Morgunblaðið - 26.04.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. APRÍL 1990
Stnrla Þórðarson og
Engilborg Eiríksdóttir
eftirÞórarin
Þórarinsson
íslendingar verða sennilega
seint sammála um hver sé höfund-
ur Njálu eða hvort henni hafi ver-
ið ritstýrt af einum manni, sem
tengt hafi saman ýmsar sögur og
inn í frásögnina verið skotið smá-
þáttum af þeim, sem síðar fjölluðu
um söguna. Þeirrar skoðunar var
Finnur Jónsson prófessor, þegar
hann skrifaði Bókmenntasögu ís-
lendinga. Um þessa kenningu sína
farast honum þannig orð:
„Það er af þessu ljóst, að ekki
er hægt að ræða um höfund sög-
unnar eins og hún er nú, en hitt
má þó segja að sá sem setti sög-
una saman hefur ekki verið neinn
bjáni. Það er óhætt að segja að
honum hafí tekist mjög vel yfir
höfuð.“ (Bókmenntasaga íslend-
inga, s. 265).
Þótt ýmsir hafi orðið til að and-
mæla þessari kenningu Finns og
varpað fram öðrum kenningum
hafa þær ekki náð traustri fót-
festu.
Þar sem það virðist yfírleitt við-
urkennt, að Njála hafi verið skrif-
uð á síðari helmingi 13. aldar,
hefur Matthías Johannessen bent
á þann mann, sem þá var fremst-
ur íslenskra sagnaritara, Sturlu
Þórðarson. Ég hefi tekið undir þá
skoðun. Ég skal játa að fyrir þessu
er ekki hægt að færa sannanir,
en öllu sterkari líkur en fyrir öðr-
um kenningum um tilurð Njálu.
Mikil þáttaskil urðu í lífi Sturlu
Þórðarsonar árið 1263. Hrafn
Oddsson, sem þá var helsti fulltrúi
Hákonar konungs á íslandi, hafði
látið taka Sturlu höndum fyrir
andstöðu hans við konungsvaldið
og varð Sturla að vinna sér það
til lífs að fara utan á konungs-
fund, en þar átti hann sér ekki
góðs að vænta. Hann fór félítill
af landi burt og virtist eiga grimm
örlög fyrir höndum. En skjót
breyting varð á högum hans er til
Noregs kom. í þessum breytingum
átti meðalganga Engilborgar
drottningar efalítið mestan þátt.
í fyrri hluta Sturluþáttar, sem
sennilega er að mestu saminn af
Sturlu sjálfum eða ritaður eftir
fyrirsögn hans, segir að þegar
hann kom til Noregs 1263 hafi
Hákon konungur verið farinn í
Vesturvíking, en fyrir landstjórn
voru Magnús konungur, drottning
hans og Gautur af Meli. Þetta
voru góð tíðindi fyrir Sturlu því
að Gautur var vinur þeirra Sturl-
unga. Sturla hraðaði sér á fund
Gauts, sem fór með hann á fund
Magnúsar konungs, sem tók hon-
um fálega. Fóru þeir síðan á brott
og sagði Gautur þá: „Þunglega
fannst mér konungur taka þínu
máli en þó eru þér grið ráðin. Og
ætla ég að þú hafir mjög affluttur
verið.“ Gautur hélt áfram að tala
máli Sturlu við konung og fékk
hann til að fallast á, að Sturla
fengi að vera á skipi með konungi
er hann færi suður með landi. I
þessari sjóferð var Sturla fenginn
til að segja sögu áður en menn
tóku á sig náðir og mæltist svo
vel að mikil mannþröng varð í
kringum hann. Drottning var með
konungi og spurði: „Hvaða þröng
er þar fram á þiljunum?“ Henni
var sagt, að þar segði íslendingur
sögur af tröllkonu mikilli, og er
góð sagan, enda er vel frá sAgt.
Konungur bað drottningu að gefa
þessu engan gaum og sofna.
Hún mælti: „Það ætla ég að
íslendingur þessi muni vera góður
drengur og sakaður minnur en
flutt hefur verið.“ Þá þagði kon-
ungur og sváfu menn svo af nótt-
ina. Daginn eftir var enginn byr
og lá skipið því á sama lægi. Þeg-
ar menn höfðu matast sendi
drottning eftir Sturlu og bað hann
koma til sín og hafa með sér tröll-
konu-söguna. Gekk Sturla þá aft-
ur í lyftingu og kvaddi konung og
drottningu. Konungur tók kveðju
hans lágt en drottning vel og létti-
lega. Bað hún Sturlu að segja sög-
una og tók hún mikinn hluta dags.
Drottning þakkaði honum og
margir aðrir og þóttust skilja að
hann væri fróður maður og vitur.
