Morgunblaðið - 28.09.1993, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. SEPTEMBER 1993

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1400 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. I lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
Upplausnarástand
í Georgíu
Abkhazískir skæruliðar, sem
beijast fyrir aðskilnaði
frá Georgíu, náðu í gær héraðs-
höfuðborginni Sukhumi á sitt
vald eftir að hart hafði verið
barist um borgina í tvær vikur.
Húndruð manna hafa fallið í
átökum undanfarinna daga og
þúsundir frá því að bardagarn-
ir í Abkhazíu hófust fyrir fjör-
um árum.
Edúard Shevardnadze, for-
seti Georgíu, hefur dvalist með
stjómarhemum í Sukhumi en
skömmu áður en borgin féll
bárust fregnir af því að hann
hefði fært höfuðstöðvar sínar
um set þótt óvíst væri hvert.
Þær fregnir sem borist hafa
af átökunum í Abkhazíu eru
hrikalegar. Skæruliðasveitir,
sem að stómm hluta saman-
standa af málaliðum, hafa látið
sprengjuregnið dynja á Suk-
humi og ekki hikað við að
skjóta niður farþegaflugvélar á
leið til og frá borginni. Hvorki
óbreyttum borguram né stríðs-
föngum er sýnd nokkur mis-
kunn.
Líkt og í fyrrverandi Júgó-
slavíu má rekja blóðbaðið til
öfgafullrar þjóðernisstefnu og
þjóðernisdeilna en fjölmargar
þjóðir byggja Georgíu. Auk
Georgíumanna og Abkhaza búa
þar Ossetar, Rússar, Azerar,
Kúrdar og Adzharar. Rússar
innlimuðu Abkhazíu árið 1864
eða um svipað leyti og Georgíu.
Árið 1931 varð Abkhazía að
sjálfstæðu lýðveldi innan Sov-
étlýðveldisins Georgíu og lét
Georgíumaðurinn Jósef Stalín
íjölda landsmanna sinna setjast
að í héraðinu. Abkhazar eru
•nú einungis um fimmtungur
íbúa héraðsins eða um eitt
hundrað þúsund manns.
Sjálfstæðisbarátta Abkhaza
hófst árið 1989 og hafa átökin
stigmagnast síðan og í Suður-
Ossetíu hafa ossetískir skæru-
liðar einnig háð harða baráttu
gegn stjórnarhernum.
Hörkuna í uppreisn Abkhaza
og Osseta gegn Georgíumönn-
um má kannski ekki síst rekja
til stjórnarhátta Zvíads Gamsa-
khúrdía, sem kjörinn var for-
seti Georgíu í fyrstu lýðræðis-
legu kosningunum, sem þar
voru haldnar, árið 1991.
Gamsakhúrdía fylgdi óbil-
gjarnri þjóðernisstefnu sem
leiddi til þess að stórir hlutar
þjóðarinnar risu upp gegn hon-
um. Honum var bolað frá völd-
um í janúar í fyrra og tók þá
nýstofnað ríkisráð við völdum.
Tæpum tveimur mánuðum
eftir að Gamsakhúrdía var
steypt af stóli, í mars 1992,
sneri Shevardnadze aftur heim
til Georgíu. Hann hafði verið
leiðtogi kommúnistaflokksins í
Georgíu um þrettán ára skeið
áður en hann varð utanríkisráð-
herra Sovétríkjanna árið 1985.
Ákvörðun hans kom nokkuð á
óvart á Vesturlöndum. Shev-
ardnadze hafði um árabil verið
einn valdamesti maður heims
og lagði ásamt Míkhaíl Gorb-
atsjov Sovétleiðtoga og forset-
um Bandaríkjanna grunninn að
endalokum kalda stríðsins.
Hann virtist hins vegar einnig
telja að sér bæri skylda til að
bjarga föðurlandi sínu frá glöt-
un. Sem utanríkisráðherra Sov-
étríkjanna hafði hann nokkrum
sinnum reynt að miðla málum
í innanlandsátökunum í Georg-
íu og er hann kom heim á ný
í fyrra sagðist hann vilja nota
þá virðingu, sem hann nyti á
alþjóðavettvangi, í þágu Georg-
íu og reyna að leiða landsmenn
sína út úr ógöngunum.
