Morgunblaðið - 20.03.1994, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. MARZ 1994
21
sem þeir byijuðu að kanna í fyrra.
Tóku þá efri hlutann og komust
niður undir Grænalón, og ætla nú
að snúa sér að því að ljúka þar
mælingum. En eftir er jökullinn
neðan við 1.100 metra hæð. „Þetta
verkefni er unnið í samvinnu við
Vegagerðina, eins og við höfum
gert í mörg ár. Skeiðarárjökull
hljóp fram 1991. Þá urðu miklar
breytingar á afrennsli vatns frá
honum meðan á framhlaupinu
stóð. Vatn kom þá víða undan jökl-
inum og menn höfðu áhyggjur af
því að það færi í gamla fai’vegi
og þá á veginn þar sem engar
brýr eru. Vegurinn var lagður
þarna 1974 í tilefni 1100 ára af-
mælis íslandsbyggðar, sem kunn-
ugt er,“ segir Helgi. Þegar hann
er spurður hvort hann haldi að
hringvegurinn sé í hættu vegna
jökulsins, svarar hann aðeins:
„Meðan jökullinn er þarna, er
margs að gæta, því að undan hon-
um falla jökulhlaup frá Grímsvötn-
um og jökullinn sjálfur hleypur
fram. Og þegar spurt er verðum
við að þekkja þennan jökul betur
og vita hvað þar er til þess að fá
nánar svar við því hvað getur
gerst. Til þess er verið að afla
gagna.“
Skriðjöklar Vatnajökuls
hreyfast of hægt
Við víkjum að þeim þætti jökla-
rannsókna sem snýr að hegðun
jöklanna. „Verkefnið er að ná
gögnum um hreyfingar jökulsins,
um snjóinn sem bætist á hann og
afrennslið frá honum. í samstarfi
við Landsvirkjun byijuðum við
fyrir 8 árum að afla gagna um
þetta og mæla. Þá kom fljótlega
í ljós að flestir skriðjöklar Vatna-
jökuls hreyfast ekki nægilega
hratt til þess að bera fram þann
ís eða snjó sem á þá safnast. Þá
hleðst snjórinn upp á hájöklinum
og skriðjöklamir verða síbrattari,
þar til þeir hlaupa fram eins og
Síðujökull gerir nú. Það virðist
vera þeirra eðli. Þeir bera ekki
ísinn nægilega hratt og samfellt
fram, þar til þetta endar með
ósköpum. Spennan undir þeim
verður svo mikil að vatnsgöng við
botn eyðileggjast og vatn hættir
að geta runnið greitt fram og
dreifír úr sér svo að jökullinn flýt-
ur fram á vatnslagi eða á vatnsósa
setlögum. Þessvegna var ljóst fyr-
ir 5 árum að stefndi í framhlaup
í Síðujökli og fyrir tveimur árum
sást að hann herti á sér, fór sí-
fellt hraðar. í fyrra lá ljóst fyrir
að framskriðið var hafíð.“
Sama er að gerast í Tungnaár-
jökli. Árið 1986 kom í ljós að
hreyfingin í jöklinum var ekki
nema helmingurinn af því sem
þurft hefði og því hlaut að stefna
í framhlaup. Tungnaáijökull er
farinn að herða á sér, hreyfist nú
7 sinnum hraðar en hann gerði
1986. Frá Tungnaáijökli kemur
vatnið í margar stórvirkjanir okkar
og það hlýtur að vekja spurningu
um hvað muni gerast. „Við mun-
um fýlgjast með jöklinum. Býðum
í ofvæni eftir að sjá hvað hann
gerir,“ segir Helgi hinn rólegasti.
„Hvað virkjanimar snertir hefur
framhlaup vissa kosti, en líka
ókosti. Þegar svona jöklar hlaupa
fram stóreykst aurburður, sem
berst fram í lónin. Vatnið verður
eins og korgur og ekki gaman að
fá það í túrbínurnar. Svo geta
komið flóð undan jökli. En ég
reikna með að nægilega langt sé
frá jöklinum að virkjununum til
þess að þeir ráði við slík flóð og
á leiðinni eru uppistöðulón, sem
geta tekið við vatninu. Kostirnir
fyrir virkjanirnar eru margir. Eftir
framhlaupið verður í langan tíma
Við Jökulsárlón.
Fremst á myndinni
má greina Suður-
ströndina, þá kemur
Jökulsárlónið og
hvíta línan sýnir
jökuljaðarinn. Upp
úr lóninu er 20 km
langur fjörður inn
undir jökulinn og er
botninn 200-800
undir sjávarmáli.
Eftir að þessi fjörður
kom í ijós með
íssjármælingum, er
borin von að
vegurinn verði
færður handan
lónsins þótt sjórinn
ógni núverandi
vegarstæði og brú.
Vid erum búnir meó
Mýrdalsjökul og Hof-
sjökul. Á Vaf najökli
er allt mælt nema
syðsti hluti Skeiðar-
ár jökuls, sem við
klárum i vor. Skriðjö-
klarnir bröttu, sem
falla niður i Austur-
Skaftaf ellssýslu, hafa
verið látnir biða, og
væri hægt að Ijúka
þeim lika á næsta ári.
Þá er aðeins eftir einn
stórleiðangur á Lang-
jökul, sem áform eru
um að fara næsta
sumar. Þá hafa allir
stór jöklarnir verið
mældir,"
Myndir Helgi Björnsson og Finnur Pálsson.
