Morgunblaðið - 27.03.1991, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27. MARZ 1991
21
Aldraðir í öndvegi?
Tryggingalöggjöf, bætur og upplýsingaskylda
eftirÞóri S.
Guðbergsson
Margt er vel gert.
Vel er unnið á mörgum víg-
stöðvum.
Hvað eru bótaflokkar trygg-
inga margir?
Vita aldraðir, aðstandendur,
félagasamtök, stofnanir og
fyrirtæki um almenn réttindi
aldraðra hjá Tryggingastofn-
un og sveitarfélögum?
Hver á að upplýsa hvern um
hvað og hvernig?
Margt er vel gert
Á undanförnum áratugum hefur
margt breyst til batnaðar í málefn-
um aldraðra. Ný lög voru sett á
Alþingi 1982 sem mörkuðu tímamót
í málaflokknum. Lögin voru endur-
skoðuð og þeim breytt á Alþingi
1989 og tóku gildi á síðastliðnu ári.
Reykjavíkurborg, Kópavogur,
Akureyri og fleiri sveitarfélög hafa
gengið á undan á mörgum sviðum
og ef vel er gætt eru málefni aldr-
aðra á margan hátt betur á vegi
stödd en hjá mörgum af nágranna-
löndum okkar á Norðurlöndum.
Enn er þó ástæða til þess að
spyrja hvort aldraðir séu í öndvegi
í samfélagi okkar og hvernig hlúð
er að þeim á ýmsan hátt og þeim
sýnd virðing eða óvirðing. Hvaða
sess hafa þeir í hugum okkar og
hvernig njótum við eða nýtum
starfsreynslu þeirra, lífsreynslu og
þekkingu og hvaða möguleika hafa
þeir til þess að nýta krafta sína,
andlega og líkamlega, þó að þeir
hafi náð 67-70 ára aldri?
Ekki ætla ég að svara öllum þess-
um spurningum í stuttri grein. Þeim
er einnig varpað fram til umhugs-
unar og endurskoðunar á viðhorfi
okkar og lífsgildum, á mati okkar
á því hvað okkur þykir mikils virði
á lífsgöngunni.
Með fáeinum atriðum langar mig
aðeins til þess að stikla á stóru í
íslenskri tryggingalöggjöf og vekja
athygli á þáttum sem ég hef oft
minnst á áður bæði í blöðum og
öðrum íjölmiðlum.
Tekjutrygging
Síðan tekjutrygging var lögleidd
hér á landi sem hafði fyrst og
fremst það markmið að koma til
móts við þá einstaklinga sem engan
höfðu lífeyrissjóð eða aðrar tekjur,
en frá Tryggingastofnun ríkisins á
'efri árum, hefur hún bjargað þús-
undum aldraðra fjárhagslega og
komið í veg fyrir að fjöldi aldraðra
þyrfti að leita til sveitarfélaga til
þess að komast lífs af. Á síðastliðn-
um tveimur áratugum frá því að
öllu vinnandi fólki var gert að greiða
í lífeyrissjóði samkvæmt lögum,
hefur ijárhagur margra batnað þeg-
ar þeir hætta launavinnu, en þrátt
fyrir allan bata, er enn hundruðum
eða þúsundum aldraðra ekki ljóst
hver réttur þeirra er hjá Trygginga-
stofnun ríkisins.
íjölda aldraðra, ekki síst kvenna,
sem enn eru í hlutavinnu á efri
árum er ekki ljóst, að þeir eiga rétt
á tekjutryggingu, þó að þeir séu
enn í vinnu eða njóta einhverra líf-
eyrissjóðsréttinda eftir að launa-
vinnu er hætt.
Á síðastliðnu ári hækkaði t.d.
svokallað frítekjumark við tekju-
tryggingu til muna og bætti hag
ótal aldraðra ijárhagslega og þá
ekki síður andlega, þar sem .þeir
gátu nú enn fremur staðið á eigin
fótum og verið sjálfbjarga svo sem
allir kjósa. Frá því í júlí árið 1990
geta aldraðir haft allt að krónum
19.000 á mánuði án þess að lekju-
trygging frá almannatryggingum
skerðist. Áður var þetta mark við
tæplega 13.000 krónur á mánuði.
Frá sama tíma á síðasta ári geta
aldraðir sótt um skerta tekjutrygg-
ingu eftir ákveðnum reglum, og
fellur tekjutrygging ekki alveg nið-
ur fyrr en við tæplega 60.000 krón-
ur á mánuði.
Afsláttur af afnotagjaldi síma
- Samgönguráðuneytið
Þess má einnig geta, að þeir aldr-
aðir sem hafa óskerta tekjutrygg-
ingu, geta sótt um niðurfellingu á
ársfjórðungsgjaldi á síma. Sú niður-
felling kemur ekki sjálfkrafa, því
að hún er háð reglugerð samgöngu-
ráðuneytisins þar sem kveður nánar
um reglur varðandi niðurfellingu
af þessu tagi. Fólk verður að sækja
um hana. Yfirgnæfandi meirihluti
aldraðra þekkir þessar reglur og
hefur sótt um niðurfellingu, en enn
er íjöldi aldraðra sem þekkir ekki
þessi réttindi.
