Morgunblaðið - 17.11.1992, Qupperneq 22

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJÚDAGUR 17. NÓVEMBER 1992
Réttnefnið leti
eftirÁsgeir
Ásgeirsson
Ef full atvinna skyldi nú vera
úr sögunni hér á landi, þá kom-
umst við kannski loksins i tölu
raunverulegra menningarþjóða.
Atvinnuleysi er og hefur lengi ver-
ið snar þáttur í lífinu í grónum iðn-
ríkjum. Margir eru svo að segja
atvinnuleysingjar að atvinnu. Iðnin
sem þeir lærðu og stunduðu er
þeim næstum gleymd og allt er
orðið svo breytt á vinnumarkaðn-
um, að þeir gætu ekki lengur tekið
upp þráðinn þótt vinna byðist. At-
vinnuleysið er ekki beinlínis stöðu-
tákn. En það hefur verið svo lengi
við lýði, að það nýtur orðið ákveð-
innar virðingar. Orsakir þess eru
orðnar alþekktar, mönnum er búið
að skiljast — af reynsiunni — að
því verður ekki eytt í fljótheitum
og að hinir atvinnulausu geta ekki
alltaf hlaupið í „það sem býðst“.
Atvinnuleysið er komið í fast horf,
komið í kerfi (m.a. orðið föst tekju-
lind: Það þarf menn til að stjórna
því, menn til að rannsaka það
o.s.frv.). Það hefur sínu hlutverki
að gegna, þótt það hljómi
óskemmtilega, og nýtur þá a.m.k.
þeirrar virðingar sem óumflýjan-
legu böli eða illri nauðsyn ber.
Sögunnar vegna vill svo til, að
við Islendingar höfum næstum
sloppið við atvinnuleysi. Heims-
kreppan upp úr 1930 er horfin á
kaf í sögubækurnar og berst þar
við þúsund aðrar staðreyndir um
athygli lesenda. Margir ættu jafn-
„Mergurinn málsins er
sá, að samfélagið er
gerbreytt, og hinir
fastráðnu harðjaxlar
sem hér tala mundu
sjálfir aldrei rífa sig
upp frá fjölskyldunni
og fara í það sem býðst
hinumegin á landinu, á
fiski mundu þeir ekki
taka nema með töngum,
og sá sem trúir því að
þeir færu í atvinnubóta-
vinnu hjá bænum, ja,
hann mun trúa fleiru.“
vont með að rifja hana upp og þijá-
tíuárastríðið. Svo fletta fæstir upp
í sögubókum þegar þeir tapa áttum
í samtímanum, og varla öðlast
menn heldur djúptæka reynslu af
lestri kennslubóka. Kemur því fyrir
lítið, að allir verða að læra sögu
árum saman í skólanum. Það
hrekkur skammt á móti stórfelldum
menningar- og samfélagsbreyting-
um, þar með breytingum á hugsun-
arhætti. Þess vegna fer mikið fyrir
ofan garð og neðan þegar afi er
að segja þeim litlu frá lífinu í krepp-
unni. Fyrir virðingar sakir vilja þau
ekki leggja sögumar að jöfnu við
hinar garanteruðu lygar í bama-
bókunum, en í rauninni eiga þau
bágt með að sjá nokkum mun:
Fólk að tína kolamola við höfnina
í staðinn fyrir að kaupa þá í búð
(eða, sem náttúrlega er vitið meira,
skrúfa frá ofnunum og sleppa við
að skíta sig út).
Hér hafa verið uppgangstímar
svo lengi, að engir nema elstu
menn muna annað. I þessu mikla
kasti hefur íslandssagan endurrit-
ast í hausnum á mörgum. Halda
þeir, að hér hafi frá upphafi dropið
vinna af hverju strái og trúa því,
að hún muni ekki að eilífu taka
enda. Á efsta degi muni íslending-
ar leggja frá sér verkfærin, ganga
fyrir dómara sinn og verða boðin
nóg vinna áfram. Þjóðin á sér að
einu leyti ótrúlega stutta sögu.
Allt sem hér stendur hefur verið
byggt í hendingskasti á hálfri öld.
Varla stendur spýta eftir af því sem
við vomm að gera hin 1100 árin.
Það er þá ekki skrýtið, að vinnan
á stóran þátt í því hvemig við lítum
á sjálf okkur. Mörg dæmi em til
þess, að sjálfstraust manna nærðist
og lifði næstum eingöngu á vinnu.
Og vinnan hefur ekki síður ráðið
því hvernig við litum á aðra. Hún
ræður því enn. Þeir sem „nenna
að vinna“ em fólk, hinir em það
ekki. í góðæri getur kostað 12 til
14 tíma á dag að vera fólk.
