Morgunblaðið - 04.05.1989, Blaðsíða 33

Morgunblaðið - 04.05.1989, Blaðsíða 33
32 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. MAÍ 1989 AlTUTMMl'9 fllOÁ. I8/íUORÐM MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. MAI 1989 Útgefandi Árvakur, Reykjavík Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson. Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason. Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen. Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson. Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson. Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskriftargjald 900 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 80 kr. eintakið. Hugviti beitt í Jámblendiverksmiðju Heldur fer lítið fyrir því hjá þeim sem nú halda um stjómvöl þjóðarskútunnar, að þeir vilji beina henni til nýrrar áttar. Þeim er ekki ofarlega í huga sá boðskapur, að menn komast ekki á ókunna staði nema þeir þori að leggja inn á nýjar brautir. í hásetahópi stjórnarliða og jafnvel meðal þeirra sem í brúnni eru mega þær skoðanir sín meira að segja nokkurs að varasamt sé að nýta óbeislaða orku í þágu stóriðju- fyrirtækja, sem reist eru af út- lendingum og í eigu þeirra. Er það eitt af tundurduflunum sem stjómin óttast, að útlendingar lýsi ótvírætt yfir áhuga á að reisa hér nýtt álver. Þótt undar- legt sé kynni slík yfirlýsing hreinlega að splundra stjómar- samstarfinu. Saga stórvirkjana og stóriðju er eitthvert gleggsta dæmi síðari tíma um það, hve fljótir við epim að tileinka okkur ný vinnubrögð og nýja tækni. Nú efast enginn um getu innlendra aðila til að hanna og reisa orku- ver við hinar erfíðustu aðstæð- ur. Fyrir 25 árum kom slíkt ekki til álita nema með aðstoð erlendra aðila og þátttöku út- lendra verktaka. Skýrasta dæmið um hverju menn fá áorkað í nýjum at- vinnugreinum fái þeir tækifæri til að takast á við verðug verk- efni em frásagnir af hagnaði Járnblendiverksmiðjunnar á Grundartanga. Þegar ákvarð- anir vom teknar um að ráðast í framkvæmdir við verksmiðj- una taldi fámennur hópur sér sæma að reisa henni níðstöng. Fyrirtækinu var fundið allt til foráttu. Þær hrakspár hafa sem betur fer ekki ræst. Á síðasta ári skilaði það tæplega 500 milljóna króna hagnaði og telur Jón Sigurðsson, forstjóri Jám- blendiverksmiðjunnar, að 250-300 milljónir hagnaðarins megi rekja til hugvits og vinnu- bragða starfsmanna verksmiðj- unnar. í umræðum um atvinnumál okkar ber alltof lítið á því, að gildi hugvits og skipulegra og markvissra vinnubragða sé haldið á loft. Mest er rætt um kaup og kjör og með hvaða hætti stjórnvöld eigi að aðstoða þessa eða hina atvinnugreinina. Ef þeir sem með stjórn lands- mála fara gerðu þó ekki væri nema stutt hlé á stundarsvipt- ingunum og veltu því fyrir sér með hvaða hætti þeir gætu skapað atvinnugreinum viðun- andi almenn starfsskilyrði og beittu til þess nokkru hugviti kynni árangurinn að koma í ljós fyrr en nokkum óraði. Sú stjóm sem nú situr hefur það því mið- ur ekki á stefnuskrá sinni að taka á málum með þessum hætti. Hún hefur kosið ríkisaf- skiptaleiðina og horfið jafnvel áratugi aftur í tímann. Ráð- herrar hafa ekki sýnt það áræði að hverfa inn á nýjar brautir. í ræðu á aðalfundi íslenska jámblendifélagsins komst Barði Friðriksson, stjómarformaður þess, meðal annars þannig að orði: „Merkum áfanga hefur verið náð. Járnblendifélagið hefur loks sýnt og sannað hvaða afkomu slíkur atvinnurekstur getur skilað í góðu ári. Þessi árangur næst nú, þegar miklir erfiðleikar steðja að aðalat- vinnuvegi landsmanna, sjávar- útveginum, og sýnir svart á hvítu hvílík nauðsyn er að auka íjölbreytni í atvinnustarfsemi landsmanna.