Morgunblaðið - 26.04.1990, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. APRlL 1990

Hvers eiga íslenskir út-
gerðarmenn að gjalda?
eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson
í umræðum um kvótafrumvarp
Halldórs Ásgrímssonar hér í blaðinu
hefur umhugsunarverðum mótbárum
verið hreyft við þeirri meginhugsun
þess, að kvótar skuli verða varanleg-
ir og seljanlegir. Þeir Gylfi Þ. Gísla-
son, Markús Möller og Einar Júlíus-
son hafa nýlega birt hér vandaðar
greinar, þar sem þeir vara sterklega
við kvótafrumvarpinu og virðast allir
vilja einhvers konar auðlindaskatt.
Mótbárur þeirra eru einkum þrenns
konar. í fyrsta lagi telja þeir, að ver-
ið sé að afhenda útgerðarmönnum
eignarrétt á fiskistofnum, sem séu
hins vegar samkvæmt lögum og al-
mennri réttlætisvitund sameign þjóð-
arinnar. Þá segja þeir, að arður af
fiskistofnum skapist af náttúrugæð-
um, en ekki fyrir framlag einstakl-
inga, og þess vegna sé óréttlátt að
útgerðarmenn hirði hann. í þriðja
lagi halda þeir því fram, að sú fram-
tíðarskipan fiskveiða, sem að er
stefnt í kvótafrumvarpinu, kunni að
hafa ófyrirsjáanlegar og ef til vill
mjög slæmar afleiðingar fyrir al-
menning. Ég hef hins vegar talið
kvótafrumvarpið skynsamlegt, þótt
ekki sé það gallalaust, og mun hér
reyna að rökstyðja það. Því meira
sem ég hef velt þessu mikilvæga
máli fyrir mér, því ljósari hefur mér
hins vegar orðið, að ágreiningur minn
og þessara ágætu fræðimanna er
ekki aðallega um staðreyndir, heldur
um það, hvaða augum beri að líta á
þær. Þeir sjá sömu staðreyndir og
ég, en nálgast þær úr annarri átt.
Ég kemst því ekki hjá því að fara
nokkrum orðum um hinar ólíku for-
sendur mínar og þeirra.
I.
Lítum fyrst á þau andmæli, að
með kvótafrumvarpinu sé útgerðar-
mönnum afhentir fiskistofnar á ís-
landsmiðum til fullrar eignar. Þetta
er mikill misskilningur. Með kvóta-
frumvarpinu er ekki myndaður eign-
arréttur á fiskistofnum, heldur aðeins
á veiðiréttindum, aflakvótum. Ég get
tekið undir það, sem nokkrir auðlind-
askattsmanna hafa sagt, að fiskimið-
in eru líklega einhvers konar afrétt-
ur. En hvaða reglur gilda hér á landi
um veiði á afréttum? Þeir bændur,
sem hafa upprekstrarrétt á afrétt,
eiga þar öll veiðiréttindi, þótt þeir
eigi ekki afréttina. Ef fara á eftir
þeirri venju, þá er ekkert eðlilegra
en eigendur skipa, útgerðarmenn,
eigi einir öll veiðiréttindi á fiskimið-
um. Með kvótafrumvarpinu verður
ekki til eignarréttur á fiskistofnum,
heldur afnotaréttur af þeim, hlunn-
indi, lögvarðir hagsmunir. Annað
svipað dæmi um afnotarétt án fulls
eignarréttar eru lóðir í Reykjavík.
Lóðir eru í eigu sveitarfélagsins, en
þeim er úthlutað til nægilega langs
tíma (99 ára) til þess, að menn fara
með þær sem eigur sínar og þær
ganga kaupum og sölum á ftjálsum
markaði.
Er eitthvað athugavert við það,
að útgerðarmenn fái svipaðan einka-
afnotarétt af fiskistofnunum og
Reykvíkingar af lóðum eða bændur
af hlunnindum í afréttum? Franski
heimspekingurinn Rousseau kvað svo
að orði í einu riti sínu, Orðræðu um
ójöftiuð, að sá maður, sem fyrstur
hefði girt af jarðarskika og sagt hann
sinn, hefði verið upphafsmaður allra
glæpa. Þetta er fráleitt eins og flest
annað, sem Rousseau lét út úr sér.