Konungur þagði en brosti þó. Það
taldi Sturla góðs vita og bauðst
þá til að flytja kvæði, sem hann
hafði ort um konung og annað um
Hákon föður hans. Drottning
mælti: „Látið hann kveða, því að
mér er sagt, að hann sé hið mesta
skáld, og mun kvæðið vera ágæta
gott.“ Farið var að þessu ráði
drottningar og sagði konungur
eftir að Sturla hafði flutt kvæðið
um föður hans: „Það ætla ég að
þú kveðir betur en páfinn!“
Það er ljóst af viðræðum þeirra
konungs og drottningar í lyfting-
unni að drottning veit að Sturla
er góður drengur og hefur verið
affluttur við þá Hákon og Magn-
ús. Af þessu má draga þá álykt-
un, að hér hafi vinur Sturlunga,
Gautur, verið að verki og verið
búinn að segja drottningu mála-
vexti. Hún var því vel undir það
búin að tala máli Sturlu og tekst
það svo vel, að konungur lýkur
ekki aðeins lofsorði á kvæðið um
föður sinn, héldur segir við Sturlu:
„Nú mun ég það að launum leggja,
að þú skalt heim kominn með mér
í náðum og góðum friði.“ Drottn-
ing þakkaði konungi og gerði
Sturlu forkunnar vel og svo gerðu
aðrir. Litlu síðar var Sturla kominn
í hina mestu kærleika við konung
og hafði konungur hann mjög við
ráðagerðir sínar og skipaði honum
þann vanda að setja saman sögu
Hákonar föður síns.
Það virðist trúlegt, að hér hafi
konungur farið að ráðum drottn-
ingar, en öll ber framganga henn-
ar í þessu máli vitni um mikla
stjórnvisku. Hún hefur vafalaust
vitneskju um, að Sturla var ná-
skyldur höfundi Heimskringlu og
hafði lært margt af honum. Því
til viðbótar hafði hún heyrt hann
segja sögu frábærlega vel. Það tók
Sturlu tvö ár að semja sögu Há-
konar, en þá fékk hann leyfí til
íslandsferðar, en hét því að koma
til Noregs aftur og setja saman
Þórarinn Þórarinsson
„En Sturla naut vald-
anna skammt og forð-
aðist að lenda í deilum.
Dæg’urmálin áttu ekki
lengur hug hans. Hug-
ur hans var bundinn við
sagnritun. Hann snýr
sér að því að rita Islend-
ingasögu og sennilega
fleira, þar á meðal
Njálu.“
sögu Magnúsar konungs. Þetta
efndi Sturla og dvaldi nú lengur
í Noregi en áður. Hann hafði líka
fengið að hafa hjá sér eiginkonu
sína, Helgu Þórðardóttur, og var
hún af drottningu „tekin í hina
mestu sæmd,“ eins og segir í
Sturluþætti.
Athyglisvert er, að í Njálu og
Laxdælu er að finna tvær gerólík-
ar frásagnir af viðskiptum Gunn-
hildar kóngamóður og Hrúts Her-
jólfssonar, ættföður Sturlunga.
Sennilega eru þær báðar skráðar
af Sturlu. í Njálu er Gunnhildi
lýst sem göldróttri og hefnigjarnri
og ber það saman við lýsingu á
henni í Heimskringlu og Egils-
sögu. í Laxdælu birtist allt önnur
Gunnhildur, réttsýn, vitur og ráð-
holl. Manni kemur helst í hug að
þar sé Sturla að segja frá Engil-
borgu drottningu og vináttu þeirra
Sturlu. Hefur Sturla sennilega
bætt þessu inni í Laxdælu, sem
talin er eldri en Njála.
Sturla kom heim frá Noregi
1271 og hafði meðferðis nýja lög-
bók sem Magnús konungur hafði
sett íslendingum, en jafnframt
hafði hann skipað Sturlu lögmann,
sem var valdameira embætti en
lögsögumannsembættið hafði ver-
ið.
En Sturla naut valdanna
skammt og forðaðist að lenda í
deilum. Dægurmálin áttu ekki
lengur hug hans. Hugur hans var
bundinn við sagnritun. Hann snýr
sér að því að rita íslendingasögu
og sennilega fleira, þar á meðal
Njálu. Það virðist rétt ályktun
Matthíasar Johannessen, að Sturla
hafi að fordæmi Snorra frænda
síns sett upp fræðasetur fyrst á
Staðarhóli og síðar í Fagurey.
Þangað hafi hann safnað handrit-
um og haft ritara sér til hjálpar.
Auk Njálu hafa honum verið eign-
aðar Éirbyggja, Grettissaga og
Bárðar saga Snæfellsáss. Þá tók
hann saman nýja Landnámabók.
Trúlegt virðist, að íslendingar
eigi það Engilborgu Noregsdrottn-
ingu að þakka, að Sturla hóf
sagnaritun, því Hákonarsaga er
yfirleitt talin fýrsta ritverk hans,
en eftir að hafa skrifað hana og
sögu Magnúsar konungs gat hann
ekki hætt sagnritun. Hún átti hug
hans allan. Fyrir það mega íslend-
ingar vera þakklátir.
