Morgunblaðið - 11.05.1990, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. MAÍ 1990
Hafskip:
Prófsteinn á réttlæti og
hvort hér sé réttarríki
- segja verjendurnir Jón Magnússon og Jón Steinar Gunnlaugsson
MÁLFLUTNINGUR í Hafskipsmáli er nú vel á veg kominn. Jón Magnús-
son hrl., verjandi Ragnars Kjartanssonar, lauk máli sínu í gær og einn-
ig Eiríkur Tómasson hrl., verjandi Sigurþórs Ch. Guðmundssonar. Jón
Steinar Gunnlaugsson, hrl., veijandi Helga Magnússonar, hóf ræðu sína
og gat þess í upphafí að hún yrði löng. Jón Magnússon sagði í niður-
lagi ræðu sinnar að þáttaskil hefðu orðið í Hafskipsmálinu vegna þess
að almenningsálitið i landinu hefði á þeim 4 árum sem málið hefúr stað-
ið gjörbreyst. Fyrir fjórum árum hefði þorri þjóðarinnar verið sannfærð-
ur um að Hafskipsmálið væri stærsta glæpamál aldarinar. I áranna rás
hafi þetta viðhorf breyst, fólk hafi séð að málið var ekki eins vaxið og
það áleit í fyrstu. Hafskipsmálið hafi byijað sem pólitískt mál í gjörninga-
veðri þar sem fáir hafi sýnt þá karlmennsku að rísa upp gegn slúðrinu.
Móðursjúk umræða hafi orðið þess valdandi að Hafskip var tekið til
gjaldþrotaskipta og Útvegsbankinn tapaði að óþörfú verulegum fjármun-
um.
Ýmsir hafi séð sér hag í að svo
færi. Pólitískar nomaveiðar í upphafi
hafi miðast við að koma höggi á Al-
bert Guðmundsson og Sjálfstæðis-
flokkinn. Gula pressan hafi ítrekað
rakið flokksleg tengsl og trúnaðar-
stöður Björgólfs Guðmundssonar,
Ragnars Kjartanssonar, Jónasar G.
Rafnar, Lárusar Jónssonar og Al-
berts Guðmundssonar og á stundum
látið líta svo út sem þessir menn
væru hinir verstu sakamenn sem
Sjálfstæðisflokkurinn bæri fulla
ábyrgð á.
Lögmaðurinn sagði það rangt hjá
sérstökum saksóknara að Hafskips-
málið væri prófsteinn á það hvort
landlæg spilling fengi að blómstra
áfram í viðskiptalífi og opinberu fjár-
málalífi. í málinu sé enga slíka spill-
ingu að finna. Ákæran og málarekst-
urinn sé enda byggður .á allt öðru:
því að brot Hafskipsmanna séu ein-
stök í sinni röð í íslensku viðskipta-
lífi. Hvernig geti það tengst allsheijar
spillingu í viðskipta- og fjármálalífi?
Geti verið að saksóknari líti svo á
að reikningsskilum og reikningshaldi
fyrirtækja sé almennt ábótavant og
hyggist uppræta spillingu með því
að dæma einn endurskoðanda fyrir
að gera það sama og kollegar hans
almennt, sem gangi jafnvel enn
lengra? Það geti ekki verið spilling
að afhenda viðskiptabanka jafnan
góð og ítarleg gögn um rekstur fyrir-
tækis, að útbúa áætlanir með minni
frávikum en almennt gerist í þjóðfé-
laginu í óðaverðbólgu og óstöðugu
efnahagsástandi, að reyna að virkja
stjórn fyrirtækis til virkrar þátttöku
í stjórnun og ákvörðunartöku og
byggja upp valddreifða stjóm eða að
nýta ekki til fulls allar heimildir til
tekjuöflunar og taka ekki út innistæð-
ur jafnóðum og þær féllu til, eins og
Ragnar Kjartansson hafi gert.