“ Um leið og undir þessi orð er tekið skal því fagnað að vilji stjómar Jámblendifélagsins stendur til þess að ráðast í aðr- ar greinar atvinnurekstrar sem hún metur arðvænlegar. Áhættufé frá jafn öflugu og vel reknu fyrirtæki gæti víða kom- ið að góðum notum. Göng undir HvalQ örð Hreyft hefur verið hug- myndum um að Járn- blendifélagið standi að því í samvinnu við Sementsverk- smiðjuna að leggja jarðgöng undir Hvalijörð og sýna út- reikningar að slíkt mannvirki gæti orðið arðbært enda greiddu menn vegatoll. Slík göng yrðu mikil samgöngubót og á að vinna markvisst að undirbúningi þeirra. Á hinn bóginn hlýtur að vera álitamál, hvort fyrirtæki eigi einmitt á þessu sviði að taka fram fyrir hendur á ríkinu. Væri það ekki skynsamlegri verkaskipting að ríkið héldi áfram að leggja vegi og léti arðsemina ráða en fyrir- tækin létu þeim mun meira að sér kveða almennt í atvinnu- rekstri? En kannski eigum við hiklaust að „einkavæða“ vega- gerðina? Dr. Jóhannes Nordal á ársfundi Seðlabankans: Opnir markaðir o g virk samkeppni - forsenda árangursríkrar efiiahagsstarfsemi Hér fer á eftir meirihluti ræðu þeirrar, sem dr. Jóhannes Nordal Seðlabankastjóri, flutti á ársfúndi Seðlabanka Islands í síðustu viku. Þegar skoðaðar eru þær tölur, sem ég hef nú rakið um þróun þjóðarbúskaparins á síðasta ári, er ekki að furða þótt henni hafi fylgt sviþtingar og átök um mótun og framkvæmd stefnunnar í efna- hagsmálum. í upphafi ársins var ljóst, að við tvö meginvandamál var að etja: annars vegar verð- bólgu og eftirspurnarþenslu, sem hafði í för með sér vaxandi við- skiptahalla við útlönd, en hins veg- ar versnandi afkomu atvinnuvega vegna mikillar hækkunar innlends launakostnaðar samfara óhag- stæðri verðþróun margra útflutn- ingsafurða. Miðaðist efnahags- stefnan í upphafí árs við það að draga úr innlendri eftirspum með aðhaldi í fjármálum ríkisins og peningamálum, jafnframt því sem reynt yrði að halda gengi sem stöðugustu. Margt fór hér þó á annan veg en vonir stóðu til. Þrátt fyrir versnandi afkomu atvinnuveganna var enn samið um verulegar kauphækkanir, sem enginn fjárhagslegur grundvöllur var fyrir. Leiddi þetta til tveggja gengisbreytinga, í febrúar og maí, en í kjölfar þeirrar síðari greip ríkisstjómin til lögbindingar launa, sem gilti fram á þetta ár. Niður- staða alls þessa var tiltölulega lítil breyting til hins betra á sam- keppnisstöðu atvinnuvega, en þar kom á móti veruleg aukning verð- bólgu, sem hækkaði nafnvexti á innlendum lánum um leið og geng- islækkanimar þyngdu greiðslu- byrði þeirra fyrirtækja, sem skulda í erlendum gjaldeyri, en það em einmitt sérstaklega fyrirtæki í sjávarútvegi og útflutningsgrein- um. Færði þessi reynsla mönnum heim sanninn um, að lausnar á vandanum yrði að leita í öðm en gengislækkunum. Komu jafnvel fram hugmyndir um að vandi at- vinnuveganna væri bezt leystur með niðurfærslu launa og verð- lags, og hlutu þær meiri hljóm- gmnn en flestir höfðu búizt við. Svo langt var þó ekki gengið að sinni, en í stað þess var sett á verðstöðvun, sem gilda átti í alls sex mánuði. Hafði hún í för með sér, að árshraði verðbólgunnar lækkaði úr hátt í 40% um mitt ár, niður fyrir 5% á síðasta ársfjórð- ungi. Yfír árið í heild hækkaði verðlag þó um nálægt 20%, sem var litlu minni hækkun en árið áður. Veruleg spenna var á lánsfjár- markaðnum framan af árinu. Mik- il eftirspum var eftir lánsfé bæði vegna árstíðabundinna þarfa ríkis- sjóðs og frá fyrirtækjum, jafn- framt því sem lausafjárreglur Seðlabankans veittu vemlegt að- hald að útlánastarfsemi bankanna. Átti allt þetta ásamt þeirri óvissu um þróun verðlags og gengis, sem ríkti á fyrra helmingi ársins, þátt í því að markaðsvextir fóm hækk- andi og náðu hámarki um mitt árið. Þegar