Morgunblaðið - 13.05.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 13. MAÍ 1993
BMF.
Örugg
festing
með
ábyrgð.
u
Skútuvogí 16, Reykjavik
Hefluhrauni 16, Hafnarfirð
Söguskoðun og sjálfsímynd
Hugleiðingar í tilefni af fyrsta versi Baldurs Hermannssonar
eftirLoft
Guttormsson
Hafí það vakað fyrir Baldri Her-
mannssyni með gerð sjónvarpsþátt-
anna Þjóð í hlekkjum hugarfarsins
að vekja hneykslun og umtal, þá
er óhætt að fullyrða að hann hæfði
í mark með fyrsta versi sínu sunnu-
daginn 2. maí sl. Ekki skal fjölyrt
hér um þau brögð sem höfundur
beitti til þess að kalla fram snörp
tilfinningaleg viðbrögð hjá áhorf-
endum - því hafa ýmsir starfsbræð-
ur mínir þegar lýst skilmerkilega á
öldum ljósvakans. Aftur á móti skal
hér vísað til þeirrar skoðunar sem
bryddað hefur á í umræðu um þessa
dýrkeyptu uppákomu að gróf meðul
kunni hér að helgast af góðu mark-
miði. Þetta gefur tilefni til þess að
hugleiða hvort réttlætanlegt sé að
beita grófum einföldunum og al-
hæfingum - út frá einstökum heim-
ildadæmum og jafnvel, þar sem
þeim sleppir, út frá „heimildaþögn"
- til þess að andæfa ákveðinni sögu-
skoðun sem til skamms tíma hefur
verið útbreidd á íslandi og á sér
líklega enn ýmsa formælendur. Er
svo að skilja að tilgangurinn helgi
hér meðulin?
I
Þegar ræðir um söguskoðun í
daglegu tali, er átt við útbreiddar
hugmyndir og viðhorf manna til
þjóðfélagshátta og mannlífs á um-
liðnum öldum. Ekki þarf neina æsi-
fréttablaðamennsku til þess að
benda á þau almennu sannindi að
söguskoðun manna er háð breyting-
um í tímans rás. Þetta stafar ein-
faldlega af því að þau viðmið, sem
menn nota á hvetjum tíma til þess
að meta einkenni fortíðar, mótast
óhjákvæmilega mjög af þjóðfélags-
aðstæðum og hugmyndaheimi sam-
tímans. í samanburði á nú og þá
verður m.ö.o. ekki gripið til neinna
algildra, sögulega óháðra viðmiða.
Þannig á sú söguskoðun sem eldri
kynslóð núlifandi íslendinga hefur
tekið í arf rætur í aðstæðum og
reynslu „aldamótakynslóðarinnar"
þar sem þjóðemishyggja og sjálf-
stæðisbarátta voru í hávegum hafð-
ar. Oddvitar þessarar baráttu voru
flestir gildir bændur og nýslegnir
borgarar af bænda- og embættis-
mannaættum. Aldamótakynslóðin
festi í sessi það sem kallað hefur
verið þjóðemisrómantísk söguskoð-
un þar sem þjóðlegum gildum var
haldið hátt á loft gegn útlendum
(dönskum) og höfðingjum veraldar-
valds og kirkju hampað en kjör al-
múgans til sjávar og sveita látin
liggja að mestu í þagnargildi. Sagn-
fræðingar og sögugrúskarar sam-
tímans áttu eflaust mikinn þátt í
að móta þessa söguskoðun sem
segja má aftur að hafí fest rætur
hjá almenningi fyrir tilstilli skóla-
kerfisins. Áhrifaríkastur reyndist í
þessu sambandi boðskapur Jónasar
Jónssonar frá Hriflu í kennslubók
í íslandssögu fyrir bamaskóla sem
var áratugum saman veganesti
uppvaxandi íslendinga á vegferð
þeirra um fortíðina.
n
Samfara umbyltingu íslensks
sveitaþjóðfélags til borgvædds og
sjálfstæðs nútíðarsamféiags hefur
hin þjóðemisrómantíska söguskoð-
un látið mjög undan síga síðasta
aldarfjórðung eða svo. Að þessu
hefur ekki einasta stuðlað gjör-
breytt umgjörð daglegs lífs heldur
og öldungis ný vitund manna fyrir
umheiminum - fyrir stöðu íslands
í honum og samskiptum við hann.
Sem vonlegt er hefur þessi þjóðfé-
lagslega nýmyndun haft í för með
sér allróttæka endurskoðun á við-
teknum viðhorfum til fortíðarinnar.
Að slíkri endurskoðun hafa sagn-
fræðingar líka stuðlað að sínu leyti,
einkum með tvennum hætti: í fyrsta
lagi hafa þeir varpað nýju ljósi_ á
pólitíska og efnahagslega stöðu Ís-
lands sem hjálendu í norska og síð-
an danska ríkinu; í öðru lagi hafa
þeir tekið til athugunar ný viðfangs-
efni, ekki síst viðvíkjandi félags-
legri stöðu og kjömm almennings
- kvenna, bama, vinnuhjúa, sveita-
rómaga og fleiri þjóðféiagshópa.