Engin spilling
Eins geti það ekki verið spilling
að hafa bókhald Hafskips í afbragðs-
góðu horfi, eins og allir sem að mál-
inu hafi komið staðfesti, eða það að
Útvegsbankinn hafi síðasta starfsár
félagsins tekið meiri tryggingar en
lánveitingum nam. í raun hafi Haf-
skipsmenn leitast við að gera hlutina
betur en tíðkaðist í íslensku viðskip-
taumhverfi. Mál þetta geti ekki verið
sá prófsteinn sem sérstakur saksókn-
ari segi það vera. Það sé ekkert rétt-
læti í því að sakfella menn í því skyni
að koma í veg fyrir einhvetja land-
læga spillingu. Hvert mál verði að
skoða út frá fyriríiggjandi staðreynd-
um. Viðskiptalífíð sé ekki fyrir dómi
heldur einstaklingar sem liggi undir
þungpam sökum og þeirra málstaður
og örlög séu til umfjöllunar. Málið
sé prófsteinn á það hvort þeir fái
notið réttlætis.
Jón Magnússon lauk ræðu sinni á
að segja að að öllu samanlögðu sé
Hafskipsmálið prófsteinn á það hvort
réttlæti ríki í þessu landi eða ekki.
Öll mál sem komi fyrir dóm séu þess
eðlis og ekki prófsteinn á neitt annað
en réttlætið. Prófsteinn á það hvort
mikilvægasti réttur einstaklingsins
fari eftir þeim almennu leikreglum
sem settar eru í samskiptum manna.
Fleiri innan múra en utan?
Að loknu máli Jóns Magnússonar
tók Eiríkur Tómasson hrl. til máls
en hann er veijandi Sigurþórs Ch.
Guðmundssonar, fyrrum aðalbókara
Hafskips, sem ákærður er fyrir að
hafa látið endurskoðanda félagsins í
té tilbúin skjöl um eignfærðan upp-
hafskostnað vegna' Atlantshafsssigl-
inga félagsins til notkunar við samn-
ingu á ársreikningi Hafskips 1984.
Um er að ræða stutt bréf þar sem
segi að ákveðið hafi verið að réttlæt-
anlegt sé að eignfæra 3,5 milljóna
króna ferða- og risnukostnað vegna
undirbúnings Atlantshafssiglinga fé-
lagsins. Eiríkur krafðist sýknu fyrir
skjólstæðing sinn, sem hvorki hefði
gerst sekur um neitt það sem hann
bæri hlutlæga né huglæga refsiá-
byrgð á. Lögmaðurinn sagði að ef
dómurinn kæmist að þeirri niðurstöðu
að Sigurþór hefði gerst sekur um
hegningarlagabrot með því að rita
þetta bréf væri orðinn brýn þörf til
að reisa fleiri fangelsi hérlendis og
sjálfsagt liði ekki á löngu þar til fleiri
yrðu innan múra en utan.
Hann sagði Sigurþór ákærðan fyr-
ir hlutdeild í rangfærslu skjala, sem
bijóti gegn 158. grein hegningarlaga
þar sem lögð sé refsing við því að
tilgreina eitthvað ranglega í nánar
greindum skjölum og brot á 151.
grein laga um hlutafélög. Saksóknari
hafi sagt að til að unnt væri að sak-
fella menn fyrir brot á þessari grein
hegningarlaga þyrftu þeir í fyrsta
lagi að hafa tilgreint eitthvað rang-
lega, í bága við staðreyndir, og í
öðru lagi þyrfti það sem tilgreint
væri að ganga gegn lögum, svo sem
bókhaldslögum eða reglum um reikn-
ingsskil. Lögmaðurinn kvaðst hafa
skoðað öll tiltæk lögskýringargögn
og mótmæla þessari túlkun saksókn-
ara. Ákvæðið ætti aðeins við ef stað-
reyndir væru rangfærðar og engu
máli skipti hvort hugsanlegt væri að
farið væri gegn reikningsskiiavenjum
enda sé umrætt bréf efnislega rétt,
þar sé ekkert rangt tilgreint og þær
tölur sem þar greini komnar úr bók-
haldi Hafskips. Sigurþór telji sig hafa
gert rétt með því að verða við beiðni
endurskoðanda félagsins um að taka
saman þær tölur úr bókhaldi Haf-
skips sem ákveðið hafái verið að eign-
færa og þann framburð staðfesti
Helgi Magnússon endurskoðandi.