líða tekur á þriðja árs- fjórðunginn fara hins vegar að koma fram greinileg merki um hjöðnun eftirspurnar. Við rekstr- arvanda fyrirtækja, sem stafaði af almennt erfiðum rekstrarskil- yrðum, bættust nú fjárhagsvanda- mál hjá fjölda fyrirtækja, sem lagt höfðu í ógætilega fj árfestingu á undangengnu þensluskeiði. Varð af þessum og öðram ástæðum býsna snögg breyting á viðhorfum stjómenda fyrirtækja og neyt- enda. Gætni, jafnvel svartsýni, hélt innreið sína, þar sem áður hafði ríkt bjartsýni og fjárfesting- argleði. Þótt þessi þróun vekti fljótt upp hjá mönnum ótta við kreppu og allsheijar þrengingar, er þó hitt sönnu nær, að hér vom að koma fram merki óhjákvæmi- legrar aðlögunar að breyttum efnahagsskilyrðum. Er reyndar óhætt að fullyrða, að án þessarar hjöðnunar eftirspumar og þeirrar hugarfarsbreytingar, sem henni fylgdi, hefði árangur verðstöðvun- arinnar ekki orðið svo mikill síðustu fjóra mánuði ársins og raun ber vitni. Ekki tókst þrátt fyrir þetta að treysta undirstöðumar nægilega til þess, að árangur verðstöðvunar- innar yrði varanlegur. í fyrsta lagi komu fram vaxandi veikleikar í fjárhagsstöðu ríkissjóðs, er á árið leið, og á síðasta ársfjórðungi blasti við stórfelldur greiðsluhalli, sem leysa varð úr með skuldasöfn- un í Seðlabanka og erlendum lán- tökum. Dró þetta fjárstreymi úr því peningalega aðhaldi, sem var undirstaða verðstöðvunarinnar. Jafnframt var gripið til vemlegrar hækkunar óbeinna skatta í byijun þessa árs í því skyni að bæta rekstrarstöðu ríkissjóðs, en verð- lagshækkanir, sem af þeim leiddu, hlutu um leið að veikja sálræn áhrif verðstöðvunarinnar. í öðm lagi var enn talið nauðsynlegt að grípa til aðgerða til þess að bæta rekstrar- og fjárhagsstöðu sjávar- útvegs og annarra útflutnings- greina. Var þetta að nokkra gert með beinni fjárhagslegri fyrir- greiðslu, sem fjármögnuð var með lánsfé og hafði því svipuð efna- hagsleg áhrif og hallarekstur ríkis- sjóðs. Jafnframt taldi ríkisstjórnin nauðsynlegt að lækka gengi krón- unnar frekar á síðustu mánuðum, en því hafa fylgt óhjákvæmileg verðhækkunaráhrif. Þegar við þetta allt bætist, að nokkrar verð- hækkanir hlutu að koma fram undir lok verðstöðvunar, er ekki að undra þótt verðbólga hafi aukizt að nýju eftir áramótin, en á mælikvarða lánskjaravísitölunn- ar nam árshraði verðbólgunnar yfir 20% á fyrsta fjórðungi þessa árs. Ekki væri þó réttmætt að draga þá ályktun af þessari aukningu verðbólgunnar, að ekkert hafí áunnizt. Verðhækkanir síðustu mánaða stafa fyrst og fremst af aðgerðum, sem bæði hafa bætt afkomu ríkissjóðs og styrkt sam- keppnisstöðu atvinnuveganna. Kæmu ekki frekari innlendar kostnaðarhækkanir til mætti því búast við ört hjaðnandi verðbólgu á næstu mánuðum. Sannleikurinn er sá, að við núverandi afkomuskil- yrði atvinnuveganna og þjóðarbús- ins í heild, geta launahækkanir eingöngu leitt til frekari verð- bólgu, en engra raunvemlegra kjarabóta. Svo hefur reyndar virzt, að menn væm almennt famir að gera sér grein fyrir þessu, ekki sízt eftir hagstæð áhrif verðstöðv- unartímabilsins á síðasta ári. Því miður virðast nú önnur sjónarmið vera að ná yfirhöndinni, fyrstu kauphækkanirnar hafa þegar orð- ið og alvarlegar kjaradeilur standa yfir. Á meðan úrslit þeirra era enn óráðin, er ekki auðvelt að spá um framvindu efnahagsmála hér á landi næstu mánuði, né meta hvemig við skuli bmgðizt. Þróun fjármagnsmarkaðar í stað þess að fara frekar út í þá sálma, mun ég nú snúa mér að þróun fjármagnsmarkaðarins, en málefni hans hafa verið mjög ofarlega á baugi að undanfömu. Óþarfi er að tíunda hér þær miklu breytingar, sem orðið hafa á fjármagnsmarkaðnum, síðan fyrstu skrefin vom tekin í átt til fijálsrar vaxtamyndunar á árinu 