Hann tók fljótlega við völd-
um í ríkisráðinu og í kosningum
um embætti þjóðarleiðtoga,
sem haldnar voru í fyrrahaust,
hlaut hann rúmlega 90% at-
kvæða. Margir, jafnt innan
Georgíu sem utan, töldu að í
Shevardnadze fælist síðasta
von landsins. Hann væri eini
maðurinn, sem gæti komið í
veg fyrir algjört stjórnleysi í
Georgíu.
Eftir á að hyggja var það
verkefni líklega óyfírstíganlegt
frá upphafi. Þegar kosið var
um leiðtogaembættið á síðasta
ári var ekki hægt að kjósa í
fjölmörgum kjördæmum vegna
átaka. I Abkhazíu og Ossetíu
börðust aðskilnaðarsinnar gegn
stjórnarhemum og í vestur-
hluta lýðveldisins réðu sveitir
Gamsakhúrdía, forsetans fyrr-
verandi, ríkjum. Því til viðbótar
hefur Georgíustjórn ávallt
haldið því fram að Rússar hafi
stutt við bakið á aðskilnaðar-
sinnum í Abkhazíu og Adzharíu
með vopnum og mannafla. Það
hversu illa stjómarhemum hef-
ur gengið í baráttunni við hina
fámennu þjóð Abkhaza ýtir
undir gransemdir um að önnur
öfl og sterkari hafi stutt atlögu
þeirra gegn Sukhumi.
Shevardnadze hefur lagt allt
að veði fyrir föðurlandið, jafnt
pólitískan frama sem líf sitt.
Þessa stundina ríkir mikil
óvissa um örlög hans. Hvernig
sem fer hljóta menn að bera
djúpa virðingu fyrir staðfestu
og kjarki þessa merka stjórn-
málaleiðtoga.
Hvergi í V-Evróp
ast fyrsta flokks 1
Viðtal við Helmut Schmidt fyrrverandi ki
SÍÐAN Helmut Schmidt hætti afskiptum af stjórnmálum
hefur hann helgað sig ritstörfum og getið sér orð fyrir að
vera einhver fremsti stjórnmálaskýrandi álfunnar. Býr hann
þar að löngum stjórnmálaferli, afburðaskilningi á efnahags-
málum og persónulegri vináttu við valdamestu menn heims.
Schmidt er aðalritstjóri þýska vikublaðsins Die Zeit, hann
hefur gefið út endurminningar sínar sem einkum fjalla um
alþjóðamál og nýjasta bókin hans um sameiningu Þýska-
lands er eins og þær fyrri metsölubók í heimalandinu. Kansl-
arinn fyrrverandi minnir viðmælendur sína í upphafi á að
hann sé orðinn sjötíu og fimm ára og heyrnin sé tíu árum
eldri og þess vegna verði þeir að tala hátt og skýrt. Hugur
hins lífsreynda sljórnmálamanns reynist þrátt fyrir aldurinn
skarpur sem fyrr.
/ bók yðar, í þágu Þýskalands.
(Handeln fiir Deutschland), gagn-
rýnið þér þýsku stjórnina fyrir
mistök við sameiningu Þýskalands.
Hvernig hefðuð þér sem kanslari
farið öðru vísi að?
„Eg ætla að vera stuttorður í
svari mínu. Á erlendri grundu tjái
ég mig ógjarnan um þýsk innanrík-
ismál. Það vill svo til að á sjötta
áratugnum hafði ég mótað ná-
kvæmar hugmyndir um hvernig
standa ætti að sameiningu Þýska-
lands en Helmut Kohl kanslari bjó
ekki að slíkri forvinnu þegar á
reyndi. Ég var þá tiltölulega ungur
þingmaður, fertugur að aldri, og
ásamt nokkrum vinum gerði ég
áætlun um hvemig standa ætti að
sameiningu. Það kom í minn hlut
að fást við efnahagslegu hliðina.