Sjálfsagt mun einhver fyrirlitn-
ing alla tíð fylgja atvinnuleysi í
samfélögum sem byggjast á vinnu
í þeim formum sem hér tíðkast.
Annars konar samfélög hafa þó
verið til og eru enn; þar sjá menn
sér ekki farborða með launavinnu
og geta þá ekki heldur orðið at-
vinnulausir. Handtökin í iðnríkjun-
um em líka miklu færri en þau
voru. Böm, unglingar, fatlaðir og
gámalmenni era nú orðið löglega
afsökuð, og víða er vinnumarkaður-
inn þeim hreinlega lokaður.
„Vinna" er alfarið á höndum nokk-
urs hluta hópsins á aldrinum 20-65
ára eða svo. Þeir einir eiga það á
hættu að detta niður úr mannfé-
lagsstiganum þegar þeir missa
vinnuna.
Það er sundurleitur hópur sem
lítur niður á atvinnuleysingja. Nátt-
úrlega margir í hópi atvinnuleys-
ingja sjálfra. En ef við sleppum
þeim, þá fínnst mér tvær fylkingar
áberandi. Það er roskið fólk, sem
ólst upp meðan atvinnulíf var miklu
fábreyttara og vandist því að allir
nema fáeinir höfðingjar gengju í
næstum hvað sem var, ef þess
þurfti; og svo fólk sem alist hefur
upp eftir stríð, alltaf hefur haft
vinnu og þekkir atvinnuleysi af eig-
in raun aðeins í þeim skilningi, að
það hefur stundum verið óvinnandi
smátíma meðan það var að leita
sér að betri vinnu. Þetta em þeir
ósvífnustu. Þetta er fólk sem ein-
faldlega hefur haft söguna með
sér. Það er að hæla sér af því að
hafa fæðst á réttum tíma. Dugnað-
inn dregur enginn í efa. En þessi
mikla vinna fór m.a. í það að koma
okkur á hausinn, svo það er full
ástæða til að spyija hvort kannski
hefði verið hagkvæmara að fólkið
fæddist á röngum tíma.
í þessum hópi er það haft fýrir
alveg satt, að atvinnulausir séu
letingjar, sem þráð hafi árum sam-
an að geta lagt niður vinnu og far-
ið að lifa af skattfé. Þar mun vera
átt við atvinnuleysisbætumar. En
þær duga til að fóðra stóran hund,
ef hann er ekki kresinn. Það er líka
algengur sónn í þessu liði, að at-
vinnulausir „taki bara ekki það sem
býðst“. Ég þekki mikla kempu sem
álítur þetta fastlega, og guð náði
Ásgeir Ásgeirsson
þá sem rengja hann. En allir sem
hann þekkja vita vel, að ef sauma-
skapur og bamapössun væri það
eina sem byðist, þá mundi hann
heldur leggja fyrir sig rán og grip-
deildir. Það er að minnsta kosti
karlmannlegt. Mergurinn málsins
er sá, að samfélagið er gerbreytt,
og hinir fastráðnu harðjaxlar sem
hér tala mundu sjálfir aldrei rífa
sig upp frá fjölskyldunni og fara í
það sem býðst hinumegin á land-
inu, á fiski mundu þeir ekki taka
nema með töngum, og sá sem trú-
ir því að þeir færa í atvinnubóta-
vinnu hjá bænum, ja, hann mun
trúa fleira.
En þetta er nú allt saman mann-
legt, eins og við segjum, þegar við
vitum upp á okkur skömm, en erum
í bili búin að gefa upp vonina um
að bæta ráð okkar. Flestum finnst
sjálfum, að þeir eigi heimtingu á
lágmarksvirðingu annarra, hvort
Nýsköpun í atvinnulífinu
og það í OECD-skýrslunni sem menn ræða ekki
eftirBjörn
Kristinsson
Markaðsráðgjafi stofnunar einn-
ar hafði samband við mig fyrir
nokkra og bauð þjónustu sína við
að markaðssetja innlendar fram-
leiðsluvörar á erlendum markaði.
Erindi mannsins tók ég vel en lagði
til að hann fengi greitt eftir
árangri. Ráðgjafínn brást öndverð-
ur við og mælti: „Við gömblum
ekki hér.“ Síðan hef ég ekki heyrt
meira um þetta mál frá stofnun-
inni. Sumir vilja hafa allt sitt á
hreinu!
Það er vitað mál að þrátt fyrir
að hlutfallslega litlu fjármagni sé
varið til rannsókna og þróunar-
starfa hér á landi miðað við aðrar
tæknivæddar þjóðir á mikil sóun
sér stað á þessu sviði.