Valdimar Guðnason, endurskoðandi
skiptaráðanda, staðfesti einnig að
þessar tölur hafi verið búið að bók-
færa hjá Hafskip á þeim tíma. Þá
gat lögmaðurinn þess að umrædd
upphæð hafi verið færð til gjalda í
ársreikningi Hafskips árið 1985 og
því hafi aðeins verið um að ræða
frestun gjaldfærslu í eitt ár.
Eiríkur Tómasson kvaðst telja það
mikið lýti á ræðu sérstaks saksókn-
ara hve huglæg hún hafi verið. Sak-
sóknari hafi kallað þessar tölur áætl-
unartölur eins og áætlunartölur væri
aldrei að finna í ársreikningum. Ýms-
ar tölur í ársreikningum séu hins
vegar í eðli sínu áætlunartölur, svo
sem áætlað verðmæti fastafjármuna,
svo sem skipa, og skuldfærsla lífeyr-*
isskuldbindinga.
Þá sagði lögmaðurinn að það bréf
sem Sigurþór væri ákærður fyrir að
rita hefði hann ritað að ákvörðun
annarra. Björgólfur Guðmundsson,
Ragnar Kjartansspn, Þórður H. Hilm-
arsson og Árni Árnason hefðu allir
borið að svo hefði verið. Þá lægi fyr-
ir að rætt hefði verið í stjórn Haf-
skips og ákveðið að eignfæra þennan
kostnað, samkvæmt framburði
stjórnarmanna. Því væri ljöst að þessi
ákvörðun hefði verið tekin með þeim
hætti að málið hefði fyrst verið rætt
í hópi fyrirsvarsmanna fyrirtækisins,
þá innan stjórnar þess. Að því loknu
hefði endurskoðanda verið kynnt
ákvörðun í málinu. Endurskoðandinn
hefði rætt málið við Þórð Hilmarsson
sem rætt hefði við Sigurþór, sem
sent hefði endurskoðandanum um-
beðnar tölur. Tveir helstu sérfræðing-
ar ákæruvaldsinsí endurskoðun hafi
staðfest að á stundum væri réttlætan-
legt að eignfæra upphafskostnað eins
og þann sem um sé að ræða. Annar
telji þó nauðsynlegt að gera það sam-
kvæmt þeirri forsendu að viðkomandi
fyrirtæki sé rekstrarhæft en hinn
telji að svo þurfí ekki að vera. Það
sýni þá óvissu sem um eignfærslu
kostnaðar ríki meðal fremstu fag-
manna og þurfi þá engan að undra
að aðalbókari Hafskips hafí verið í
góðri trú.
Þá sagði Eiríkur Tómasson að Sig-
urþór væri talinn hafa brotið gegn
tilgreindu ákvæði hlutafjárlaga með
því hvemig umræddar tölur hafi ver-
ið fram settar í ársreikningi -Haf-
skips. Það sé fráleitt. Hann hafí enga
ábyrgð borið á gerð og framsetningu
ársreikningsins, hann hafí ekki verið
aðstoðar- eða starfsmaður sjálfstæðs
endurskoðanda Hafskips, heldur að-
albókari þess félags. Hann geti ekki
verið sekur um hlutdeild í því sem
hann hafi hvergi komið nærri. Hann
beri hvorki hlutlæga refsiábyrgð
samkvæmt hegningarlögum né hluta-
félagalögum.