Þessar rannsóknir hafa veitt nýja
innsýn í sveitasamfélag fyrri alda
og sýnt fram á hve þessi þjóðfélags-
gerð kreppti á margan hátt fast að
kjömm hinna lægra settu. Sitthvað
af niðurstöðum þessara rannsókna
hefur þegar skilað sér inn í kennslu-
bækur í sögu sem nú em mest not-
aðar í almennri skólafræðslu.
III
Það liggur í hlutarins eðli að
söguskoðun manna í tilteknu sam-
félagi breytist hægt og sígandi í
tímans rás. Þótt málið hafí ekki
verið rannsakað skipulega, má
þannig gera ráð fyrir því að tals-
verður mismunur sé á söguskoðun
íslendinga eftir aldurshópum.
Eflaust hefur söguskoðun hinna
yngri aldurshópa samfélagsins orð-
ið fyrir mun meiri áhrifum af öllum
aðstæðum nútímalegra samskipta
og af nýlegri sögulegri vitneskju
en viðhorf hinna eldri. Á öld hrað-
stígra breytinga má því búast við
að söguskoðun hverrar þjóðar verði
á hveiju tímaskeiði æði blendin og
sundurleit. Við það er raunar ekk-
ert að athuga og engin ástæða til
að fárast yfir. Með hliðsjón af fram-
ansögðu er það umhugsunarefni
hvað knúði Baldur Hermannsson til
þess að ráðast með bellibrögðum í
áhrifaríkasta íjölmiðli þjóðarinnar á
söguskoðun sem tilheyrir hvort sem
er að miklu leyti liðinni tíð.
IV
Hugum nánar að ástæðum Bald-
urs Hermannsssonar. í umræddum
fyrsta þætti hans var þrástefið að
íslenskir bændur fyrr á tíð hafi yfir-
leitt verið hrottar og íslensk „sveita-
menning“ ekki til nema þá sem
andstæða siðmenningar, þ.e. villi-
mennska. í lok þáttarins, eftir allt
dæmasafnið sem borið var fram til
þess að sýna hrottaskap húsbænda
í garð barna, vinnukvenna og föru-
fólks, birtist andhverfan, ljósið í
myrkri sögunnar, Evrópska borgin,
gróðrarstöð Frelsisins og vermireit-
ur Hinna fögru lista. Hvað á að
kalla svona sýningu? Mér dettur
helst í hug að hún mætti heita
Svart og hvítt. Alla vega felur hún
í sér afskræmingu á sögulegum
veruleika og sagnfræðilegri þekk-
ingu.
Loftur Guttormsson
„Hvað á að kalla svona
sýningu? Mér dettur
helst í hug að hún mætti
heita Svart og hvítt.
Alla vega felur hún í
sér afskræmingu á
sögulegum veruleika
og sagnfræðilegri
þekkingu.“
Þetta leiðir mig til að rifja upp
atvik sem mér er minnisstætt frá
námsárum mínum í Frakklandi
kringum 1960. Einhverju sinni
hafði ég orð á því við kunningja
minn innfæddan, stúdent í við-
skiptafræði, son heiðvirðs borgara
á Bretagníuskaga, að gaman hefði
ég af því að koma einhvern tíma á
franskan bóndabæ. Félagi minn rak
upp stór augu og sagði með
hneykslunarsvip: „Hvað segirðu?
Bændur, það eru villimenn"!
V
í íslensku þjóðfélagi - þjóðfélagi
sem ég Ieyfi mér, þrátt fyrir afneit-
un Baldurs, að kenna við sveita-
menningu - ríkti fram á þessa öld
l
<
Þórir S. Gröndal skrifar frá Flórída
Hvaladýrkunin í Ameríku
Nú hefir aftur hafist umræða
um það, hvort íslendingar eigi að
hefja hvalveiðar að nýju. í því sam-
bandi velta menn fyrir sér, hvaða
áhrif það muni geta haft á skipti
landsmanna við hinn vestræna
heim. Síðustu ár hvalveiðanna, sem
lauk 1989, voru íslendingar beittir
ýmiss konar viðskiptahótunum og
þvingunum, sem Grænfriðungar
stóðu fyrir að mestu.
Hérna í henni Ameríku, þar sem
hvalavinir og Grænfriðungar eru
sterkastir, náðu -þeir nokkrum
árangri í að trufla viðskipti íslensku
fiskstöðvanna við veitingahúsak-
eðjur, sem eru stærstu fiskkaup-
endumir hér. Má nefna Red Lobst-
ers Inns, en stjómendur þess fyrir-
tækis fengu þvag fyrir hjartað þeg-
ar Grænfriðungar hótuðu og hættu
því að kaupa íslenskan fisk um
sinn. Reynt var að trufla viðskipti
við Long John Silver og Burger
King en án mikils árangurs.