Ég hefði örugglega ekki verið
hlynntur samningi og löggjöf sem
hefði það markmið að eigur austur-
þýska ríkisins - í raun eigur
flokksins - fasteignir, lóðir, land-
búnaður og iðnaður, kæmust aftur
í hendur eigendanna sem voru fyr-
ir fimmtíu til sextíu árum. Það
fólk er ekki lengur á lífi og börnin
og barnabömin höfðu aldrei reikn-
að með því að fá þessar eigur aft-
ur. Erfingjarnir deila svo um skipt-
ingu eignanna, í mörgum tilfellum
eru gerðar margar kröfur til sömu
eignar og síðustu þræturnar verða
líklega ekki útkljáðar fyrr en eftir
tíu ár. Úrlausn mála er mikið verk-
efni fyrir lögmenn og stjórnsýslu-
dómara og á meðan fjárfestir eng-
inn í viðkomandi fasteign eða fyrir-
tæki því ekki er hægt að ganga
að því vísu hver eigandinn verður.
Þetta er einn af fingurbijótum
þýsku stjómarinnar og þetta var
hægt að sjá fyrir löngu áður.
Ég gæti þulið upp fleiri mistök
en ég vil ekki eingöngu vera nei-
kvæður. Það má segja Kohl til
hróss að hann sá færið sem gafst
á sameiningu og hann nýtti sér
það. Vegna þessa afreks kemst
hann á spjöld sögunnar en ekki
þess sem síðan gerðist."
Kreppan í Þýskalandi þríþætt
Það er talað um sameiningar-
kreppu. Hvaða leiðir eru færar út
úr henni?
„Það er engin patentlausn til
lengur,“ segir kanslarinn fyrrver-
andi og leggur áherslu á síðasta
orðið. „Úr mörgu verður ekki hægt
að bæta. En kreppan í Þýskalandi
er margþætt. Við eigum við erfíð-
leika að stríða vegna sameiningar-
innar og slík vandkvæði eru til
dæmis ekki fyrir hendi í_ Svíþjóð,
Frakklandi og á íslandi. í austur-
hluta landsins stöndum við and-
spænis dæmigerðum vandamálum
atvinnulífs sem aldrei hefur tileink-
að sér hugsunarhátt og vinnubrögð
kaupmanna. Þessi sömu vandamál
eru í Póllandi, Tékklandi og arf-
takaríkjum Sovétríkjanna. Loks er
allur hinn vestræni heimur, jafnt
ísland sem Þýskaland, í djúpri
efnahagslægð.
Kreppan á Islandi á sér sam-
kvæmt þessu eina orsök, kreppan
í Póllandi tvær og sú þýska er þrí-
þætt og þ.a.l. erfiðust viðfangs.
Það eru ekki til neinar patentlausn-
ir á þessum vandamálum. Lausnin
felst í skynsamlegum aðgerðum,
skref fyrir skref, um nokkurra ára
skeið. Ég tel að efnahagskreppan
á Vesturlöndum verði ábyggilega
yfirunnin á þessum áratug. Um-
skiptin frá ríkisbúskap til markaðs-
hagkerfis munu e.t.v. taka fimmtíu
ár í Rússlandi, tuttugu ár í Pól-
landi og tíu til fímmtán ár í austur-
hluta Þýskalands.
Ofan á þetta bætist að viðskipta-
vinir austur-þýskra atvinnufyrir-
tækja voru í Austur-Evrópu og
þeir geta ekki lengur-borgað vör-
una og það á ekki eftir að breyt-
ast á næstu tíu árum. Það má líkja
þessu við að allt í einu sætu íslend-
ingar uppi með allan sinn fisk og
hefðu enga kaupendur. Nú verður
að finna nýja markaði á Vestur-
löndum. Og þeir kaupendur sem
til voru á Vesturlöndum hafa dreg-
ið saman seglin vegna samdráttar-
ins. Ef efnahagslífið í Rússlandi
og Úkraínu rétti úr kútnum nytu
Pólveijar og austur-þýskt atvinnu-
líf góðs af en það er engin ástæða
til að ætla að úr rætist á næstunni
nema síður sé.“
Þér hafið haldið því fram að
þýskir stjórnmálamenn veiti ekki
þá andlegu leiðsögn sem þörfkref-
ur. Mætti ekki segja það sama um
evrópska stjórnmálamenn yfirleitt?