Hvorki sakfelldur í siðuðum
né siðlausum heimi
Enn augljósara sé þó að huglæg
afstaða Sigurþórs hafi ekki verið slík
að unnt sé að sakfella hann. Eiríkur
reifaði Hæstaréttardóma til að sýna
fram á hve ríkar kröfur til blekking-
arásetnings Hæstiréttur geri til að
unnt sé að sakfella fyrir rangfærslur
og rakti að maður hefði einnig hefði
verið sýknaður í Hæstarétti af hlut-
deild í rangfærslum í kaffibaunamál-
inu vegna þess hve lítill hlutur hans
hefði verið. Einhvers staðar verði að
draga mörk refsiverðrar hlutdéildar,
ekki megi elta ólar við hvert smáat-
riði. Megi ef til vill búast við því að
ef endurskoðandi rangfæri reiknings-
skil verði vélritunarstúlka hans
ákærð fyrir hlutdeild, með þvi að
vélrita reikningana.
Eiríkur Tómasson sagðist telja að
hann hefði sýnt fram á að umbjóð-
andi sinn væri sýkn af refsikröfum
ákæruvaldsins en færi svo ólíklega
að dómurinn væri á öðru máli teldi
hann að málsbætur Sigurþórs væru
slíkar að ekki væri unnt að dæma
hann til annarrar refsingar en sekt-
ar. Hann vitnaði í þessu sambandi
til ræðu saksóknara sem sagt hefði
hlut Sigurþórs lítinn, hann hefði ekki
haft af brotinu ávinning og unnið
samkvæmt fyrirmælum. Auk þess
hefði hann átt ríkan þátt í að upplýsa
málið með greinargóðum framburði.
Eiríkur sagði að auk þess hefðu hann
og fjölskylda hans orðið fyrir miklum
óþæginum vegna málsins undanfarin
4 ár og þar væri ekki minnstur hlut-
ur sjónvarpsins sem hefði oftar en
einu sinni vorið 1986 sýnt myndir
af því þegar hann var færður til yfír-
heyrslu í sakadómi. Þegar allt væri
virt lægi beint við að dæma Sigurþór
aldrei til þyngri refsingar en sektar-
greiðslu, sem hafí í för með sér að
sök sé fyrnd. Fyrri rannsókn málsins
hafi ekki leitt til ákæru gegn Sigur-
þóri og því sé skýlaust að sú rann-
sókn ijúfí ekki hinn tveggja ára fyrn-
ingarfrest sektarrefsingar. Hið ætl-
aða brot Sigurþórs hafí verið framið
13. maí 1985 og ársreikningur hafí
verið kynntur í júní sama ár. Því blasi
við að sök hans hafí verið fymd þeg-
ar fyrsta skýrsla í síðari rannsókn
var tekin af honum í október 1987.
Því beri að sýkna hann.
Eiríkur Tómassón lauk máli sínu
á því að segja að hann skildi ekki
hvers vegna sérstakur saksóknari
liafí ákært Sigurþór. Beita þurfí
ítrustu túlkun laga til að telja hann
sekan um brot og þessi mistök sak-
sóknara séu þeim mun meiri sem
ekki þurfí að efast um hæfni hans.
Lögmaðurinn sagðist þess fullviss að
hvergi, hvorki í því sem kallað væri
hinn siðaði heimur né í því sem kalla
mætti hinn siðlausasta heim, muni
dómstóll' sakfella Sigurþór Guð-
mundsson samkvæmt þeirri langsóttu
ákæm sem hann þurfí nú að veijast.
Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.,
veijandi Helga Magnússonar sem
ákærður er sem löggiltur endurskoð-
andi Hafskips fyrir að hafa staðið
að ragnfærslu reikningsskila félags-
ins, í milliuppgjöri yfír átta mánaða
rekstur 1984 og ársreikningum þess
árs, sem notuð hafi verið til að villa
um fyrir og blekkja stjórn félagsins
og Utvegsbanka íslands um raun-
verulega stöðu félagsins. Jón Steinar
kvaðst leggja áherslu á að umbjóð-
andi sinn hefði verið sjálfstætt starf-
andi sérfræðingur og Hafskip hefði
verið einn margra viðskiptavina hans.
Hann hefði ekki verið þar í föstu
starfí og hvorki átt persónulegra né
fjárhagslegra hagsmuna að gæta.