Ef menn geta ekki girt af landi, þá
troðast allir þangað. Ef einstaklingar
eignast ekki jarðir, lóðir og önnur
náttúrugæði, þá gætir enginn gæð-
anna. Þá er þeim sóað í stað þess
að þau séu aukin og endurbætt. Þá
verða engar framfarir. Þessa dýr-
keyptu lexíu hafa Austur-Evrópu-
þjóðimar nýlega lært. Það sem allir
eiga hirðir enginn um. Hagfræðingar
eru allir sammála um, að undirrót
ofveiðinnar á íslandsmiðum sé, að
núverandi veiðimenn hafa ekki haft
rétt til þess að girða miðin af, ef svo
má segja, vernda þau fyrir öðrum,
gæta þeirra. Með kvótafrumvarpinu
eiga þeir loks að öðlast þennan rétt.
Vandinn er fólginn í óheftum að-
gangi. Hann liggur í því, að þeir, sem
nýta gæðin, hafa fram að þessu ekki
getað meinað öðrum þess. Tökum tvö
einföld dæmi til að sjá þetta betur
fyrir okkur. Ef veitingahús tekur
aðeins eitt hundrað menn, en aðgang-
ur er óheftur og vistin skemmtileg,
svo að eitthundrað og fimmtíu menn
troðast þangað inn, þá leggja hinir
fimmtíu, sem síðast koma, óþægindin
á þá, sem fyrir eru. Ef aðeins kom-
ast hundrað bílar fyrir á hraðbraut,
svo að umferð sé greið, en eitthundr-
að og fimmtíu bílar flykkjast þangað,
þá tefja menn hver fyrir öðrum. Þeir
eru þá hálftíma að komast leiðar
sinnar, þegar stundarfjórðungur ætti
að nægja. Þeir tapa tíma. Fiskimiðin
eru eins og .veitingahúsið og hrað-
brautin í því, að þau taka í raun og
veru aðeins takmarkaðan fjölda veiði-
manna. Viðbótarveiðimenn leggja á
alla veiðimennina kostnað, sem er
svipaðs eðlis ög óþægindin í veitinga-
húsinu og tímatapið á hraðbrautinni.
Þrír togarar draga jafnmarga þorska
á land og tveir togarar hefðu getað
gert. (Með þessari grein birtist skýr-
ingarmynd af sambandi afla og flota
síðustu áratugi, sem ætti að taka af
öll tvímæli um þetta: Flotinn hefur
vaxið miklu hraðar en aflinn.)
íslandsmið eru lík gæði og hrað-
brautin að því leyti, að menn valda
hver öðrum fjárhagslegu tjóni með
því að þyrpast þangað,‘en þau eru
lík veitingahúsinu að hinu leytinu,
að vandann má leysa á frjálsum
markaði. Með kvótafrumvarpinu er
gert ráð fyrir því, að þeir eitt hundr-
að og fimmtíu menn, sem inni eru,
fái varanleg og seljanleg réttindi til
inniverunnar. Þetta merkir tvennt.
Annars vegar munu einhveijir eitt
hundrað af þeim eitt hundrað og
fimmtíu, sem inni eru, smám saman
kaupa út þá fimmtíu, sem þar er
ofaukið, svo að vistin verður þægi-
legri (þ.e. hagkvæmari, tveir togarar
draga jafnmarga fiska að landi og
þrír gerðu áður, tekjuafgangur
eykst). Hins vegar munu þeir, sem
úti eru, ekki komast inn nema þeir
greiði einhveijum fyrir að fara út.
Þetta er hliðstætt því, þegar maður
í Reykjavík vill öðlast afnot af lóð
eða íbúð: Hann verður þá að kaupa
hana af einhveijum. Svipað er að
segja um jarðir. Vilji maður hefja
búskap, verður hann að kaupa jörð
af einhveijum. Þetta er óhjákvæmi-
legt. Gæðin eru af skomum
skammti. Ef þau fá ekki að skiptast
á menn í fijálsum viðskiptum, þá
munu valdhafar skammta þau, og
þeir eru misvitrir, eins og Einar
Þveræingur benti best á forðum.
II.