1984. Hefur þessari þróun fylgt aukin fjölbreytni í fjárhagslegri þjónustu peningakerfisins, jöfnun lánskjara á milli lántakenda og greiðari og jafnari aðgangur allra að lánsfé. Með betri ávöxtun og fjölbreyttari spamaðarformum hefur innlend fjármagnsmyndun á vegum lánakerfisins aukizt hröð- um skrefum. Þannig jókst pen- ingalegur spamaður úr 62% af landsframleiðslu árið 1984 í 86% í lok síðasta árs, en það jafngildir nærri 40% raunaukningu í hlut- falli við landsframleiðslu. Á sama tímabili hefur notkun erlends láns- fjár lækkað um nálægt 20% mælt á sama kvarða. Aukinn innlendur spamaður hefur því gert kleift að ná tveimur markmiðum í senn, að stórauka heildarframboð fjár- magns, en draga jafnframt úr hlutfallslegri notkun erlends láns- fjár. Þótt jákvæður árangur af au- knu frjálsræði á fjármagnsmark- aðnum sé bæði mikill og ótvíræð- ur, hafa svo örri þróun óhjákvæmi- lega fylgt ýmis vandamál og bamasjúkdómar. Nýjar stofnanir hafa sprottið upp á markaðnum og brotið hefur verið upp á margs konar nýjungum, sem oftast hafa gefið góðan ávöxt, en þó stundum reynzt byggðar á of veikum gmnni. Við slíku er reyndar ætíð að búast, þegar breytingar ganga hratt yfir, enda hafa menn verið misfljótir að læra af reynslunni og leiðrétta mistök áður en í óefni væri komið. Það hefur einnig vald- ið vandkvæðum í þessum efnum, að engin almenn, viðunandi lög- gjöf hefur gilt um mikið af þess- ari nýju starfsemi, og hefur því bæði skort almennar öryggisregl- ur, er stjórnendum slíkra fyrir- tækja bæri að fylgja, og gmnd- völl nauðsynlegs eftirlits með framkvæmd þeirra. Úr þessu hefur nú verið bætt með nýrri og ítar- legri löggjöf um starfsemi verð- bréfasjóða og eignarleigufyrir- tækja. Einnig er langt komið und- irbúningi lagasetningar um greiðslukortafyrirtæki. Þá hefur þessi þróun ekki síður haft gagnger áhrif á starfsemi innlánsstofnana, en ný löggjöf um banka og sparisjóði tók gildi frá og með árinu 1986, og hefur hún reynzt vel í flestum atriðum. Auk- in samkeppni bæði milli innláns- stofnana innbyrðis og við aðra aðila á fjármagnsmarkaðnum, hef- ur að sjálfsögðu breytt aðstöðu þeirra í veigamiklum atriðum. Hefur samkeppnin í vaxandi mæli beinzt að betri þjónustu við við- skiptamenn og hagstæðari ávöxt- un sparifjár, en fjölgun útibúa er að mestu úr sögunni. Jafnframt er ljóst, að hækkun raunvaxta hefur aukið verulega á áhættu í útlánastarfsemi og er hér reyndar um að ræða þróun, sem átt hefur sér stað í öðram löndum, þar sem líkt hefur verið á statt. Ef Útvegs- bankavandamálið er frá talið, hafa bankar og sparisjóðir þó ekki orð- ið fyrir óeðlilegum útlánatöpum að undanförnu, en ljóst er, að mikillar árvekni er þörf til að tryggja, að til slíks komi ekki. Samkvæmt fmmvarpi, sem nú liggur fyrir Alþingi, em gerðar auknar kröfur um, að innláns- stofnanir setji sér skýrar útlána- reglur, er tryggi sem bezt áhættu- dreifingu og aðhald í þessu efni, og verður það vonandi að lögum sem fyrst. Óhóflega mikill ágóði? Ýmsir hafa haldið því fram að undanförnu, að ágóði innláns- stofnana sé óhóflega mikill. Þetta virðist mér ekki eiga við rök að styðjast, enda þótt árið 1988 hafi verið rekstrarlega mun hagstæð- ara innlánsstofnunum en næstu árin þar á undan. í heild nam tekjuhagnaður allra innlánsstofn- ana eftir skatt yfir 900 millj. kr. á síðastliðnu ári, en sú fjárhæð nægði þó ekki til þess að koma í veg fyrir, að eiginfjárhlutföll lækk- uðu úr 9,5% i 8,9% samkvæmt skilgreiningu bankalaga. Munu þessi hlutföll lækka enn um ná- lægt 1%, þegar lífeyrisskuldbind- ingar hafa verið að fullu bók- færðar. Sem betur fer er eigið fé íslenzkra innlánsstofnana yfirleitt viðunandi, og ná þær allar tilskildu lágmarkshlutfalli