A fjórum ámm síðan 1989 hafa
íslendingar misst mikið af viðskipt-
um sínum í Ameríku, og er sá
markaður ekki eins mikilvægur og
hann var. Red Lobster kaupir enn,
af íslendingum og má vel við því
búast, að fyrirtækið renni á rassinn
eins og áður, ef Grænfriðungar
anda á það. Burger King kaupir
ekki lengur íslenskan fisk, svo ekki
er hægt að nota það sem Grýlu á
okkur. Sama er að segja um Long
John Silver, sem kaupir nú mest-
megnis fiskmeti frá Alaska og Suð-
ur-Ameríku.
Að þessu sinni myndi þannig
verða erfiðara fyrir Grænfriðunga
að setja á okkur pressuna með því
að reyna að trufla viðskipti okkar
hér vestra. En þá er eftir þrautin
þyngri og á ég þar við sjálft yfir-
valdið, þ.e. þingið og stjórnvöldin.
Þingið hefir samþykkt og nýlega
staðfest, að beita beri viðskipta-
þvingunum eða banni öll þau lönd,
sem veiða hvali. 0g stjórn Clintons
er talin hliðhollari umhverfissinn-
um en fyrri stjórnir. Varaforsetinn,
Albert Gore, er umhverfissinni af
fyrstu gráðu, og er honum trúandi
til alls í slíkum málum.
En myndi stórveldi eins og
Bandaríkin vega að smáríki eins
og íslandi með Viðskiptahöftum og
bönnum? Fyrir tveimur árum voru
norskir innflytjendur á nýjum laxi
kærðir fyrir það, að laxaræktun í
Noregi væri niðurgreidd af hinu
opinbera. Mál var höfðað en þeir,
sem kærðu voru seljendur á nýjum
laxi frá öðrum svæðum, svo sem
Kanada og Chile. Norðmenn töpuðu
málinu og voru með einu penna-
striki útilokaðir frá Bandaríkja-
markaði. Enginn hélt, að slíkt gæti
gerst, en það gerðist nú samt. Lög-
fróðir segja sumir, að málshöfðunin
á hendur frændum okkar hafi verið
mjög vafasöm, en benda líka á, að
norsku innflytjendurnir hafi ekki
tekið málið nógu alvarlega. En svo
fór sem fór.
Altalað er, að Grænfriðungum
hafí fipast sundið á undanförnum
árum og að áhrif þeirra fari dvín-
andi. Fjárframlög hafa dregist stór-
lega saman, því þeir eru lítið í fjöl-
miðlum vegna þess, að þeir hafa
enga vonda kalla til að kljást við.
Þá vantar illilega sel- og hvaldráp-
ara til að beijast við. Það er meira
spennandi en að beijást gegn
mengun.
Aðdáunin á hvölunum í Ameríku
er skrítið fyrirbæri en ekki svo ill-
skiljanlegt, þegar málið er athugað
dálítið. Þegar heimsóttir eru bama-
skólar hér, er að fínna myndir af
hvölum og úrklippur um þá úr blöð-
um prýðandi margan vegginn.
Blöð, sem gefin eru út fyrir skóla-
krakka, fjalla oft um hvalina og
er þá stundum minnst á þær vondu
þjóðir, sem vilja gera góðu hvölun-
um mein. Sjónvarpsþættir úr dýra-
ríkinu sýna oft hvalina og hefír
Jacques Cousteau komið var mikið
við sögu. Bömunum er kennt að
virða og elska hvalina.
Fyrir nokkm kom ég á sýningu
í Berkeley-háskóla í Kaliforníu,
sem helguð var hvölunum. Hún var
ætluð fyrir börn og fullorðna og
var hún feikilega vönduð og vel
unnin. Krakkarnir vom frá sér
numdir af hrifningu og ást á þess-
um risum hafdjúpanna. Það er
hægt að skilja, hvers vegna hvalim-
ir eru tilvaldir til þess að gera að
átrúnaðargoðum bama og ungl-
inga. Stærð þerira og sú leynd, sem
yfir þeim hvílir, gerir þá guðum
líka. Þeir búa yfir afli til að bijóta
skip og jafnvel gleypa fólk, ef trúa
má ævintýmm og biblíunni. Samt
em þessi fögm spendýr meinlaus
og góð og gera engum neitt.
Ovinir hvalanna em oft afhjúp-
aðir í ijölmiðlunum. Nýjasta tillegg-
ið var þáttur á NBC-sjónvarpinu
um grindadráp Færeyinga. Var
boðið upp á hroðalegt blóðbað og
vissi ég til, að fólk átti ekki orð til
að lýsa undmn sinni og andúð á
þessum villimönnum, sem virtust
skemmta sér konunglega við að
stinga og skera vesalings hvalina.
í viðtali við einn Færeyinginn í
þættinum, varði hann þessa alda-
gömlu hefð og benti réttilega á,
að ekkert ætilegt af grindinni færi