Morgunblaðið - 28.09.1993, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. SEPTEMBER 1993
15
Enn um félagafrelsi
eftir Sigurð Líndal
Ekki kemst ég hjá að gera nokkr-
ar athugasemdir við grein Jóns
Steinars Gunnlaugssonar Meira um
félagafrelsi sem birtist í Morgun-
blaðinu 1. september sl., en óviðráð-
anlegar ástæður hafa valdið nokkr-
um töfum á að ég léti til mín heyra,
meðal annars sú að greinin sem ég
sendi upphaflega hefur nú, 23. sept-
ember, beðið birtingar í hálfan mán-
uð. Hún reyndist of löng svo að úr
varð að ég skrifaði tvær í stað einn-
ar.
Eins og þeir vita sem fylgzt hafa
með orðræðum okkar stendur um-
ræðan um 73. gr. stjórnarskrárinnar
sem hljóðar svo:
Rétt eiga menn á að stofna félög
í sérhverjum löglegum tilgangi, án
þess að sækja þurfi um leyfi til
þess. Ekkert félag má leysa upp
með stjórnarráðstöfun. Þó má
banna félag um sinn, en þá verður
þegar að höfða mál gegn félaginu,
til þess að það verði leyst upp.
Álitaefnið er hér hvort í greininni
felist réttur til að standa utan félaga
þótt það sé ekki tekið fram berum
orðum. Jón Steinar heldur því fram
að rökbundið samhengi sé milii rétt-
ar til að stofna félög og standa utan
þeirra, en ég tel hins vegar að svo
sé ekki: Réttur manna til að standa
utan félaga sé ekki þess eðlis að
hann samsvari í einu og öllu rétti
manna til að stofna félög og slík
ályktun verði hvorki dregin af 73.
gr. stjómarskrárinnar né 11. gr.
mannréttindasáttmála Evrópu; rétt-
ur til að stofna félög sé rýmri. —
Til hægðarauka hef ég kallað kenn-
ingu Jóns Steinars samsvörunar-
kenninguna.
Frelsi til að hafna
Máli sínu til stuðnings vekur Jón
Steinar athygli á 72. gr. stjórnar-
skrárinnar þar sem mönnum er
mæltur réttur til að láta í Ijós hugs-
anir sínar á prenti. Telur hann aug-
ljóst að ákvæðið verndi einnig rétt
manna til að hafna því að láta í ljós
hugsanir sem menn aðhyllast ekki
eða kjósa láta liggja í þagnargildi
þótt ekkert segi um það í ákvæðinu.
I 63. stjórnarskrárinnar sé mönn-
um mæltur réttur til að stofna félög
til að þjóna guði með þeim hætti sem
bezt á við sannfæringu hvers og eins.
Ekki sé vikið að rétti manna til að
hafna trúfélögum, en augljóst sé að
sá réttur sé verndaður þótt ekkert
segi um það í greininni.
Frelsi til að hafna sé verndað með
framangreindum stjórnarskrárá-
kvæðum þar sem önnur skýring sé
í andstöðu við eðli og tilgang þeirra.
Sama megi segja um félagafrels-
ið. Til þess að það nái tilgangi sínum
verði menn að njóta frelsis til hvors
tveggja, að mega stofna félög og
hafna aðild að félögum. Ef því sé
neitað nái ákvæðið ekki þeim aug-
ljósa tilgangi að tryggja mönnum
réttinn til að ákveða sjálfir hvaða
málefnum þeir vilji leggja lið í félagi
við aðra menn.
Þessi samanburður stenzt ekki af
því að viðurkenndir, og raunar aug-
ljósir almannahagsmunir geta rétt-
lætt að mönnum sé gert skylt að
vera í félagi sem alls ekki nægja til
að skylda menn til að halda fram
einhverri skoðun eða játast undir
einhveija trú í samfélagi við aðra.