samkvæmt bankalögum. Með hliðsjón af vax- andi áhættu í útlánastarfsemi og hinum miklu skuldbindingum íslenzkra banka erlendis, er mjög mikilvægt fyrir allt atvinnulíf í landinu, að þeir geti haldið þess- ari stöðu. Einnig er á það áð benda, að helztu iðnríkin hafa nú komið sér saman um samræmdar reglur um eiginfjárkröfur banka- stofnana, sem taka eiga gildi innan þriggja ára. Ég tel það skipta höfuðmáli, að íslendingar geti orð- ið samferða öðmm þjóðum í því að lögfesta þessar nýju reglur. Er undirbúningsvinna að því marki þegar hafin. Jafnframt er ástæða til að ítreka nauðsyn þess, að rekstrar- hagkvæmni bankakerfisins sé aukin, þannig að hægt sé að veita viðskiptavinum þeirra ódýrari þjónustu og draga úr vaxtamun. Reyndar er ljóst, að vaxtamunur inn- og útlána hefur minnkað vemlega undanfama sex mánuði, og hefur það þegar knúið bankana til ýmissa aðgerða til að draga úr kostnaði. Enginn vafi er á því, að vænlegustu leiðirnar til þess að auka hagkvæmni bankakerfisins og virka samkeppni er annars veg- ar sammni innlánsstofnana í stærri rekstrareiningar, en hins vegar rýmri heimildir fyrir erlenda banka til að keppa á hinum íslenzka lánamarkaði. Er Seðla- Dr. Jóhannes Nordal bankinn eindregið fylgjandi þeirri stefnu stjómvalda, að greiða fyrir þessu hvom tveggja. Þróun vaxta Kem ég þá að þróun vaxta, síðan fijálsræði var tekið upp í þeim efnum, en um það mál hefur af skiljanlegum ástæðum verið mestur ágreiningur. Nú var vita- skuld ekki við öðm að búast en að raunvextir hækkuðu nokkuð, sérstaklega á almennum banka- lánum, eftir að vextir vom gefnir fijálsir. í fyrsta lagi stafaði þetta af því, að með miðstýringu hafði vöxtum lengi verið haldið óeðlilega Iágum með þeirri afleiðingu, að spamaður var ófullnægjandi og fjármagn illa nýtt. Vegna sífellds lánsfjárskorts, sem lágir vextir höfðu í för með sér, varð því að halda uppi lánsfjárskömmtun, sem fól í sér vemlega mismunun milli fyrirtækja og atvinnuvega. Þeir sem bezt vom settir í því kerfi, hlutu að finna mest fyrir vaxta- hækkuninni. í öðm lagi hafa fijálsir vextir haft það í för með sér, að vaxtakjör á markaðnum hafa jafnazt, hækkað, þar sem þau vora lægst, en lækkað á þeim litla tiltölulega frjálsa markaði, sem fyrir var. Loks fylgir vaxtafrelsinu meiri hreyfanleiki vaxta, þar sem markaðsvextir era mjög næmir fyrir breytilegu efnahagsástandi og horfum, sérstaklega varðandi verðlags- og gengisþróun. Með hliðsjón af þessu, var eðlilegt að raunvextir fæm hækkandi á síðarr hluta ársins 1987 og fram um mitt ár í fyrra. Spenna á lána- markaðnum, mikil eftirspum eftir lánsfé frá ríkissjóði og óvissa um þróun gengis og verðlags hlaut að þrýsta vöxtunum upp á við. Jafnframt er ekki vafi á því, að þetta tiltölulega háa vaxtastig átti vemlegan þátt í að koma á jafn- vægi á lánamarkaðnum og draga úr efnahagsþenslu. Eftir að hjöðn- unar eftirspurnar fór að gæta að ráði síðastliðið haust fóm mark- aðsvextir hins vegar þegar að síga niður á við á ný. Hafa raunvextir síðan haldið áfram að lækka jafnt og þétt, þrátt fyrir hækkun nafn- vaxta vegna meiri verðbólgu eftir áramótin. Til dæmis má nefna, að markaðsvextir spariskírteina ríkis- sjóðs á Verðbréfaþingi hafa lækk- að um 24% frá miðju ári í fyrra og til þessa dags, og svipaðar breytingar hafa orðið á öðmm markaðsvöxtum. Er óhætt að full- yrða, að ekki hafi verið betra heild- aijafnvægi á lánsfjármarkaðnum síðan vaxtafrelsið kom fyrst til sögunnar fyrir nálægt fimm áram. Bendir flest til þess, að tilhneiging sé til enn frekari raunvaxtalækk- unar á markaðnum á næstunni. Svo sem kunnugt er, hefur ríkis- stjórnin lýst þeirri stefnu sinni, að vextir lækki vemlega enn, og hef- ur hún sett það að