Morgunblaðið - 14.12.1989, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 1989
Orðhengilsháttur eða málþróun?
eftir Hólmíríði
Jónsdóttur
Notkun orðsins frelsi í umræð-
unni um væntanlegan innri mark-
að Evrópubandalagsins árið 1992,
hefur farið fyrir bijóstið á sumum
sem fylgst hafa með þeirri um-
ræðu. Það er jú mjög ánægjulegt,
á þessum síðustu og verstu tímum,
að fólk hafi áhuga á máli sínu og
láti í sér heyra ef því þykir málvit-
und sinni misþyrmt.
Öll gagnrýni á fullkomlega rétt
á sér ef bent er á aðrar og betri
lausnir á viðkomandi máli. Þó
finnst mér oft eins og gagmýni
beinist oftar að þeim atriðum sem
síst ættu hana skilið en þeim atrið-
um sem veigameiri eru en enginn
virðist taka eftir og eru látin óá-
reitt. Þetta á við um þá gagnrýni
sem notkun orðsins frelsi í flt.
hefur fengið og finnst mér að því
leyti ómakleg að ekki hefur verið
bent á neina betri lausn á notkun
orðsins þegar það er notað í þessu
samhengi. Talað hefur verið um
„frelsin fjögur" vegna þess að það
lýsir best því sem verið er að tala
um og allir vita við hvað er átt
án þess að til þurfi málalengingar
eða málskrúð til að gera mönnum
grein fyrir merkingunni.
Orðið frelsi fær eftirfarandi
skýringu í Orðabók Menningar-
sjóðs (útg. 1963); frelsi, -is h. 1
sjálfstæði, fijálsræði: lifa í f., f.
eða kúgun. 2. björg. Frelsi í merk-
ingunni sjálfstæði eða fijálsræði,
sem hér er til umfjöllunar, hefur
eingöngu verið notað í et. og haft
huglæga merkingu.
I umræðunni um innri markað
Evrópubandalagsins er mikið rætt
um markmið aðildarríkja banda-
lagsins til ákveðinna þátta frelsis,
þ.e. frelsis í viðskiptum með vör-
ur, frelsis í þjónustu, frelsis í með-
höndlun fjármagns og frelsis fólks
til búsetu. M.ö.o. þá er verið að
ræða um einstaka þætti frelsisins
en ekki um þá víðtæku huglægu
merkingu sem yfirleitt er notuð.
Þessir þættir frelsisins hafa verið
nefndir „frelsin fjögur“ en þetta
orðalag er „rangt“ þegar litið er
til orðskýringar Orðabókar Menn-
ingarsjóðs þar sem segir að orðið
sé eintöluorð, þ.e. falli í flokk orða
eins og verð, sykur, mjöl, keppni
o.fl. orða. Vissulega er notkun
orðsins frelsi í flt. tekin beint upp
úr ensku, „four freedoms", en
þegar breyting verður á merkingu
orðs hljótum við að endurskoða
notkun þess og sérstaklega ef ein-
hver slík breyting kemur fram í
máli fólks og hún fellur vel inn í
málið.
Ég vil í þessu sambandi benda
á stutta grein sem Höskuldur Þrá-
insson, prófessor við heimspeki-
deild Háskóla íslands, skrifaði í
íslenskt mál 5. árg. 1983 sem ber
heitið „Ekki til í fleitölu". í þess-
ari grein fjallar Höskuldur um
notkun eintöluorða í fleirtölu. Orð
sem eiga eingöngu að notast í ein-
tölu en er þó auðveldlega hægt
að mynda fleirtölu af og tekur
hann sem dæmi orðið keppni en
þó nokkuð hefur borið á því að
-þetta orð sé notað í fleirtölu. Hös-
kuldur segir: „Þegar það (orðið
keppni) fer að merkja einstök
kappmót eða slíkt, virðist mönnum
eðlilegt að nota það í ft. og segja
„ ... í mörgum keppnum“ rétt
eins og sagt er „ . . . á mörgum
mótum“. Ég sé ekki betur en þetta
sé fullkomlega eðlilegt. Það er því
villandi og ruglandi að banna
mönnum að nota keppni í ft. á
þeirri forsendu að það sé „ekki
til“, ef um er að ræða að orðið
merkir einstaka atburði eða viður-
eignir. Um leið og orðið fær þá
merkingu verður fullkomlega eðli-
legt að nota það í ft.“ Þessa rök-
færslu má heimfæra upp á frelsi.
Höskuldur segir þó í sömu
grein: „Menn gætu hins vegar
amast við því að orðið skuli vera
látið fá þessa merkingu, á þeirri
forsendu að þar sé verið að víkka
merkingarsvið orðsins frá því sem
áður hafi verið tíðkað.“
Málfar þeirra sem starfa í við-
skiptalífinu hefur oft verið gagn-
rýnt. Þeir eru sakaðar um að hafa
málsgreinar langar og snúnar og
sletta erlendum orðum. Ef hægt
er að komast hjá því að vera með
slíkar málalengingar og slettur og
koma málinu frá sér á skilmerki-
legan hátt, hlýtur það að vera já-
kvæð þróun þrátt fyrir að menn
beiti fyrir sig orðum sem fengið
hafa víðari merkingu og breytt
beygingarmynstur. I ljósi þessa
hlýtur það að vera jákvæð þróun
Hólmfríður Jónsdóttir
„Vil ég heldur íslenska
tungu sem hefiir verið
aðlöguð þörfiim nútím-
ans en steinrunnið mál
sem ekki er hægt að tjá
sig með án þess að vera
með óþarfa orðagjálfur
og erlendar slettur.“
að hugtök eins og frelsi fái víðari
merkingu og leyfa beygingu þess
að breytast ef hún heldur sig inn-
an 1 ákveðins ramma beygingar-
fræðinnar í stað þess að vera með
málalengingar eða málskrúð. Vil
ég heldur íslenska tungu sem hef-
ur verið aðlöguð þörfum nútímans
en steim-unnið mál sem ekki er
hægt að tjá sig með án þess að
vera með óþarfa orðagjálfur og
erlendar slettur.
Þetta er ekki spurning um það
hvort menn hafa lært Björn Guð-
finnsson utanbókar í grunn- eða
framhaldsskóla heldur hitt hvort
við eigum að leyfa málinu að þró-
ast með okkur án þess að vera
með orðhengilshátt.
Höfundur er BA í íslensku frá Hl
og starfar hjá Sölusambandi ísl.
fiskframleidenda.

m leituðn ásjár Mendinga
en var vísaö ár landi.«
... eru viðkvæmnismál sem legið hefur í þagnargildi liérlendis í hálfa öld. Magnaður
sjónvarpsþáttur Einars Heimissonar um móttökurnar sem gyðingarnir hlutu hér á landi,
fordóma og síðan brottvikningu þeirra frá Islandi vakti þjóðarathygli og gífurleg viðbrögð.
Götuvísa gyðingsins, fyrsta skáldsaga Einars, fjallar um þetta varnarlausa fólk og hefur
nú verið valin ein af tíu athyglisverðustu bókum ársins. Einar er yngstur þeirra höfunda
sem tilnefndir liafa verið til Islensku bókmenntaverðlaunanna 1989.
Götuvísa gyðingsins er snilldarlega skrifuð saga um efni sem snertir
alla Islendinga.
SlÐUMULA 29
SlMI 6-88-300