Mýrdalsjökull reyndist vera 110 ferkm askja, Kötluaskjan. Á mynd-
inni sést landið undir jökli. Horft er í vestur, í átt til Eyjafjallajök-
uls. Fimmvörðuháls sést fjærst. Askjan er á miðri mynd. Höfða-
brekkujökull til vinstri, um skarðið kom hlaupið 1918. Á börmum
öskjunnar er Háabunga að sunnan, Kötlukollar að austan, Aust-
mannsbunga að norðan og Goðabunga að vestan. Er eins og sólin
gylli tinda þeirra. Askjan er rúmlega 700 metra djúp, botninn í
650 m hæð, en hæstu tindar á Háubungu og Goðabungu í 1.380
m hæð.
aukið vatnsmagn frá jöklinum.
Jökullinn er sundurtættur og
sprunginn og hlýtt loft kemst bet-
ur að til að bræða hann. Auk þess
hefur í framhlaupum borist snjór
frá hájöklinum niður á leysinga-
svæðið, þar sem bráðnun er mikil.
Þetta er margra áratuga úrkoma,
sem hefur safnast á hájökulinn,
og berst skyndilega í framhlaupum
niður á leysingssvæðið og þaðan
sem vatn út í árnar. Þetta er því
athyglivert vegna virkjananna
vegna þess að það veldur sveiflum
í afrennsli sem ekki stafa af lofts-
lagsbreytingum. Vatnsrennsli í
árnar eykst og hægt er að vera
ánægður með það.“
Við þetta má bæta að fleiri
virkjaðar ár koma undan skriðjökl-
um af þessari gerð, svo sem úr
Köldukvíslaijökli, Dyngjujökli, að
ekki sé talað um Brúaráijökul, sem
hljóp fram um 8 metra 1963 með
miklum tilþrifum.
íslenskar jöklarannsóknir og
norsk doktorsefni
Gerð korta af botni og yfirborði
á öllum stóru jöklunum hefur
gengið mjög vel. Ekki eru nema
20 ár síðan Helgi fór að hugsa
um slíkar mælingar og 15 ár síðan
þær hófust af fullum krafti. Jökla-
rannsóknir eiga sér lengri sögu á
íslandi. Jöklarannsóknafélagið var
stofnað til slíkra rannsókna fyrir
30 árum undir forustu Jóns Ey-
þórssonar og dr. Sigurðar Þórar-
inssonar. Stofnanir eins og Raun-
vísindastofnun Háskólans, Lands-
virkjun, Vegagerðin og Orkustofn-
un hafa löngum lagt hönd á plóg-
inn við jöklarannsóknir. Þá hafa
Rannsóknasjóður Eggerts V. Bri-
em, Rannsóknasjóður Háskólans
og Vísindasjóður ásamt Lands-
virkjun og Vegagerð haldið uppi
þessum rannsóknum, því fjárveit-
ingum til Raunvísindastofnunar
hefur alla tíð verið þröngur skor-
inn stakkur. Sjálfur hefur Helgi
verið tengdur Jöklarannsóknafé-
laginu frá 1963, er hann fór fyrst
að fara á jökul, og er hann nú
formaður félagsins. Norðmenn
hafa fylgst með þessum öflugu
jöklarannsóknum hér á landi og
með Helga Björnssyni, sem stund-
aði á sínum tíma nám við Oslóar-
háskóla. Því sóttust þeir nú eftir
að fá hann sem prófessor til leið-
beiningar fyrir þá sem lengst eru
komnir í þeim fræðum, doktorsefni
og þá nemendur sem eru að búa
sig undir meistarapróf. Það er
prófessorsstaða með öllum réttind-
um, sem þeir bjóða vísindamönn-
um utan skólans, er þeir sækjast
eftir Helga Björnssyni í. Helga
telst svo til að hann verði þar í
20% starfi. Hann hyggst efna til
tveggja strangra þriggja vikna
námskeiða í jöklafræði haust og
vor og vera svo í sambandi við
skólann og nemendur þess á milli.
Það sé auðvelt með nútíma sam-
skiptatækni. í framhaldi segir
hann stefna í að Háskólinn í Osló
bjóði öðrum háskólum í Noregi
námskeið í jöklafræðum fyrir
doktorsefni í jarðvísindum og hef-
ur hann verið beðinn um að und-
irbúa það. Og jafnframt er talað
um að bjóða öðruitt háskólum á
Norðurlöndum þátttöku í slíkum
námskeiðum.
Þegar spurt er hvort Norðmenn
eigi nokkra jökla sem talandi sé
um, segir Helgi að þeir eigi fjöl-
marga smájökla í landinu sjálfu.
En á Svalbarða eru stórir jöklar
og geysimikill áhugi á að efla þar.
rannsóknir á næstu árum. Svo
halda þeir ítökum sínum á Suður-
skautslandinu og fara alltaf rann-
sóknaleiðangra þangað og hafa
gert allt frá því Amundsen komst
á Suðurpólinn.
Af þessu fyrirkomulagi, að
Helgi sé prófessor við Oslóarhá-
skóla, jafnframt því að stunda á
Islandi jöklarannsóknir, er gagn-
kvæmur ávinningur. Norðmenn
eru í tengslum við öflugar jökia-
rannsóknir hér og Helgi segir að
sinn ávinningur sé að fá á móti
bein tengsl við nemendur í dokt-
orsnámi og meistaranámi, sem
hann hafi ekki hér, þar sem ís-
lenskir nemendur fari gjarnan
utan þegar kemur að rannsókna-
verkefnunum í háskólanáminu.
Auk þess opnist þarna tengsl við
þá sem eru í rannsóknum á Sval-
barða.