markmiði, að raunvextir af spariskírteinum komist niður í 5%. Enginn ágrein- ingur þarf að vera um það, að jafnháir vextir og hér hafa verið að undanförnu em ekki æskilegir í sjálfu sér eða frá sjónarmiði at- vinnurekstrar, sem á við ærinn vanda að stríða, enda hafa mark- aðsvextir sem betur fer verið að lækka hér að undanförnu og skil- yrði væntanlega fyrir hendi til enn frekari lækkana á næstunni, eins og ég hef þegar sagt. Ég tel hins vegar mikilvægt að benda á, að lækkun vaxta getur því aðeins átt sér stað án skaðlegra áhrifa á sparnað og efnahagslegt jafn- vægi, að hún sé í samræmi við raunvemleg markaðsskilyrði og trúverðug í augum sparifjáreig- enda. Til þess að slík skilyrði fyrir markaðslækkunum vaxta verði fyrir hendi þarf að nást áfram- haldandi árangur á öðmm sviðum efnahagsmála, svo sem í lækkun verðbólgu, stöðugleika í gengi og minnkandi lánsfjárþörf ríkis og annarra opinberra aðila. Vaxta- lækkun, sem ekki reyndist samrý- manleg þolanlegu jafnvægi á láns- fjármarkaðnum, gæti auðveldlega stefnt öðram mikilvægum mark- miðum ríkisstjómarinnar í efna- hagsmálum í hættu. Þess vegna er skynsamlegast að feta sig með fullri gát að því marki, sem hér hefur verið sett, svo að reynsla fáist af traustleika hvers áfanga fyrir sig, áður en næsta skref er tekið. Fjármagnskostnaður atvinnuvega í tilefni hinnar miklu umræðu um fjármagnskostnað atvinnuveg- anna, er ástæða til að benda á, að þar em fleiri vandamál á ferðinni en háir raunvextir. Hér koma líka fram afleiðingar þess, að allt of mörg fyrirtæki hér á landi hafa lélega eiginíjárstöðu og em því fjár- hagslega veikburða og óeðlilega viðkvæm fyrir sveiflum í afkomu- skilyrðum og fjármagnskostnaði. Þetta á ekki sízt við í sjávarútvegi og öðmm greinum, sem lengi nutu forgangs um lánsfé, á meðan vext- ir vom oftast neikvæðir og höfðu því hag af því að ná til sín sem mestu lánsfé, sem verðbólgan end- urgreiddi síðan jafnharðan. Þetta ástand er nú hins vegar úr sög- unni, og em ekki minnstu líkindi til þess, að það komi aftur um fyrir- sjáanlega framtíð. Hvort sem raun- vextir hér á landi verða tveimur til þremur prósentum hærri eða lægri á næstu ámm, verða þeir vafalaust enn um langt skeið tiltölulega háir á sögulegan mælikvarða. Við slík skilyrði er mikilvægt fyrir atvinnu- rekendur að draga úr lánsijárþörf sinni og styrkja eiginfjárstöðu sína að sama skapi. Þetta verður hins vegar tæpast gert nema að litlu leyti með því að bæta rekstrar- gmndvöll og þar með afkomu at- vinnufyrirtækja. Til þarf einnig að koma hvatning til þess, að eigendur fyrirtækja og allur almenningur leggi stóraukið nýtt áhættufé í at- vinnurekstur. Hér er að vísu um stærra og flóknara mál að ræða en svo, að því verði gerð nokkur skil á þessum vettvangi. Mig langar þó til að drepa á nokkur mikilsverð atriði. Það er í fyrsta lagi ljóst, að fyrir- komulag skattlagningar á eignum og eignatelqum hvetur mjög til notkunar lánsfjár frekar en hluta- §ár, bæði frá sjónarmiði lántakenda og sparenda. Þannig em vaxtatekj- ur algerlega skattfrjálsar, en aðeins takmarkað skattfrelsi á tekjum af hlutafé, þrátt fyrir mun meiri áhættu, sem því fylgir. Á hinn bóg- inn era vextir eftir leiðréttingu með verðbótafærslu frádráttarhæfir hjá fyrirtækjum, en frádráttur arðs tak- markaður við fasta prósentu af nafnvirði hlutafjár. Álagning eigna- skatts er einnig vemleg hindmn í þessu efni. Allt era þetta atriði, sem brýn nauðsyn er að fjalla rækilega um og leiðrétta með einhverjum hætti í þeirri endurskoðun á skatt- lagningu eignatekna, sem nú er unnið að. í öðra lagi væri æskilegt að auka a.m.k. tímabundið skattfrádráttar- heimildir þeirra, sem ieggja nýtt fé í atvinnurekstur. Takmarkaðar heimildir