Hér ræður úrslitum að hagsmunir
heildarinnar kunna stundum að vera
svo ríkir að ekki sé unnt að láta
eftir mönnum að segja sig úr lögum
við aðra vegna þvermóðsku, sérvizku
eða eigingirni. Þegar þannig standi
á geti löggjafinn falið félögum gæzlu
tiltekinna almannahagsmuna og
fengið þeim stjórnsýsluhlutverk í
samræmi við það og lögskyldað
menn tii aðildar. Slík félög telur Jón
Steinar óheimilt að taka sem dæmi
um að vernd gegn félagsskyldu fylgi
ekki rétti til að stofna félög því að
menn njóti einskis frelsis til að stofna
félög með lögbundið stjórnsýsluhlut-
verk. — Þetta skal það nú skoðað
nánar.
Félög með stjórnsýsluhlutverk
Jón Steinar á hér við félög sem
lögskylt er að stofna og starfrækja.
Slík félög eru svo fátíð að tæplega
tekur því að ræða um þau, enda
koma ákvæði stjórnarskrárinnar um
félagafrelsi þeim ekkert við. Eftir
1942 er Lögmannafélag íslands
dæmi um siíkt félag þótt upphaflega
væri það stofnað í skjóli stjórnar-
skrárverndaðs félagafrelsis sem
fijáls samtök lögmanna. Árið 1942
var því falin gæzla tiltekinna al-
mannahagsmuna og nokkurt stjórn-
sýsluhlutverk í tengslum við það og
jafnframt breytt í skyldufélag. Ef
félagið hefði ekki verið stofnað hefði
verið unnt að skipa málum á annan
veg. Þetta sýnir að gildandi tilhögun
á umsjón og eftirliti með lögmanna-
stéttinni á rót að rekja til félagafrels-
is, en ekki fyrirmæla löggjafans
þótt nú starfi félagið ekki lengur á
þeim grundvelli. Þróunarsaga lög-
mannafélagsins varpar nokkru ljósi
á það að rýmri réttur manna til
stofna félög en standa utan hefur
ráðið því skipulagi sem nú er. Á
hinn bóginn eru til félög sem sýna
þennan mun skýrar.
í vatnalögunum nr. 15/1923 er í
XI. kafla ákvæði um vatnafélög sem
SIEMENS
Nr.
□B

Rafmagnsofnar frá
Siemens í miklu úrvali
SMITH &NORLAND
NÓATÚNI 4 SÍMI 628300
mönnum er fijálst að stofna, en
skylda má menn til að taka þátt í
að tilteknum skilyrðum fullnægðum.
í lögum um stéttarfélög og vinnu-
deilur er launafólki mæltur réttur
að stofna stéttarfélög, en skylduað-
ild í reynd áskilin. Ekki eru allir á
einu máli um það hvort hún standist
að lögum, en með tilteknum endur-
bótum á skipulagi félaganna sem
tryggðu lýðræði og tiltekin einstakl-
ingsréttindi og ákvæðum sem kæmu
í veg fyrir misbei.tingu valds, meðal
annars í pólitískum tilgangi, væri
vel hugsanlegt að skylduaðiid teldist
samrýmanleg mannréttindum. Rétt-
ur manna til að stofna þessi félög
er þá rýmri en réttur til að standa
utan þeirra.
Rök fyrir því að hafa þennan hátt
á eru einkum þau að oft þykir betur
henta að gefa mönnum kost á að
stofna félög ef þeir kjósa, fela þeim
síðan gæzlu tiltekinna almannahags-
muna og þá nauðsynlegt eftirlits-
og stjórnsýsluhlutverk í stað þess
að byrgja slíka starfsemi inni í í
opinberum stofnunum og stjórnar-
deildum. Er þá verið að nýta kosti
valddreifingar og grasrótarlýðræðis.
