Morgunblaðið - 27.11.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1992
Þegar höfuðið
vantar á skepmma
Um vísindi, stöðu þeirra og stefnu, í tilefni af álitsgerð
frá OECD og „flötum“ niðurskurði fjárveitinga
eftir Davíð
Erlingsson
1. Um réttan tíma til að skerpa
á vísindum
Maður sem kominn er í krappan
stað gætir þess í lengstu lög og af
öllum mætti að halda getu sinni til
athugunar, hugsunar og hreyfíng-
ar, nema svo illa sé komið að lífs-
vilji hans sé skertur. Hafi þessi
maður t.d. lent í ófærri gjá og úr
kallfæri við aðra menn, veit hann
að hann getur átt líf sitt undir því
að halda öllum hæfileikum sínum
og mætti sem lengst. En maður
með eðlilegan lífsvilja reynir ekki
aðeins að halda í horfinu um þessa
getu. Þótt aðkrepptur sé reynir
hann líka að bæta hana og skerpa
á hvem þann hátt sem hann megn-
ar, af því að hann veit að á henni
getur það oltið hvort hann finnur
sér leið eða nær átaki til að bijót-
ast út úr kreppunni, en einnig það
hvemig hann bjargast eftir það, og
í hveijum mæli honum tekst að láta
hugmynd sína um líf sitt rætast
eftir að út úr þrengingum stundar-
innar er komið.
Einu gildir um þjóð og um mann.
Þegar þjóð er í þrengingum um
afkomu sína, verður þörf hennar
brýnni en endranær á því að við-
halda fullri getu sinni og skerpa
hæfnina til athugunar, hugsunar
og athafnar, m.ö.o.: til þekkingar
og til átaka sjálfri sér til bjargar.
Það er af því — eins og maðurinn
veit og þjóð ætti líka að vita — að
hún á líf sitt komið undir þessu. Á
okkar dögum á þjóð líf sitt meir
undir þekkingu og þeim átökum
sem verða á sviði þekkingarinnar
en undir afli til líkamlegra átaka.
Þetta þýðir þá einnig, að tími
nokkurrar aðþrengingar um hinn
ytra hag þjóðar hlýtur að verða til
ákafari leitar að nýrri þekkingu en
endranær og til endurskoðunar
gamallar þekkingar. Það er sjálf-
sagt og óumdeilanlegt. Manneskjur
og þjóðir þurfa að skilja sjálfar sig
í sambandi sínu við umheiminn á
ferskan hátt, ef ekki nýjan. Þegar
umheimurinn tekur gagntækum
breytingum, kemst manneskjan
ekki hjá endurskoðun á sér og heim-
inum og stöðu sinni í honum, og
af þeirri endurskoðun getur leitt
nýjan skilning, þ.e. nýja sjálfsmynd
og heimsmynd. Þetta atferli er
nauðsynlegur viðbúnaður í viðleitn-
inni að vera til, lifa, og ef það ger-
ist ekki, færist dauðinn nær.
Tími knappari kjara er sam-
kvæmt þessu sjálfsagður og réttur
tími til þess að þjóð eins og einstak-
lingur beiti sér skarpar en endranær
að málefnum þekkingarinnar, að
menntamálum sínum og vísindum:
vegna þess að það er lífsnauðsyn.
Nú er orðið sammæli um, að íslend-
ingar séu á Ieiðinni ofan í djúpa
lægð í bjargræðislegu tilliti. Horf-
umar em dökkar. Ekki lítur út fyr-
ir að birti til í bráð. Þjóðin stendur
á krossgötum, er sagt; og að nú
þurfum við nauðsynlega á nýsköpun
að halda í bjargræðisvegum okkar.
Forsenda slíkrar nýsköpunar er að
sjálfsögðu öflugt starf og rannsókn-
ir í þeim vísindum sem gætu stuðl-
að að auðgæfum nýmælum í bjarg-
ræðisvegum. Annars höldum við
áfram að hrapa eða síga úr flokki
ríkustu þjóða í heimi ofan í meðal
fátæklinga. Þetta er sjónarstaður-
inn í nýrri álitsgerð mat'snefndar
OECD á „stöðu vísinda (les, líklega:
raunvísinda) og tæknimála“ á Is-
landi. Sífellt er verið að segja við
okkur, að við megum ekki dragast
aftur úr, ekki verða undir í sam-
keppni þjóðanna um söluvaming á
markaðstorginu mikla. Það er að
sjálfsögðu rétt, út frá þeirri grunn-
hugsun sem gerir hagvöxt að al-
gildri viðmiðun um það, hvað sé
hafandi og hvað óhafandi í mannlíf-
inu, en einnig út frá því að það er
aðeins ein birtingarmynd þess lífs-
lögmáls að kreppa kallar fram meiri
virkni í vísindum og meira afl í
átökum til sjálfsbjargar en þegar
allt leikur í lyndi.