Sérmenntað fólk fær ekki lengur
störf við hæfí.
Styrkir til rannsókna era ómark-
vissir.
Vöraþróun leiðir of sjaldan til
söluvöra.
Markaðsþekking í útflutningi á
iðnaðarvöra er á algjöra frumstigi.
Staðreyndin er sú, að fé til
menntunar, rannsókna og vöraþró-
unar skilar ekki miklum arði enda
hefur hvorki Rannsóknaráð né
nokkur annar aðili birt skýrslur um
arðsemi af innlendum rannsóknum.
Það er ekki af miklu að státa. Af
þessu leiðir að nýsköpun verður lít-
ið áhugaverð. Á þessu máli er
nefnilega flöskuháls. Það er skortur
á sérkunnáttu til markaðsstarfa við
útflutning. Of litlu fé er varið til
markaðsrannsókna og uppbygg-
ingu sölukerfa og síðast en ekki
síst er útflutningur dýrt áhættuspil
þar sem ekki er hægt að komast
hjá því að „gambla“. En hver vill
borga brúsann?
í nýrri skýrslu OECD
(DSTI/STP(92)26) sem nefnist
Umsögn um stefnu í vísindum,
tækni og nýsköpun á íslandi, segja
erlendu sérfræðingamir m.a. í laus-
legri þýðingu:
„44. gr: Lág grunnlaun háskóla-
og rannsóknafólks, sem era bætt
upp með aukakennslu, valda því
að rannsóknir beinast að skamm-
tímaverkefnum (og aukagreiðslur
fyrir greinaskrif draga einnig úr
afköstum í þessu samhengi).
67. gr: Fyrir nýsköpun er góð
hugmynd ekki nóg. Það þarf að
kunna þá list að breyta vísindum
í peninga.
... markaðsaðgerðir þurfa að
vera komnar af stað áður en vöra-
þróun lýkur ...
69 gr: ... Þeir mörgu íslendingar
... sem vinna erlendis hafa víðtæk
tengsl við rannsókna- og þróunar-
stofnanir svo og viðskiptalífið.
Þessi tengsl má nýta, að minnsta
kosti óformlega.
75 gr: Stjórnun nýsköpunar í litl-
um og nýjum fyrirtækjum er alltaf
mjög erfíð. íslendingar virðast hafa
litla reynslu á þessu sviði en það
er nauðsynlegt að byggja upp þessa
kunnáttu og það ekki bara með
ráðgjöf heldur með eigin aðgerðum
fyrirtækjanna. Ein lausn getur ver-
ið að það áhættufjármagnsfyrir-
tæki sem nú er til verði gert að
nýjungastjómunarfyrirtæki. Al-
mennt séð þarf að þjálfa fleira fólk
í raunhæfum viðskiptum og alþjóð-
legri markaðssetningu._ Viðskipta-
og lögfræðimenntun á íslandi virð-
ist mjög innhverf og að því ieyti
andhverfa við menntun í öðram
vísindum.
76 gr: Því heyrist oft haldið fram
að íslendingar geti ekki selt fram-
leiðsluvörar sínar vegna fískveiði-
hefðarinnar. Þetta er of mikil ein-
földun. Við leggjum til að aukin
kennsla fari fram á háskólastigi í
grandvallaratriðum viðskipta, út-
flutnings og ijármála ...
77. gr: Nýsköpun felur í sér
áhættu á öllum stigum - í þróun
frumgerðar, smíði fullgerðs búnað-
„Þjóðin á bara eitt fjör-
egg, fiskinn, mætti oft
halda. Að athuguðu
máli kemur þó í ljós að
verðmætaskapandi
fjöregg útflutningsins
hafa verið mörg, mjög
misstór og með mis-
þykka skurn.“
ar og í sölumennsku ...
78. gr: Iðnlánasjóður er ófull-
nægjandi vegna þröngra formsatr-
iða fyrir að styðja verkefni ...
Bankakerfið er tregt til að veita
lán til fyrirtækja sem ekki eiga
fasteignir ... ýtarlegri athuganir
era nauðsynlegar til þess að unnt
sé að leggja fram tillögur í máli
þessu."
Hér að ofan er gripið niður á
nokkram stöðum í skýrslu OECD
o g dregin fram þau atriði er einkum
lúta að markaðsmálum og þeim
tilgangi hagnýtra rannsókna að
skila arði. Það væri ekki úr vegi
að líta á þessar greinar aftur og
lesa milli línanna hvem eða hvað
er verið að gagnrýna.