Þetta leiðir hugann beint að ann-
arri helstu mótbáru auðlindaskatts-
manna við kvótafrumvarpinu. Þau
eru, að nú verði vistin inni skyndilega
miklu þægilegri, arðsamari, en áður,
án þess að útgerðarmenn hafi neitt
til þess unnið sjálfir. Ríkið sé nú að
veita þeim rétt til að meina öðrum
að veiða. Aflakvóti sé einmitt ekkert
annað en einkaréttur til að veiða til-
tekið magn af þorski, loðnu eða öðr-
um fiski. Sjálfsagt sé, að útgerðar-
menn greiði fyrir þetta með sérstök-
um auðlindaskatti eða með því að
kaupa veiðileyfi af ríkinu, helst á
uppboði. NÚ tek ég fram, að ég vil
eins og þeir, að aðgangseyrir sé inn-
heimtur af fiskimiðum. Þessi gæði
verða að bera verð, sem segir til um,
hvers virði þau eru mönnum í saman-
burði við önnur gæði. Spumingin er,
hver á að innheimta aðgangseyrinn,
útgerðarmenn eða stjórnvöld. Eins
og ég sagði hér áðan, þá er einfald-
ast og hagkvæmast, þegar miðin eru
troðfull, að afhenda þeim eitt hundr-
að og fimmtíu mönnum, sem inni
eru, seljanleg einkaréttindi til innive-
runnar, svo að smám saman geti
hundrað þeirra keypt út þá fimmtíu
úr sínum hópi, sem síst eiga þangað
Þetta línurit veitir skýra hugmynd um, hvílík sóun hefur orðið í íslensk-
um sjávarútvegi síðustu áratugi. Flotinn hefur stækkað miklu hraðar
en aflinn, fjárfesting vaxið miklu hrað'ar en afrakstur hennar. Islenskir
fískimenn hafa kostað miklu meira til að draga físk úr sjó en
nauðsynlegt er. Afli er hér mældur í vísitölu aflaverðmætis á fostu
verði og floti í vísitölu þjóðarauðmats á föstu verði (árið 1958=100).
Hér sést það svart á hvítu, að verðmætasköpun getur stóraukist í sjávar-
útvegi, takist að fækka fískiskipum án þess að fækka veiddum fískum.
Tekjur haldast þá óbreyttar, en útgjöld stórminnka.
Hannes Hólmstein Gissurarson
„Framtíðarskipan fisk-
veiða við ísland er svo
mikilvægt mál, að
íhuga þarf vandlega
alla fleti þess.“
erindi. (Hinir hagsýnni kaupi út hin
óhagsýnni.) Á þann hátt vinna menn
sig smám saman og tiltölulega sárs-
aukalaust út úr óhagkvæmninni.
Hér eru auðlindaskattsmenn ósam-
mála mér. Þeim fínnst eitthvað óeðli-
legt við það, að útgerðarmenn fái
skyndilega að græða. Nú geti vistin
inni allt í einu orðið miklu þægilegri.
Mér finnst þetta á hinn bóginn
ánægjulegt fyrir hönd útgerð-
armanna. Þetta er í raun og veru
ágreiningur um, hvaða aðstæður séu
éðlilegar í útgerð. Sá ágreiningur er
svipaðs eðlis og þrætan um, hvort
glas sé hálftómt eða hálffullt. Glasið
er auðvitað hvort tveggja, eftir því
hvemig á málið er litið. Auðlinda-
skattsmenn miða (ef til vill óafvit-
andi) við það ástand, þegar veiðimenn
mega ekki meina öðrum að fara inn
á miðin, svo að þau verða yfírfull og
hugsanlegur gróði fer í súginn í aukn-
um kostnaði. Ég tel það hins vegar
miklu eðlilegra ástand, þegar ein-
staklingar geta nýtt náttúrugæði sér
og sínum til heilla og öðrum að skað-
lausu, en þurfa ekki að óttast átroðn-
ing annarra. Auðlindaskattsmenn
segja: „Útgerðarmenn munu ekki
tapa neinu. á því að þurfa að greiða
fyrir veiðileyfi, því að verðið á veiði-
leyfum er ekkert annað en sparnað-
ur, sem myndast við það, að aðgang-
ur að fískimiðunum takmarkast við
handhafa veiðileyfa." Ég svara:
„Aðrir en útgerðarmenn skaðast alls
ekkert á því, að þeim verði nú gert
kleift að græða í stað þess að tapa
eins og áður, vegna þess að þeir
höfðu þá ekki rétt til að girða miðin
af.“
Þetta tengist vafalaust ólíkum
skoðunum á hlutverki ríkisins. Ég
tel, að ríkið eigi að vera eins konar
umferðarvörður í mannlífinu, auð-
velda einstaklingum með skynsam-
legri löggjöf að afstýra árekstrum
eins og þeim, sem verða á yfírfullum
fískimiðum, hraðbrautum og veit-
ingahúsum. „Garður er granna sætt-
ir,“ sögðu fommenn. Ríkið á að
vemda garða manna fyrir átroðn-
ingi, en einstaklingamir eiga á hinn
bóginn að rækta þá og hirða af þeim
ávexti. Stjórnvöld eru að mínum dómi
aðeins að gera skyldu sína, þegar þau
vemda hagsmuni veiðimanna af því,
að ekki taki of margir þátt í veiðun-
um. Þau hafa vanrækt þetta hlutverk
sitt fram að þessu. Auðlindaskatts-
menn virðast hins vegar hafa þá
skoðun um ríkið, að það eigi að
banna allt, sem það leyfír ekki. Menn
verða að réttlæta það sérstaklega
fyrir öðrum að fá að græða. í því
sambandi minna þeir á, að hugs-
anlegur afrakstur af fískistofnum sé
ekki verðskuldaður. Hann sé renta
af auðlind. Útgerðarmenn eigi vissu-
lega að njóta ávaxta erfiðis síns,
segja auðlindaskattsmenn, en þeir
eigi hins vegar ekki að njóta sérstak-
lega náttúmauðlinda.