af þessu tagi vegna kaupa á hlutabréfum hafa verið í lögum í nokkur ár og þegar haft nokkur áhrif í þá átt að auka áhuga á hluta- bréfakaupum. Mun víðtækari heim- ildir þyrftu að vera fyrir hendi og þannig skilgreindar, að þær gætu komið að vemlegu gagni í því skyni að hvetja til endurskipulagningar á fjárhag fyrirtækja. Ér hér um að ræða vænlegri leið til að bæta fjár- hagsstöðu fyrirtælq'a til frambúðar, heldur en þá fyrirgreiðslu í formi lánsútvegana eða ábyrgða, sem ríkisvaldið hefur venjulega gripið til. í þriðja lagi vil ég minna á, að fyrir ári gerðu erlendir sérfræðing- -ar á vegum Seðlabankans og Iðn- þróunarsjóðs rækilega skýrslu um aðgerðir til þess að efla hlutafjár- markað hér á landi. Var þar bent á margar breytingar, einkum á skattalöggjöf og lögum um hlutafé- lög, sem gera þyrfti áður en hægt sé að búast við því, að umtalsverð- ur markaður fýrir hlutabréf geti þróazt hér á landi. Einnig er bent á, að fyrirtækin þyrftu sjálf að virkja aukinn áhuga almennings á hlutabréfakaupum með því að nema á brott hindranir, sem mörg þeirra setja á sölu hlutabréfa sinna. Loks má nefna þá tillögu sérfræðing- anna, að leyfa lífeyrissjóðum að festa fé í ríkari mæli í hlutafé, en engin heildarlöggjöf hefur enn verið sett, er kveði á um starfsemi lífeyr- issjóða. Endurbætur á íjármálakerfí Endurbætur á starfsemi fjár- málakerfisins með skýrari leikregl- um og aukinni samkeppni, opnun íslenzka lánamarkaðarins fyrir er- lendum aðilum og ráðstafanir til þess að efla starfsemi hlutafélaga með aukinni þátttöku alls almenn- ings í að byggja upp eiginfjárstöðu íslenzkra fyrirtækja em allt dæmi um aðgerðir, sem stuðla að skipu- lagsbreytingum í íslenzku atvinnu- lífi og betri nýtingu fjármagns. Þótt erfíðleikar atvinnuveganna að undanfömu stafí vissulega að vera- legum hluta af óhagstæðum al- mennum rekstrarskilyrðum, vegna innlendra kostnaðarhækkana og verðbólgu, eiga mörg þessara vandamála aðrar og djúpstæðari orsakir. Við lifum á tímum óvenju- legra breytinga í tækni, neyzluvenj- um og markaðsskilyrðum, sem at- vinnustarfsemin verður að laga sig að, ef íslendingar eiga að halda til jafns í við aðrar þjóðir í framleiðslu og lífskjömm. Dæmi um áhrif þess- ara breytinga blasa hvarvetna við: ný flutningatækni og frysting á sjó hafa gjörbiytt samkeppnisstöðu frystiiðnaðarins, breyttar neyzlu- venjur hafa dregið stórlega úr eftir- spurn eftir hefðbundnum land- búnaðarafurðum, ódýrar iðnaðar- vömr frá nýiðnvæddum þjóðum Asíu hafa veikt samkeppnisstöðu margra greina iðnaðar og bættar samgöngur innanlands em smám saman að stækka markaðssvæði fyrirtælq'a í smásölu og dreifíngu og veikja þannig markaðsstöðu lítilla staðbundinna fyrirtækja. Vandamál af þessu tagi verða ekki leyst nema að litlum hluta með því að bæta almenn rekstrarskil- yrði, t.d. með gengislækkunum eða lækkunum íjármagnskostnaðar. Er reyndar líklegt, að slíkar aðgerðir geti beinlínis komið í veg fyrir, að fyrirtæki, sem eiga við aðlögunar- vandamál að etja; grípi til nauðsyn- legra aðgerða. Á hinn bóginn er hætt við, að tilraunir til að tryggja rekstrargrundvöll fyrirtækja, sem fyrst og fremst eiga við slík aðlög- unarvandamál að etja, með gengis- breytingum og hækka þannig allt verðlag í landinu, muni aðeins hafa í för með sér aukna verðbólgu. Engu minni hættur felast í þvi, ef sú leið er valin að halda uppi óarðbæmm atvinnurekstri með beinum eða óbeinum styrkjum eða annarri fyrirgreiðslu, sem bæði geta orðið til þess að fresta nauðsynleg- um aðlögunaraðgerðum og komið a _____________________________33 auk þess niður á rekstrargmndvelli annarra samkeppnishæfari fyrir- tækja. Því aðeins geta beinar að- gerðir af þessu tagi átt rétt á sér, að