2. Um það að skera niður
lífsnauðsyn framtíðar
Sú ríkisstjórn sem reynir ekki
að breyta í samræmi við þessa al-
mennu þörf mannlífsins hjá hvaða
þjóð sem væri gerir sig brotlega
gegn þessu lífslögmáli; nýjar að-
stæður eða aðkrepping kalla á nýtt
átak þekkingarinnar, nýtt átak við
það að þekkja sjálfan sig í um-
hverfí sínu öllu, sem er heimurinn.
Ef það væri í samræmi við vilja
þjóðarinnar sem ríkisstjóm léti
ógert að fylgja þessu lögmáli, þá
lægi nærri að álykta að þessi þjóð
og ríkisstjórn hennar væru á ein-
hvern hátt skert viljanum til að lifa
og ættu líklega ekki langt eftir.
En þjóð sem héldi lífsvilja sínum,
og yrði vör við lögmálsbrotið hjá
kjörnu stjórnvaldi sínu, hún hlyti
að losa sig við þá stjórn.
Ríkisstjóm sem skerðir íjárveit-
ingar til menntunarmála og vísinda
með flötum niðurskurði sem kemur
jafnt niður á því sem er lífsnauðsyn
framtíðarinnar og á öllu öðm sem
minna máli gegnir, sú stjórn hefur
virt lífslögmál að vettugi, og
ákvörðun hennar er siðlaus — í
þeirri gildu merkingu sem markast
af afstöðu hennar til lögmáls lífsins.
Sjálfsagður spamaður og aðhald
í meðferð fjármuna er allt annað
mál, sem ekki er þörf að ræða.
En það er full þörf á að ræða
hér annað mál, en það er spurning-
in: hvort og þá hve mjög rétt sé
að hlúa sérstaklega að einhveijum
sérgreinum eða deildum vísinda við
þessar aðstæður? Svangur maður
hugsar fyrst um mat. Því er eflaust
óhjákvæmilegt að viðurkenna, að
þjóð í nauðum um sjálfsbjörg sína
hljóti fyrst að einbeita sér að því
að afla matar, en annað komi á
eftir. En það er allt önnur spum-
ing, hvort íslendingar séu í slíkum
nauðum. Svo mundu fæstir telja,
þótt misskipt sé gæðum í landi.
Úr því að nú sígur til vandræða um
efnahag íslenzka ríkisins er sjálf-
sagt að viðurkenna þörfína á átaki
í þeim vísindum sem líklegust em
til að skila okkur skjótu bjargræði
til að stöðva þetta sig í átt til fá-
tæktar. En um leið þarf að hafa
hugfast, að það getur verið mjög
skaðlegt að vanrækja önnur vísindi
vegna of sértækra bjargræðisvís-
inda; ekki sízt þar sem svo hagar
til að ræksla vísinda og rannsókna
Davíð Erlingsson
„Yfir til vísinda um
mannshugann og það
sem mannsandinn skap-
ar og ekki er efnisbund-
ið, til máls og mál-
mennta o.s.frv., þangað
nær álitsgerðin ekki.
Til hugvísinda nær
heimur skýrslunnar
ekki.“
almennt, og stuðningur við þau, er
ekki í nógu traustlegu jafnaðar-
horfi eftir skynsamlega stefnu, á
milli þess sem bjargræðisátakaköst-
in ríða yfir og skekkja almennu
stefnuna. Þannig háttar til hér á
landi.
3. Vandræði um forgangsröð
vísindagreina
Áðan var tekin upp sú skilgrein-
ing á vísindum að þau væru við-
leitni mannsins til að þekkja sjálfan
sig í umhverfi sínu öllu, heiminum.