En er sú regla skynsamleg, að
menn skuli ekki halda þeim gæðum,
sem rekja má beint til náttúmnnar?
Verði sú regla viðurkennd, mun
bændum, sem eiga vatnsréttindi og
laxveiðiréttindi, gróðurhúsaeigendur
í Hveragerði og eigendum dýrra lóða
og háhitasvæða, eins og Blikastaða
og Nesjavalla, fara að þykja þröngt
fyrir sínum dymm. Þetta var óspart
rætt á nítjándu öld, þegar Henry
George krafðist auðlindaskatts á
jarðir með sömu rökum og menn
vilja nú auðlindaskatt á fískistofna.
Þrenns konar andmæli komu þá eink-
um fram við kröfu Georges. í fyrsta
lagi er erfitt að greina á milli rentunn-
ar og afraksturs eigin erfiðis. í öðm
lagi ofmat George hugsanlegar tekjur
af auðlindaskatti á landi. í þriðja lagi
er rentan betur niður komin í höndum
margra einstaklinga en eins ríkis, auk
þess sem þá örvast menn til dáða
(jarðabóta). Tökum tvö önnur dæmi
í gamni og alvöru: Namsgáfur og lík-
amsfegurð eru ekki verðskulduð
gæði. Þetta er hrein renta í skilningi
hagfræðinga. Vilja auðlindaskatts-
menn því ekki skattleggja Hólmfríði
Karlsdóttur? (í frægri kennslubók í
hagfræði tekur Armen Alchian ein-
mitt kvenlega fegurð til dæmis um
rentu.) Þeir Gylfi Þ. Gíslason og
Markús Möller voru góðir námsmenn
í skóla. Ber þeim ekki að greiða auð-
lindaskatt af námsgáfum sínum?
Ég sé ekki betur en tvenn af þess-
um þrennum andmælum við auðlind-
askattshugmynd Henrys Georges eigi
við um fískveiðar. Arðurinn er betur
niður kominn hjá útgerðarmönnum
en stjórnvöldum. Hann skapast þar.
Þeir skipuleggja veiðarnar, bera
ábyrgð á þeim. Valið er um að leyfa
arðinum að vera kyrrum þar eða taka
hann af þeim, færa hann úr vasa
þeirra í sjóð ríkisins. Það kostar
umstang og óþægindi. Er sönnunar-
byrðin í raun og veru ekki á þeim,
sem vilja flytja arðinn? í annan stað
er erfítt að greina á milli rentunnar
og ávaxta eigin erfíðis útgerðar-
manna. Til eru þrjár leiðir. Ef kvótar
eru boðnir upp í eitt skipti fyrir öll
(eignarkvótar), þá munu veiðimenn
ekki hafa bolmagn til að bjóða nægi-
lega hátt verð fyrir þá, því að sá
arður, sem á eftir að myndast, er
einmitt ómyndaður, auk þess sem
óvissuþættir munu lækka verðið.
(Hér er gert ráð fyrir því, að aðeins
megi selja kvótana íslendingum.) Ef
kvótum er úthlutað endurgjaldslaust
í byijun, en auðlindaskattur síðan
lagður á arðinn, sem smám saman
myndast, þá verður mjög erfítt að
ákvarða rétta upphæð hans og koma
í veg fyrir, að menn víki sér undan
honum.
III.
Þá hefur tveimur mótbárum við
kvótafrumvarpinu verið vísað á bug,
að það feli í sér eignarrétt á físki-
stofnum og að eðlilegt sé að skatt-
leggja arð af fiskistofnum, þar eð
hann sé óverðskuldaður. Einu sjónar-
miði auðlindaskattsmanna nítjándu
(og tuttugustu) aldar er þó ósvarað.
Munar mjög um auðlindaskattinn?
Það mál tengist auðvitað þeim and-
mælum íslenskra auðlindaskatts-
manna við kvótafrumvarpinu, að
þjóðin kunni að tapa á því, að útgerð-
armenn fái rétt til að girða miðin af.
Kvótafrumvarpið geti jafnvel verið
„árás á lífskjörin", eins og Markús
Möller kaus að kalla nýlega grein