Afsláttur af afnotagjaldi
sjónvarps og útvarps
- Menntamálaráðuneytið
Fjöldi aldraðra spyr á hveiju ári
hvort þeir sem eigi rétt á niðurfell-
ingu afnotagjalda síma eigi ekki
einnig rétt á niðurfellingu á afnota-
gjaldi sjónvarps og útvarps. Svo er
þó ekki. Menntamálaráðherra setur
reglugerð af þessu tagi og þar kveð-
ur svo á um, að þeir aldraðir sem
njóta svokallaðrar uppbótar á líf-
eyri (grunnlífeyri), heimildarupp-
bótar, geti sótt um niðurfellingu á
afnotagjaldi, með vottorði frá
Tryggingastofnun ríkisins. Ekki eru
nærri allir aldraðir eða aðstandend-
ur þeirra sem þekkja þessi lög og
reglugerðir, sem geta þó skipt aldr-
aða miklu máli.
Á undanförnum árum hef ég
vakið athygli á þessum þáttum og
fyrrverandi ellimálafulltrúi Reykja-
víkurborgar, Geirþrúð'ur Hildur
Bernhöft, vakti oft athygli stjórn-
valda á sömu málum og óskaði eft-
ir endurskoðun og samræmingu.
Lækkun á fasteignagjöldum
- Sveitarfélög
Þá má einnig minnast á lækkun
á fasteignagjöldum, þar sem um
þessar mundir fá ailir íslendingar
kveðjur frá sveitarfélögum um
álagningu fasteignagjalda og allir
skilja að bæði ríki og sveitarfélög
þurfa á tekjum að halda til að
standa straum af útgjöldum sínum.
í lögum er kveðið svo á um að sveit-
arfélög hafi heimild til að lækka
fasteignagjöld hjá þeim elli- og ör-
orkulífeyrisþegum sem hafa
ákveðnar lágmarkstekjur og eiga
erfitt með að komast af ijárhags-
lega.
Tekjulitlir lífeyrisþegar geta því
sótt um til sveitarfélagsins um
lækkun á fasteignagjöldum og eru
þáð bæjar- og sveitarstjórnir sem
ákveða þessi mörk og kveða nánar
á um reglur.
Ekkert kemur af sjálfu sér
- Um allt þarf að sækja til
Tryggingast.ofnunar
Eins og kveðið er á um í trygg-
ingalöggjöf verður að sækja um
allar bætur Tryggingastofnunar
ríkisins. Ekkert kemur af sjálfu
sér. Því miður eru bótaflokkar
nokkuð margir, grunnlífeyrir, tekj-
utrygging, heimilisuppbót, sérstök
heimilisuppbót, heimildaruppbót,
makalífeyrir, bensínstyrkur (fyrir
hreyfihamlaða), styrkur til kaups á
bifreið, bifreiðalán, styrkur til
kaupá á hjálpartækjum ýmiss konar
o.s.frv. Um 14 bótaflokkar alls.
Ef fólk veit ekki eða gleymir að
sækja um réttindi sín falla þau nið-
ur fram að þeim tíma sem sótt er
um, en tryggingaráð hefur heimild
til að hnika til í ýmsum málum ef
sótt er um til þess.
Eg ætla að nefna fáein dæmi sem
sum hver eru ekki algeng en skipta
þó máli og við megum ekki gleyma
því að réttindi aldraðra eru mál
allra þegna landsins.
84 ára ekkja gleymdi að sækja
um heimilisuppbót í 3 ár
Kona leitaði til félagsmálastofn-
unar vegna ijárhagsörðugleika.
Hún var rúmlega áttræð þegar hún
missti maka sinn, þau áttu engin
börn, og þremur árum síðar var
ijárhagur hennar svo slæmur að
hún neyddist til þess að leita til
sveitarfélagsins og það voru henni
þung spor.
Bæði höfðu þau notið óskertrar
tekjutryggingar frá Trygginga-
stofnun ríkisins þar sem þau höfðu
engar aðrar tekjur.
Þegar konan varð ekkja breyttist
grunnlífeyrir hennar þar sem hjón
nutu aðeins 90% af grunnlífeyri ein-
staklings, en hún „gleymdi“ eða
vissi ekki, að þegar hún yrði ein í
heimili og deildi ekki heimilis-
kostnaði með öðrum, gæti hún
sótt um heimilisuppbót hjá Trygg-
ingastofnun, um 6.000 krónur á
mánuði. Hún hafði því tapað rúm-
lega 200.000 krónum á þessum
þremur árum.
