkar þriggja úr stjórn
Myndhöggvarafélagsins til Jóns
Gunnars aðeins tveim sólarhringum
fyrir andlát hans verður okkur
ógleymanleg, en þá gaf þessi mynd-
snillingur og máttarstólpi félagsins
okkur góð ráð vegna málefna fé-
lagsins.
Ef til vill hefur Jón Gunnar nú
þegar tekið sér far með sérsmíðuð-
um sólvagni inn í víðáttur hins
óþekkta heims.
Fyrir hönd Myndhöggvarafélags-
ins í Reykjavík em Jóni Gunnari
Árnasyni þökkuð ómetanleg störf í
þágu félagsins.
Dætmm og fjölskyldu em sendar
samúðarkveðjur.
F.h. stjórnar MHR,
Öm Þorsteinsson form.
Kveðja frá Myndlistaskólan-
um í Reykjavík
Skammt er stórra högga á milli
þegar okkar ágæti vinur Jón Gunn-
ar Árnason myndhöggvari kveður
svo skömmu eftir fráfall Ragnars
Kjartanssonar.
Jón Gunnar var um tíma við nám
undir handarjaðri Ásmundar
Sveinssonar í Myndlistaskólanum í
Reykjavík. Trúlega hefur það orðið
kveikjan að lífsstarfi hans. Ætíð
síðan minntist Jón Ásmundar sem
hins mætasta vinar og kennara.
Jón var síðan tengdur skólanum
um árabil og sat m.a. í stjórn skóla-
félagsins um skeið sem ritari.
Seinna fylgdist hann með starfi
höggmyndadeildar skólans og kom
iðulega til skrafs og ráðagerða. Var
Jón kröfuharður og íhugull og benti
á það, sem honum þótti betur fara.
Jón Gunnar vann verk sín fyrst
og fremst í málma. Hann hafði
ungur numið jámsmíði og vann við
þá iðju hjá Sindra. En hugurinn
stóð í fijálsari áttir og þar kom að
hann fór til náms í listsköpun við
Honsey College of Art í London
1965—66 og aftur 1967. Sinnti
hann síðan eingöngu list sinni og
gerði þar miklar kröfur. Jón stund-
aði kennslu m._a. við Mjmdlista- og
handíðaskóla íslands og Listahá-
skólann í Kaupmannahöfn. Jón
Gunnar var framúrstefnumaður í
myndlistinni og fmmkvöðull á
mörgum sviðum. Hann var einn af
stofnendum SÚM, sem barðist
hetjulega fyrir tilvemrétti sínum og
hélt uppi sýningarsal hinna nýju
viðhorfa. Hann var einnig einn af
atkvæðamestu stofnendum Nýlista-
safns á þeim tíma. Ásamt með
Ragnari Kjartanssyni var Jón aðal-
hvatamaður að stofnun Mynd-
höggvarafélagsins en segja má að
forsaga að stofnun þess hafí verið
höggmyndasýningar á Skólavörðu-
holti settar upp í samvinnu við
Myndlistaskólann í Reykjavík í lok
sjöunda áratugarins. Skólinn var
þá til húsa í Ásmundarsal og hafði
til umráða nokkurt svæði fyrir norð-
an hann, sem var autt og því tilval-
ið til sýninga á þrívíðum verkum.
Verk Jóns Gunnars em um margt
sérstæð, hugmyndafræðin að baki
þeim svo og útfærslan. Má þar af
mörgu nefna Sólvagninn, sem beisl-
ar orku sólar, svo og skipin og
mikið safn hinna furðulegustu
hnífa, sem segja má að hver um
sig hafi verið tvíeggjaður. Jón
Gunnar var ríkur að tilfinningu og
næmi, hann var stórbrotinn og hug-
vitssamur, kátur, skemmtilegur og
sannur. Mörgum smámyndum
bregður fyrir af því, sem hann sagði
og gerði. Jón vann að list sinni til
síðasta dags, þar sem hann dvaldist
á Borgarspítalanum vegna veikinda
sinna og lauk þar undirbúningi að
miklu verki.
Er það von okkar að síðasta
myndlistarverk Jóns Gunnars Áma-
sonar muni rísa við aðalinngang
Borgarspítalans og bera stórbrot-
inni hugsun hans vitni.
Við kveðjum góðan vin með sökn-
uði og vottum aðstandendum hans
okkar dýpstu samúð.
Stjóm Myndlistaskólans
í Reykjavík.
Kveðja frá skúlptúrdeild
Myndlista- og handiða-
skóla íslands.
Nú er skarð fyrir skildi í röðum
íslenskra myndlistarmanna vegna
andláts Jóns Gunnars Ámasonar
myndhöggvara. Jón var þar ætíð
fremstur í fylkingarbijósti sakir
mannkosta og mikilla listrænna
hæfileika.
Jafnframt myndsköpun vann
hann ötullega að hvers kyns félags-
málum. Hagsmunamál myndlistar-
manna vom jafnan ofarlega í huga
hans, enda vildi hann framgang list-
arinnar sem mestan.
Myndlista- og handíðaskóli ís-
lands átti þess kost að njóta starfs-
krafta Jóns um nokkurt skeið. Var
hann kennari í skúlptúrdeild í nokk-
ur ár eftir 1980, þar af var hann
deildarstjóri í tvö ár, 1982 til 1984.
Það var mikill fengur fyrir
skólann og þó einkum fyrir deildina
sem var að stíga sín fyrstu skref.
í raun má orða það þannig að Jón
hafí opnað glugga skúlptúrdeildar
upp á víða gátt til austurs og vest-
urs fyrir nýjum hræringum og
straumum í myndlist.
Jón umgekkst nemendur sína
jafnt sem kennari og félagi. Af
viskubmnni hans teyguðu menn
fijómagn nýrra hugmynda til list-
sköpunar. Hann hafði afar mótandi
áhrif á nemendur sem þeir munu
búa við um ókomin ár.
Ég votta aðstandendum Jóns
Gunnars mína dýpstu samúð.
Sigrún Guðmundsdóttir,
yfírkennari í skúlptúrdeild
MHÍ.