með þeim sé hægt að tryggja framgang nauðsynlegra skipulags- breytinga eða vinna tíma til þess, að fyrirtækin geti unnið sig sjálf út úr vandanum. Ástæðulaust er að orðlengja þetta. Hvort sem litið er til reynslu Islendinga sjálfra eða umheimsins, hlýtur árangursrík efnahagsstarf- semi að gmndvallast á opnum mörkuðum og virkri samkeppni á sem flestum sviðum efnahagslífs- ins. Við slík skilyrði em fyrirtækin knúin til aðlögunar að síbreytileg- um aðstæðum og arðsemi ræður að jafnaði mestu um vöxt þeirra og viðgang. Þess vegna steftia nú flest ríki heims að virkari mörkuð- um, jafnvel þau sem til þessa hafa búið við mesta miðstýringu efna- hagsstarfseminnar. Lítum sérstaklega á Vestur- Evrópu, en við hana eiga íslending- ar hátt í þijá fjórðu hluta allra ut- anríkisviðskipta sinna. Þrír áratugir em liðnir frá því Rómarsáttmálinn var gerður, en æ síðan hefur verið sótt fram til frjálsari viðskipta og sífellt nánara efnahagssamstarfs helztu Evrópurílqa undir forastu Efnahagsbandalagsins og EKTA. Nú hefur Efnahagsbandalagið ákveðið að koma á algerlega hömlu- lausum markaði með vömr, þjón- ustu og fjármagn innan örfárra ára, en í framhaldi af því verði síðan stefnt að enn nánari samræmingu í efnahags- og peningamálum á gmndvelli stöðugs gengis, sem að lokum gæti leitt til þess, að öll þátt- tökuríkin tækju upp sameiginlegan gjaldmiðil. Hingað til hafa íslendingar leit- ast við að fylgjast með í þessari markaðsþróun Evrópu, en þó lengst af verið nokkram skrefum á eftir nágrannaþjóðunum. Stærstu áfangamir á þeirri leið vora afnám innflutningshafta upp úr 1960 og innganga íslands í EFTA ásamt samningum við Efnahagsbandalag- ið snemma á áttunda áratugnum. Enginn hefur eftir á efast um mikil- vægi þessara og annarra breytinga, sem hafa átt sér stað í átt til ftjálsra viðskipta við önnur lönd, né viljað stíga þau skref til baka. Sama hlýt- ur að verða uppi á teningnum nú, að íslendingar reyni eftir fremsta megni að fylgja öðram þjóðum Evr- ópu' á leið þeirra til efnahagslegs samrana. Ég sé ekki, að smáþjóð á útjaðri þessarar stóm efnahags- heildar muni eiga annarra raun- hæfra kosta völ. Sé þetta svo er líka óumflýjan- legt, að íslendingar fari í efnahags- stefnu sinni að taka fullt tillit til þeirrar nauðsynjar að aðlaga íslenzkt efnahagskerfí að þeirri þró- un, sem er að eiga sér stað meðal annarra iðnrílqa og búa íslenzk at- vinnufyrirtæki undir vaxandi sam- keppni, sem þó verður að mæta, en til þess að það takist þarf fyrst og fremst þrennt að koma til. í fyrsta lagi verður að ná sama stöð- ugleika i þróun launa og gengis hér á landi og annars staðar í Evrópu. í öðm lagi verður að efla fijálsa verðmyndun á sem flestum sviðum efnahagsstarfseminnar, en afnema styrki og verðlagshöft, og loks þarf að búa íslenskum fyrirtæiq'um sömu skilyrði varðandi skattlagningu og tæknilega þjónustu og samkeppnis- aðilar þeirra erlendis njóta. Það hefur verið gert mikið veður út af efnahagserfiðleikum íslend- inga undanfarið ár og mörg stór orð fallið í hita leiksins. Menn mega þó ekki gleyma öllum eðlilegum hlutföllum og missa sjónar á því, að íslendingar njóta enn, þrátt fyr- ir nokkurn tekjusamdrátt að und- anfornu, einhverra beztu lífskjara og atvinnuöryggis, sem nú þekkist í heiminum, og þeir eiga enn gnótt ónotaðra auðlinda. I stað þess að láta stundarerfiðleika hrekja sig af braut verða landsmenn nú að beina hugsun sinni og orku að því að móta og fylgja fram markvissri langtímastefnu í efnahagsmálum, sem bæði taki mið af þörfum og einkennum íslendinga sjálfra og þeirri þróun í átt til sífellt nánari efnahagstengsla, sem em að gerast í þessum heimshluta.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.