Þegar skilgreiningin segir vísindin
vera atferli mannsins við að þekkja
„sig í heiminum", þá vísa orðin
„þekkja sig“ til hugvísinda og
mannvísinda, en hins vegar standa
orðin „í heiminum“ og vísa til nátt-
úruvísinda eða raunvísinda. Hér er
komin spurningin um það, hvað eigi
að koma fyrst. Með hinni röðinni:
„að þekkja heiminn og sjálfan sig
í honum“ koma náttúruvísindin
fyrst, en mannvísindin síðar. Á
hvom veginn sem þessu er snúið,
er hugsunin góð og nær því að
grípa utan um öll vísindi. Það er
vissulega aðalerindi skilgreiningar-
innar. Samanborið við það ætti röð-
in að skipta litlu. En samt er ekki
óþarft að ræða um hana.
4. Ætti okkur að nægja að
stunda raunvísindi og auðgæf
vísindi?
Ástæðan til þessarar umræðu er
ískyggilega gild og kemur vel í ljós
með því að gefa gaum að OECD-
álitsgerðinni. Þessi stofnun, Efna-
hagssamvinnu- og þróunarstofnun-
in hélt nýlega (27. okt. 1992) hér
á landi formlegan fund sinn um
álitsgerð matsmanna sinna um
„stöðu vísinda og tæknimála á ís-
landi“ með tilliti til aðstöðu íslenzka
þjóðríkisins í samhengi þess við
umheiminn nú, árið 1992. Til fund-
arins var boðið ráðherrum í ríkis-
stjóm landsins, forystumönnum
Vísindaráðs og Rannsóknaráðs rík-
isins, svo og fulltrúum mennta- og
rannsóknarstofnana ýmissa. Sjón-
arhóll álitsgerðarinnar var áður
skilgreindur, og í samræmi við eðli
og tilgang OECD hefði engan átt
að undra, þótt önnur vísindi en
hagspeki, tæknivísindi, iðnþróun og
markaðsmál skipuðu heldur lítið
rúm í hugarheimi verksins. Sá sem
vænti þess að orðið vísindi í skjölum
um svo merkilega álitsgerð mundi
vísa til allrar vísindastarfsemi í
landinu yfírleitt, hlaut að verða fyr-
ir vonbrigðum. Það er á hinn bóginn
bæði einkennandi og einkennilegt í
umræðunni um þann merka viðburð
sem fram er kominn með þessari
skýrslugerð, að það er eins og eng-
inn gefi því gaum, hve einhliða hún
er í áliti sínu á því, hvaða vísindi
skipti máli fyrir velmegun íslenzku
þjóðarinnar. Ekki þarf lengi að
blaða í henni til að sjá, að þar er
fyrst og fremst verið að tala um
bjargræðisvegi og þau vísindaleg
og tæknileg efni sem tengjast þeim
með einna viðurkenndustum og
greinilegustum hætti: náttúruvís-
indi, tæknivísindi, markaðsvísindi.
Þetta er í dapurlega ríku samræmi
við almenna afstöðu aldar sem virð-
ist hafa gleymt því, að maðurinn
lifír ekki af brauði einu saman.
5. Maðurinn er ekki höfuðstóll,
gefinn í eitt skipti fyrir öll
Segja má að skýrslan seilist ögn
í áttina til mannvísinda og hugvís-
inda með því að tilfæra í heimilda-
hlutanum ýmsan staðtölulegan
fróðleik frá félagsvísindamönnum
um mannfélagið á íslandi, um gerð
þess og breytingar á því. Hér má
jafnvel finna drepið á lífsskoðanir
Islendinga. En yfír til vísinda um
mannshugann og það sem manns-
andinn skapar og ekki er efnisbund-
ið, til máls og málmennta o.s.frv.,
þangað nær álitsgerðin ekki. Til
hugvísinda nær heimur skýrslunnar
ekki. Maðurinn sem einstaklingur
með sinn einstæða hugarheim er
ekki hér, heldur aðeins maðurinn
sem safn eða tegund sem er sjálf-
gefinn hlutur, „the human base“,
Hvað ætlar þú að
eftir Björn
Jónsson
Á bindindisdegi fjölskyldunnar
árið 1992 er spurt: Hvað ætlar þú
að gera? Þetta er alvarleg spurning
og yfirgripsmikil. Hún beinist til
allra foreldra, allra þeirra sem eiga
fyrir fjölskyldu að sjá og í raun og
veru til allra þeirra, sem eru það
vaxnir úr grasi, að þeir eru famir
að líta á sig sem sjálfstæða einstak-
linga. Hvað ætlar þú að gera? Þetta
er spuming bindindisdagsins. Og í
henni felst spumingin um framtíð
bamanna okkar og framtíð fjöl-
skyldunnar.