Hann kvað það gott dæmi um hlut-
drægni og dilkadrátt saksóknara á
sakborningum að í lokakafla sóknar-
ræðu hefði Jónatan Þórmundsson
getið þess að þrír sakborningar aðrir
en Helgi Magnússon hefðu engra
persónulegra hagsmuna haft að gæta
en Helgi hefði þó síst þeirra allra
haft hagsmuna að gæta því hann
hefði ekki unnið hjá fyrirtækinu og
hefði haft nóg annað að starfa, á það
kvaðst lögmaðurinn leggja ríka
áherslu.
Jón Steinar sagði að Jón Magnús-
son, veijandi Ragnars Kjartanssonar,
hefði í máli sínu dregið upp skýra
mynd af ástandinu í þjóðfélaginu við
upphaf Hafskipsmálsins, meðal ann-
ars af umræðum á Alþingi þar sem
fráleit og hneykslanleg ummæli al-
þingismanna fengju hárin til að rísa
á höfði þeirra sem nú hlýddu á þau.
Mikilsvert væri að átta sig á hvernig
þetta andrúmsloft hefði skapast og
sjálfsagt kæmi þar ýmislegt til. Það
hefði verið tengt stjórnmalaflokki,
bankapólitík, flutningapólitík og einn
þátturinn væri sjálfsagt klisjan um
að þeir sem stæðu í sjálfstæðum at-
vinnurekstri séu hálfgerðir glæpa-
menn.
Prófsteinn á réttarríki
Þessa hafi ekki síst gætt hjá þáver-
andi varaþingmanni Ólafi Ragnari
Grímssyni í þeim fráleitu fullyrðing-
um hans að Hafskipsmenn hefðu
dregið fé Útvegsbankans út úr Haf-
skip og inn í önnur fyrirtæki í eigin
eigu. Þarna standi ekki steinn yfir
steini. En enduróm af þessari klisju
megi enn kenna í lokakafla ræðu
sérstaks saksóknara, sem sé furðu-
legt þar sem sérstakur saksóknari sé
óumdeilanlega siðaður maður, en
þegar hann tali um að ekki megi
sýna linkind við spillingu í fjármál-
alífi, glitti enn í þær ranghugmyndir
sem lagt hafi verið upp með í Haf-
skipsmálinu. Nú séu menn hins vegar
staddir { dómsal í réttarríki og þar
sé ekki dæmt eftir slíkum mæli-
kvarða. Þetta mál sé prófsteinn á það
hvort dæmt sé á íslandi eftir lögum,
hvort meginreglur opinbers réttarfars
meðal siðaðra þjóða gildi á íslandi,
þannig að menn séu ekki sakfelldir
fyrir annað en refsiverða háttsemi
sem brjóti gegn settum lögum.
Ákæruvaldið beri alla sönnunarbyrði,
jafnt hvað varði efnisþætti málsins
og huglæga afstöðu hinna ákærðu,
rétt eins og í öllum öðrum sakamál-
um.
Lögmaðurinn sagði að hann hygð-
ist sýna fram á að hjá Hafskip hefði
verið unnið að reikningsskilum eins
og gerist og gengur hjá íslenskum
fyrirtækjum. Ymislegt í þeim efnum
væri umdeilanlegt og löggiltir endur-
skoðendur hefðu á því mismunandi
skoðanir en það hefði nákvæmlega
ekkert með þetta refsimál að gera.
Þar væru á ferðinni fræðilegar
vangaveltur sem engu máli skiptu í
sakamáii í réttarríki. Lögmaðurinn
sagði að öll meðferð málsins fram
að dómsmeðferð hefði verið hlut-
dræg. Hvergi fyrr en í sakadomi hefði
borið á vilja til að bregðast við fárinu
í þjóðfélaginu. Allir þeir opinberú
starfsmenn, sem áður hefðu komið
að málinu, virtust hafa gengið til
starfa með því hugarfari að nú krefð-
ist þjóðfélagið þess að eitthvað yrði
gert í sukkinu í fyrirtækjunum og
nú skyldu þeir ekki láta sitt eftir
liggja. Svo mikið hefði legið við að
varla hefði verið haft fyrir því að
ræða við þá menn sem nú væru
ákærðir. Annað hvort hafí búið að
baki fljótfærni eða vilji til að sveipa
málið dramatískum blæ, sem hafí
heppnast.