Þjóðin á bara eitt fjöregg, fisk-
inn, mætti oft halda. Að athuguðu
máli kemur þó í ljós að verðmæta-
skapandi íjöregg .útflutningsins
hafa verið mörg, mjög misstór og
með misþykka skum.
Fiskveiðar og vinnsla (SH, SÍF,
ÍS o.fl.), hvalafurðir (Hvalur), milli-
landaflug (Flugfélag íslands o.fl),
ferðaþjónusta, ál (ÍSAL), jámblendi
(Jámblendiverksmiðjan á Grand-
artanga), vatn (Sól o.fl.), laxeldi,
ullariðnaður (Álfafoss o.fl.), loð-
dýrarækt, flugumferðarstjóm,
þjónusta (ísienskir aðalverktakar),
þekking (Virkir, Icecon o.fl), raf-
eindatæki (Iðntækni, Marel o.fl.),
efnavörar (Lýsi o.fl.), veiðarfæri
(Hampiðjan).
Björn Kristinsson
Sum þessara fjöreggja era nú
þegar brotin, önnur með bresti en
allt verður að gera til þess að fjölga
eggjunum, varðveita þau sem eftir
era og búa vel um þau. Hér er
komið upp á borð verðugt rann-
sóknarefni í útflutnings- og mark-
aðsmálum. Hvað varð fyrirtækjun-
um að fótakefli og hvað mátti bet-
ur gera? Af þessu má eflaust draga
nokkurn lærdóm og stundum er
nokkuð fyrir það gefandi að vita
hvað ekki gengur. „Nei“ er mikils
virði ef það sparar ama og tap.
„Já“ er skemmtilegra og þær leiðir
vilja menn helst þræða. Meira um
það. .
Fyrir nokkram áram gerði höf-
undur þessa greinarkorns úttekt á
áhrifum markaðsstærðar á af-
komumöguleika fyrirtækja út frá
jnokkrum gefnum forsendum.
Greinin birtist í Verktækni, frétta-
blaði verk- og tæknifræðingafélag-
anna, Markviss iðnaðarstefna -
Margfaldur hagnaður, 8/1. júní
1984, og vakti alls enga athygli
og þaðan af síður umræðu. Núna
átta árum síðar flnnst mér greinin
bara stórmerkileg.
Helstu niðurstöður voru þær í
fyrsta lagi, að stærð markaðarins
hefur afgerandi áhrif á afkomu-
möguleikana. Lögmál sem út kom
hljóðaði óvænt þannig t.d.: Tvöfalt
stærri markaður gefur fjórfalt
meira í aðra hönd. Það er, eftir
þessu, margfalt auðveldara að
stunda iðnað á íslandi en í Færeyj-
um. Samkvæmt þessu ættum við
líka að leggja allt kapp á að ná sem
nánustum tengslum við stórar
markaðsheildir. Ég nefni engin
nöfn. Sú framleiðsluvara, sem hef-
ur einhveija fótfestu á innanlands-
markaði, krafðist frekar lítilla fjár-
festingar. Útflutningur getur stór-
aukið arðsemina. Forsenda fyrir
þessu er hins vegar góð og kunn-
áttusamleg markaðssetning. Okkar
Akkilesarhæll.
í öðra lagi kom út að lakasti
kosturinn er stóriðja, sem krefst
mikilla íjárfestinga. Takmörkuðu
fjármagni er betur varið í fyrirtæki
með litlum stofnkostnaði sem
byggðu meira á hugviti og vinnu.
Rannsóknir og þróun til langs tíma
er leiðin.
Þetta var ekki nein fyrirfram
ákveðin sannfæring mín heldur var
þetta bara útkoma úr reiknuðu
dæmi.
Hátíðarræður um þessi mál era
oft eitthvað á þessa leið hvað inni-
hald varðar:
Lyftistöng tækifæra er grund-
völlur framkvæðis og vaxtarbrodd-
ur grettistaka. Snjallræði - Skál.
- og þar við situr.
Frekar ólíklegt má telja, að feng-
inni reynslu, að pólitísk stjórnvöld
geri mikið marktækt í þessum
málum enda skilar það ekki nauð-
synlegum atkvæðum þeim í hag.
Forsvarsmönnum nýsköpunar hef-
ur lítið miðað á stjómmálavettvangi
á undanfömum áratugum og þar
verður varla breyting á. Markaðs-
og sölumál eru eins og feimnismál
og það gengur guðlasti næst að
breyta vísindum í peninga. Nýrra
leiða verður að leita. Vísindamenn
og iðnaðurinn verða að læra að
haga sér eftir aðstæðum og fara
eigin leiðir. Ég nefni:
Markaðsmái
Hluti þeirra takmörkuðu fjár-
muna sem fara til rannsókna verða