Athyglisverð eru þau ummæli
Sturluþáttar, að Magnús konung-
ur hafi falið Sturlu að setja saman
sögu föður síns. Af því mætti
álykta að hann hafí stuðst við
mörg sögubrot og munnlegar frá-
sagnir. Einmitt þannig virðist
Njála unnin.
En hver var forsaga þessarar
konu, sem íslendingar virðast eiga
svo mikið að þakka.
Forsaga hennar er stuttlega
rakin í Hákonarsögu eftir Sturlu
og er henni jafnan borin vel sagan.
Hákon konungur vildi gifta vel
Magnús son sinn og höfðu þeir
haft spurnir af því að Engilborg
væri álitlegast drottningarefni
norðan Alpafjalla. Móðurafí henn-
ar var hertoginn af Saxlandi og
fylgdi það sögunni, að hann myndi
ráða mestu um gjaforð hennar.
Sendimenn Hákonar konungs,
sem áttu að bera fram bónorðið,
hófu því för sína með því að ganga
á fund hertogans. Hann kvaðst
engu ráða um gjaforð jungfrúar-
SUMARTILBOD
20“ kr. 44.800 stgr.
14“ kr. 29.880 stgr.
★ Úvals "sjónvarpstæki á frábæru verði.
★ Fjarstýring.
★ Monitor útlit. /
$ SAMBANDSINS
HOLTAGÖRÐUM SÍMI 68 55 50
VIÐ MIKLAGARÐ
Hvað gerir ríkisstjórn-
in í Litháen-málinu?
Opið bréftil allra ráðherra í ríkisstjórn íslands
eftirJón ValJensson
Hæstvirti ráðherra.
Þann 6. þ.m. afhenti ég undirrit-
aður Steingrími Hermannssyni for-
sætisráðherra undirskriftalista
með nöfnum um 640 manna með
áskorun á ríkisstjórnina að viður-
kenna sjálfstæði og fullveldi Lithá-
ens þegar í stað og undanbragða-
laust.
Þar sem mál þetta mun ekki
hafa verið kynnt í ríkisstjórninni
og fjölmiðlar hafa gert því misgóð
skil, sendi ég yður hér með texta
áskorunarskjalsins ásamt nöfnum
nokkurra þekktra manna, sem
undir það skrifuðu.
Ég vil nota tækifærið til að
ítreka þá staðreynd, að ríkisstjórn-
in hefur ekkert aðhafzt það í þessu
máli, sem uppfylli vilja okkar, sem
stöndum að áskoruninni. Sé það á
hinn bóginn afstaða ríkisstjórnar-
innar í heild, að viðurkenning okk-
ar á fullveldi Litháens frá því í
nóvember 1922 sé í fullu gildi, þá
ætti að sýna það og virða í verki
með ótvíræðum hætti, svo að Lit-
hár og við sjálfir séum fullsæmdir
af. í 1. lagi er sjálfsagt mál að
tilkynna þessa afstöðu okkar lit-
háískum yfirvöldum og einnig til
stjórnvalda í Sovétríkjunum, sem
hafa rofið fullveldi Litháens með
hervaldi; í 2. lagi er eðlilegt, að
tekið verði upp stjórnmálasamband
milli íslands og Litháens t.a.m.
með því að sendiherra okkar í
Stokkhólmi verði jafnframt sendi-
herra okkar í Litháen; í 3. lagi ber
íslendingum, í samræmi við þessa
viðurkenningu sína, að sækja um
vegabréfsáritun hjá Litháum sjálf-
um, ef ferðazt er til landsins, en
ekki hjá hinu gamla hernámsveldi
Sovétríkjunum. Raunveruleg af-
staða íslenzku ríkisstjórnarinnar
til fullveldis Litháens mun koma í
ljós í afstöðu hennar til þessara
tillagna.
Ekki verður hjá því komizt að
átelja framkomu háttvirts þing-
manns Páls Péturssonar — fulltrúa
íslands í Norðurlandaráði og for-
seta ráðsins — þegar hann leyfir
sér að tala um Litháen sem „hluta
„Raunveruleg afstaða
íslenzku ríkisstjórnar-
innar til fiillveldis Lit-
háens mun koma í ljós
í afstöðu hennar til
þessara tillagna.“
Sovétríkjanna“ og kveðst efast um,
að það sé „lögformleg leið“ að
sækja um vegabréfsáritun beint til
Litháa sjálfra og ekki fyrir milli-
göngu Sovétmanna (viðtal í ríkis-
sjónvarpinu þ. 17.þ.rn.) Með þess-
um orðum er þingmaðurinn að
óvirða þá viðurkenningu á fullveldi
og sjálfstæði Litháens, sem forsæt-
is- og utanríkisráðherra hafa sagt,
að sé í fullu gildi. Ég vænti þess,
að þér séuð mér sammála um þetta
atriði.
Með vinsemd og virðingu,
Jón Valur Jensson
Höfundur er guðfræðingur.
_