Einstaklingur með óskerta
tekjutryggingu vissi ekki um
reglur Pósts og síma
78 ára karlmaður vann hluta-
Þórir S. Guðbergsson
„Áttræður einstakling-
ur hafði legið lengi á
sjúkrahúsi, lengur en 4
mánuði alls síðastliðna
24 mánuði. Hann vissi
ekki að tryggingalög-
gjöfin kvæði svo á um
að 5. mánuðinn, og þar
á eftir, féllu niður
tryggingabætur hans.“
vinnu, en svo litlar voru tekjur hans,
að hann naut óskertrar tekjutrygg-
ingar. Hann hélt um 4 ára skeið,
að meðan hann væri vinnkndi þýddi
ekkert að sækja um niðurfellingu á
ársijórðungsgjaldi á síma.
Fékk rukkun um símakostnað
á dvalarheimilið eftir margra
ára niðurfellingu
85 ára kona hafði um margra
ára skeið notið óskertrar tekju-
tryggingar og fengið niðurfellt árs-
fjórðungsgjald síma. Síðan veiktist
konan og þurfti að fara á langdval-
arstofnun, en flutti símann með
sér, sem henni fannst vera einskon-
ar lífæð út í samfélagið. Nokkrum
mánuðum síðar fær hún rukkun
bæði um ársfjórðungsgjald og einn-
ig umframskref eins og áður. Henni
var ekki kunnugt um að nú væri
það sjúkratryggingadeild Trygg-
ingastofnunar sem greiddi hluta
kostnaðar hennar, hún væri ekki
með óskerta tekjutryggingu og auk
þess segði reglugerðin í samgöngu-
ráðuneytinu, að þeir sem ættu að-
gang að almenningssíma skyldu að
öllu jöfnu ekki fá niðurfellingu á
ársfj órðungsgj aldi.
Áttræður einstaklingur hafði leg-
ið lengi á sjúkrahúsi, lengur en 4
mánuði alls síðastliðna 24 mánuði.
Hann vissi ekki að tryggingalög-
gjöfin kvæði svo á um að 5. mánuð-
inn, og þar á eftir, féllu niður trygg-
ingabætur hans. Þegar hann svo
kom heim átta mánuðum síðar og
ætlaði að byija á því að greiða
húsaleigu og aðrar skuldir sá hann
sér tii undrunar að hann hafði ekki
fengið greitt eins og áður frá
Tryggingastofnun og auk þess var
rukkun frá Pósti og síma, en áður
hafði hann fengið felld niður árs-
ijórðungsgjöldin.
Ef við gerum ráð fyrir, að um
2.000 aldraðir séu á langdvalastofn-
unum á íslandi, íslendingar 67 ára
og eldri eru rúmlega 23.000, og að
ársfjórðungsgjald sé um 1.200
krónur er það innan við 10 milljón-
ir sem Póstur og sími fær í tekjur
frá þessum aðilum!
Tæplega níræður ekkill hafði
20% heimildaruppbót í 3 ár án
þess að vita um að hann gæti
sótt um niðurfellingu á
sjónvarpi og útvarpi
Þessi aldraði einstaklingur hafði
á þessum árum tapað í raun um
54.000 krónum þegar honum varð
ljós réttur sinn.
Lokaorð
Margt er vel gert. Reykjavíkur-
borg sendir fréttabréf til allra aldr-
aðra í Reykjavík þar sem alltaf er
minnst á réttindi og bætur almann-
atrygginga öðru hveiju. Bæklipgar
Tryggingastofnunar eru í sífelldri
endurskoðun og í fræðsludeild og
öðrum deildum Tryggingastofnunar
er alltaf verið að vinna að endurbót-
um. I tíð núverandi ráðherra hefur
margt verið fært til betri vegar í
málefnum aldraðra, frítekjumörk
hækkuð eins og áður er bent á,
tryggingalöggjöf í endurskoðun
o.fl. Það er oft einfalt að setja út
á, nöldra, en erfiðara er að koma
með raunhæfar tillögur til úrbóta.
Ríki þarf tekjur á móti gjöldum og
þá kemur spurning um forgangs-
verkefni og hvað okkur finnst rétt-
látt og sanngjarnt. Það er nauðsyn.
á samræmingu og einföldun.
Unnt er að halda áfram, minnast
á íbúðarmál, fræðslu og menningu,
vistunarmál o.fl. en við látum þetta
nægja að sinni. Væri því fé Trygg-
ingastofnunar vei varið ef auglýst
væri eða einu sinni til tvisvar á ári
væru sérstakir fræðsluþættir í fjöl-
miðlum til að vekja athygli almenn-
ings á réttindum hjá almannatrygg-
ingum og ýmsum bótaflokkum?
Höfundur er fræðslufulltrúi
öldrunarþjónustudeildar
Reykjavíkurborgar.
íif’K
' ■/'1 '
Dugmikill 9 nála prentari fyrir heimili og skólafólk.
FERMINGARTILBOÐ
Mannesmann Tally MT 81
duglegur og vandaöur tölvuprentari á
sérstaklega hagstæöu termingartilboðsveröi,
EinarJ. Skúlasonhf.
Grensásvegi 10, sími 686933