Fyrst hafí verið unnið af viti við
meðferð málsins í sakadómi, ef til
vill vegna þess að þá hafí hinni ein-
hliða málsmeðferð verið hætt, hinir
ákærðu hefðu loks fengið að koma
að sínum sjónarmiðum og unnið hefði
verið undir stjórn hlutlauss dómstóls,
hlutur hvers hefði verið til fyrirmynd-
ar og vekti vonir um að málið fái
loksins eðlilega umíjöllun, samkvæmt
ströngum mælikvarða laga, án þeirr-
ar móðursýki og þeirra klisja sem
einkennt hafí afstöðu þeirra opin-
berru starfsmanna sem fram að þessu
hafí unnið að málinu og virðist sumir
telja sig eiga allt sitt undir því hveij-
ar lyktir verði.
Endurskoðendur hver
í sínu horni
Jón Steinar Gunnlaugsson sagði
að þeir kaflar ákærunnar sem snerti
skjólstæðing hans, og séu jafnframt
viðamestu ákæruatriðin, séú að veru-
legu leyti byggð á sjónarmiðum og
aðferðuum sem verið hafí að mótast
síðastliðin tíu ár eða svo, eftir gildi-
stöku laga um hlutafélög og nýrra
laga um tekju- og eignarskatt, sem
innleitt hafí verðbólgureikningsskil á
íslandi. Þennan tíma, aðallega fyrstu
árin, hafí endurskoðendur verið hver
í sínu horni að þreifa sig áfram með
viðhorf til hins nýja umhverfís. í hópi
endurskoðenda hafi aldrei verið gerð
nokkur úttekt eða rannsókn á hvern-
ig þessum málum sé í raun háttað
hérlendis. Ragnar Kjartansson hafi
bættt úr brýnni þörf í þessu efni með
upplýsingaskýrslu sinni, en efni henn-
ar hefði staðist allar atlögur. Lög-
maðurinn rakti efni nokkurra fylgi-
. skjala með skýrslu Ragnars og taldi
þau staðfesta hve mikil óvissa hefði
verið ríkjandi í endurskoðun á þessum
tíma hérlendis, íslenskir endurskoð-
endur hefðu ekki verið aðilar að, og
mikil andstaða hefði verið við, aðild
að alþjóðlegu samstarfí og skuldbind-
ingar gagnvart alþjóðlegum stöðlum.
Reikningsskilavenja hefði verið nán-
ast óskilgreint hugtak á íslandi. Sam-
kvæmt könnun meðal endurskoðenda
á árinu 1987 væru grundvallaratriði
Hafskipsmálsins, svo sem meðferð
kauþleigusamninga, birgðamat, með-
ferð bráðabirgðauppgjöra, sam-
stæðureikninga, eftirlaunaskuldbind-
ingar og forsendur um áframhaldandi
rekstur, enn óleyst. Þessi könnun
væri bergmál Hafskipsmálsins en
undanfarin 10 ár hefðu endurskoð-
endur verið að fást við þessi álitaefni
hver í sínu homi. Hann rakti að þeir
endurskoðendur sem kvaddir hefðu
verið til sem sérfræðingar ákæru-
valdsins um reikningsskil hefðu með
öllu neitað að fjalla um það hvernig
almennt væri staðið -að málum í við-
skiptalífínu og tekið sér sjálfdæmi
um að þær spurningar skiptu engu
máli, jafnvel þótt ítrekað væri að á
slíku væri beinlínis byggt í vörn máls-
ins. Hann rakti dæmi þess að þessir
sérfræðingar væru sjálfir berir að því
að framfylgja ekki því sem þeir boð-
uðu öðrum.