Fyrir nokkrum árum las ég í blaði
athyglisverða frásögn, sem nú kem-
ur fram í huga minn. Þar er frá
því skýrt, að í litlum bæ einhvers
staðar á Norðurlöndum var skipuð
nefnd til þess að komast fyrir orsak-
ir ýmissa vandamála unglinga. Einn
liðurinn I þessari rannsókn var að
komast eftir hvemig sambandi
bama og foreldra væri farið. Það
var m.a. gert með því að hringja á
ákveðnu kvöldi til mikils fjölda for-
eldra og þeir vom að því spurðir,
hvort þeir vissu, hvar bömin þeirra
væm eða hvað þau væm að gera.
Á fjórum af hveijum fimm heimilum
vom það bömin sem svömðu í sím-
ann. En þau vissu ekki hvar foreldr-
ar þeirra vom, eða hvað þau hefð-
ust að!
Fjölskyldan er fjöregg hverrar
þjóðar. Þess vegna er fátt nauðsyn-
legra en að vanda uppeldi barnanna
svo sem framast er kostur á og
halda opnum greiðum leiðum gagn-
kvæms skilnings innan vébanda
þeirra einstaklinga, sem fjölskyldan
samanstendur af. Þar hefir t.d. for-
dæmi hinna eldri ákaflega mikið
að segja.
Oft er talað um að slæm áhrif
götunnar og óæskilegs félagsskap-
ar og síst skal of lítið úr því gert.
En fordæmisáhrif góðra og traustra
heimila, þar sem ábyrgð og reglu-
semi em sjálfsagðir hlutir og þar
sem umhyggja, skilningur og hlýtt
viðmót veita bömum það öryggi og
skjól, sem þau þarfnast svo mjög á
hinum viðkæmu mótunarárum,
verða þó langtum varanlegri áhrifa-
valdar um lífslán og lífsgengi, þeg-
„Og af því að á morgun
er að hefjast landssöfn-
un Hjálparstofnunar
kirkjunnar, þá væri
ekki úr vegi að leggja
henni lið með þeirri
upphæð sem ella hefði
verið varið til áfengis-
kaupa um þessa helgi.“
gera?
ar til lengdar lætur. Þá staðreynd
skyldu foreldrar og allir uppalendur
jafnan hafa hugfasta.
Hinu má heldur ekki gleyma, að
vanrækt heimili og vanrækt böm,
þar sem áfengisneysla foreldranna
situr í fyrirrúmi að meira eða minna
leyti, er áreiðanlega ein af fmmor-
sökum fyrir ógæfu hinna vegalausu
barna, sem em svo alltof mörg á
okkar landi í dag. Hún segir mikið
°g gleymist auðveldlega, auglýs-
ingamynd, sem birt var allvíða í
blöðum á síðsta ári. Hún sýnir bam,
sem húkir í hnipri frammi á dimm-
um gangi við hálfopnar stofudyr. í
stofunni eru foreldrarnir með fyll-
eríspartý í fullum gangi. Og spurn-
ingin er: „Er gleði vímunnar þess
virði2“
Mætti bindindisdagurinn verða
til þess að treysta fjölskylduböndin
sem allra víðast á okkar landi og
opna um leið augu sem allra flestra
fyrir þeirri ógnvekjandi staðreynd,
sem umrædd mynd sýnir svo skýrt.
Þá er stigið stórt skref í þá átt að
bægja þeirri vá, sem vaxandi neysla
áfengis og annarra vlmefna veldur.
Hvað ætlar þú að gera á bindind-
Björn Jónsson
isdegi fjölskyldunnar? Það er í raun
og vem engin spuming. Við tökum
höndum saman gegn því böli, sem
hvað harðast hijáir íslensk heimili
og þyngstu byrðina leggur á ís-
lenska þjóð. Og af því að á morgun
er að hefjast landssöfnun Hjálpar-
stofnunar kirkjunnar, þá væri ekki
úr vegi að Ieggja henni lið með
þeirri upphæð sem ella hefði verið
varið til áfengiskaupa um þessa
helgi.
Höfundur er stórtemplar.