„Jú, einkum ítalska en einnig
þýska og breska til dæmis. Um
þessar mundir fyrirfinnast hvergi
í Vestur-Evrópu fyrsta flokks póli-
tískir leiðtogar. Stjórnmálamenn-
irnir eru mun lakari en á dögum
Winstons Churchills, Konrads
Adenauers, de Gasperi og Roberts
Schumans. Ástæðan er líklega sú
að þá voru vandamálin svo geysi-
lega aðkallandi. Nú eru menn
smám saman að gera sér ljóst við
hvað er að etja. Fram til 1989
hugsuðu menn ekki um annað en
að láta ekki andstæðinginn í kalda
stríðinu stilla sér upp við vegg. En
nú þegar kalda stríðinu er lokið
spretta vandamálin upp eins og
gorkúlur að hausti og stjórnmála-
mennimir eru úrræðalausir.“
Á næstunni verður eftirmaður
Richards von Weizsáckers, forseta
Þýskaiands, valinn. Margir telja
að í þágu þjóðareiningar sé æski-
legt að hann komi að þessu sinni
úr austurhlutanum. Eruð þér sömu
skoðunar?
HELMUT Schmidt, fyrrum kanslai
Rússland aftur stórveldi í Evrópu.
það mat Schmidts að ef Rússar vi
nauðsynlegt að halda þeim í skefji
„Ég ítreka að mér er það óljúft
að svara spurningum um þýsk inn-
anríkismál og þess vegna verð ég
stuttorður. Það sem máli skiptir
eru eiginleikar næsta forseta en
ekki fæðingarstaður hans.“
Andleg og siðferðileg leiðsögn
Og hverjum kostum þarf hann
að vera gæddur?
„I lýðveldum eins og Þýska-
landi, Italíu og íslandi þar sem
framkvæmdavaldið er í höndum
ríkisstjórnar en ekki forseta þarf
forsetinn að uppfylla þrjú skilyrði.
Hann verður að geta sinnt þjóð-
höfðingjaskyldum af reisn eins og
heimsóknum til erlendra ríkja.
Hann verður af og til að sinna
pólitísku hlutverki þótt ekki sé það
oft. Til dæmis gæti komið til álita
að neita að skrifa undir lög sem
þingið hefur samþykkt vegna þess
að forsetinn telji þau ekki í sam-
ræmi við stjórnarskrána. Til að
sinna þessu hlutverki þarf forsetinn
reynslu af stjórnmálum til að geta
reitt sig á eigin dómgreind óháð
ráðgjöf ráðherra sinna. Þriðja skil-
yrðið er afar mikilvægt í Þýska-
landi og Ítalíu um þessar mundir:
Forsetinn verður að veita þjóð sinni
andlega og siðferðilega leiðsögn.
Alessandro Pertini fyrrverandi for-
seti Italíu gegndi þessu hlutverki
afburðavel og það sama má segja
um Richard von Weizsácker."
Margir óttast pólitískan, efna-
hagslegan og hernaðarlegan mátt
sameinaðs Þýskalands. Er sá ótti
réttmætur?
„Hvort sem óttinn er réttmætur
eða ekki er staðreynd að eftir sam-
einingu eru Þjóðvetjar helmingi
fleiri en Pólveijar, átta eða níu
sinnum fleiri en Tékkar, fimm sinn-
um fleiri en Hollendingar og 1,5
sinnum fleiri en Bretar, ítalir og
Frakkar. Menn hafa líka áhyggjur
vegna minningarinnar um glæpi
Hitlers. Ályktunin sem Þjóðveijar
verða að draga af þessu er sú að
þeir verða að treysta böndin sem
halda þeim innan Evrópubanda-
lagsins.“