Rökbundin nauðsyn -
svar á ráðstefnu
Mannréttindadómstóllinn hefur
komizt að þeirri niðurstöðu að réttur
til að standa utan félaga felist í 11.
gr. sáttmálans þótt ekki sé orð um
það í greininni. Þettatelur Jón Stein-
ar til marks um að dómstóllinn telji
rökbundna nauðsyn á slíkri niður-
stöðu þrátt fyrir þá forsögu 11. gr.
að hafnað var að setja slíkt ákvæði
í greinina — hún felist í textanum
sjálfum.
Ef þetta er rétt er vandskýrt hvers
vegna dómstóllinn tekur sérstaklega
Sigurður Líndal
„Ef þetta er rétt er
vandskýrt hvers vegna
dómstóllinn tekur sér-
staklega fram að með
þessu sé ekki kveðið á
um hvort réttur til að
standa utan félaga njóti
sömu verndar og rétt-
urinn til að stofna fé-
lag. Ef útlegging Jóns
Steinars á dóminum er
rétt er þessi athuga-
semd óþörf og raunar
stórlega villandi.“
fram að með þessu sé ekki kveðið á
um hvort réttur til að standa utan
félaga njóti sömu verndar og réttur-
inn til að stofna félag. Ef útlegging
Jóns Steinars á dóminum er rétt er
þessi athugasemd óþörf og raunar
stórlega villandi. Enn vandskýrðara
er þá hvers yggna dómurinn dregur
fram allt það „fyllingarefni“ — álits-
gerðir nefnda, meðmæli, yfirlýsingar
þinga og almennt þróunarferli i að-
ildarríkjunum, svo að það helzta sé
nefnt — úr því að sjálf niðurstaðan
er fólgin í 11. gr. Jón Steinar hefur
þá skýringu eftir fínnska dómaran-
um Raimo Pekkanen, sem svaraði
fyrirspurn frá mér um þetta efni á
ráðstefnu um félagafrelsi í ágúst-
mánuði síðastliðnum, að „fyllingar-
efni“ þetta hefði engu máli skipt
fyrir niðurstöðu dómstólsins. Reynd-
ar sló dómarinn nokkuð úr og í þann-
ig að svar hans var fjarri því að
vera afdráttarlaust og ekki tók ég
eftir að hann segði þetta. En hafi
mátt skilja svar hans svo þá skorti
skýringu á því hvers vegna verið
væri að draga þetta inn í dóminn.
Sjáandi lögmaður -
blindir dómarar
Hún liggur raunar í augum uppi.
Mannréttindadómstóllinn_ sér ekki
fremur en Hæstiréttur íslands hið
nauðsynlega og rökbundna sam-
hengi í 11. gr. mannréttindasáttmál-
ans (og_ þá einnig 73. gr. stjórn-
arskrár íslands) miili þess að af rétti
til að stofna félög leiði samsvarandi
rétt til að standa utan þeirra. Því
verði að styðja niðurstöðuna öðrum
gögnum og þess vegna er þetta dul-
arfulla „fýllingarefni" dregið fram
sem enginn kann fulla skýringu á
hvort telja á réttarheimildir eða lög-
skýringargögn eða eitthvað enn ann-
að, auk þess sem það lá ekki nema
að óverulegu leyti fyrir þegar dómur
Hæstaréttar gekk 1988.
Höfundur er práfessor við
lagadeild Háskóla íslands.
2000 kr
fyrir garnla símcinn
Við tökum „gamla" símann þinn sem 2000 króna
greiðslu* upp í nýjan Bang & Olufsen síma.
Fáðu þér nýjan og glæsilegan síma, búinn
fullkomnustu tækni á frábæru verði.
*Tilboðið gildir út september eða á meðan birgðir endast.
PÓSTUR OG SÍMI
Söludeildir i Ármúla 27 sími: 91-636680, Kringlunni sími: 91-636690,
Kirkjustræti sími: 91-636670 og á póst- og símstöðvum um land allt.