Morgunblaðið - 17.06.1994, Qupperneq 4

4 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Þegar Alþingi var búið að
afgreiða skilnaðarmálið
og lýðveldisstjórnar-
skrána ásamt nokkrum
málum öðrum varðandi skilnaðinn,
var fundum þess frestað til 10. júní,
en þá átti að taka lokaákvarðanirn-
ar um gildistöku stjórnarskrárinnar
og stofndag lýðveldisins. Dagsetn-
ing hans hafði verið felld niður úr
frumvarpinu til þess að fá Alþýðu-
flokkinn til samstöðu í málinu þann-
ig að stjórnmálaflokkarnir allir
stæðu saman um það sem ein heild.
Eftir það hélt undirbúningur loka-
þáttarins áfram af fullum krafti og
þá fyrst og fremst um allt varðandi
þjóðaratkvæðagreiðsluna.
En nú varð annað óvænt atvik.
Strax eftir að Alþingi hafði afgreitt
skilnaðarmálið og lýðveldisstjórnar-
skrána var Kristjáni X. konungi til-
kynnt eftir venjulegri afgreiðsluleið
um þessi úrslit málanna. Hinn 4.
maí barst forsætisráðherra svo sím-
skeyti frá konungi, dags. 2. maí,
þar sem hann neitaði að viðurkenna
stofnun iýðveldisins á meðan stríðs-
ástandið héldi áfram. Það er óhætt
að fullyrða, að þessi konungsboð-
skapur kom öllum á óvart, ekki síð-
ur en tillaga ríkisstjóra um þjóð-
fundinn hafði gert.
í niðurlagi símskeytisins segir
konungur svo: „Vjer óskum þess
vegna, að áður en úrslitaákvörðun
verður tekin, verði ríkisstjórn ís-
lands og þjóðinni tilkynnt, að vjer
getum ekki á meðan núverandi
ástand varir viðurkennt þá breyt-
ingu á stjómarforminu sem Alþingi
íslands og ríkisstjórn hafa ákveðið
án samningsviðræðna við oss.“
Strax og forsætisráðherra hafði
borist þetta símskeyti konungs boð-
aði hann (þ.e. ráðherrann) ríkis-
stjórnina og formenn stjórnmála-
flokkanna á fund og birti þeim boð-
skap konungs. Eftir hádegi þennan
sama dag (4. maí) voru haldnir
miðstjórnarfundir og þingmenn í
öllum flokkum boðaðir til þess að
ræða málið, en að þeim fundi lokn-
um hélt ríkisstjórnin annan fund
með formönnum flokkanna og
tveimur þingmönnum að auki úr
hveijum flokki og var þar samþykkt
sameiginleg yfírlýsing svohljóðandi:
„Vegna fijettarinnar um boðskap
konungs lýsir ríkisstjórn og stjórn-
málaflokkamir yfír þessu:
Það er ijettur íslenzku þjóðarinn-
ar sjálfrar og hennar einnar að taka
ákvarðanir um stjórnarform sitt.
Alþingi og ríkisstjóm hafa lagt til
við þjóðina, að hún ákveði, að ís-
land verði gert að lýðveldi, svo sem
hugur íslendinga hefur um langan
aldur staðið til. Ríkisstjórn og
stjórnmálaflokkarnir em sammála
um, að fregnin um boðskap kon-
ungs geti engu breytt um afstöðu
þeirra til stofnunar lýðveldis á ís-
landi og skora á landsmenn alla að
greiða atkvæði um lýðveldisstjóm-
arskrána svo eigi verði villst um
vilja íslendinga."
Þessi boðskapur konungs kom
illa við marga, en hann varð strax
heyrinkunnur um Norðurlönd og
víðar. Ríkisstjórninni og stjórn-
málaforingjum þótti ekki gott að
fá hann svona rétt fyrir þjóðarat-
kvæðagreiðsluna, en eins og sjá
má bmgðust þessir aðilar skjótt við
með hinni skömlegu og ákveðnu
yfírlýsingu og ekki var sjáanlegt
að konungsboðskapurinn hefði áhrif
á atkvæðagreiðsluna þar sem svo
yfírgnæfandi fjöldi landsmanna
galt jáyrði sitt við lýðveldisstjórnar-
skránni. Mörgum fannst líka að
konungur hefði gert réttara í því
að bíða úrslita atkvæðagreiðslunn-
ar. Eg hefí reyndar heyrt að kon-
ungur hafí álitið, að töluverður
fjöldi íslendinga væri þess fylgjandi
að hann yrði áfram konungur Is-
lands.
Yfírlýsingin var strax send Jóni
Krabbe sem kom henni á framfæri
við konung, auk þess sem henni og
konungsboðskapnum var komið á
framfæri við vinveittar erlendar rík-
isstjórnir.
Um leið og yfírlýsing ríkisstjórn-
arinnar og stjómmálaflokkanna var
afhent konungi vom honum flutt
skilaboð frá forsætisráðherra sér-
staklega um að það væri sannfær-
Úr áður óbirtum endurminningum Agnars Kl. Jónssonar
Aðdragandi
lýð veldisstofnunar
vorið 1944
SKJALDARMERKI lýðveldis-
ins íslands, sem Tryggvi
Magnússon hannaði í sam-
starfi við skrifstofustjóra
Stjórnarráðsins og Matthías
Þórðarson þjóðminjavörð.
ing hans að þjóðaratkvæðagreiðsl-
an, sem lyki 23. maí, mundi sýna
óskir þjóðarinnar um framtíðar-
stjórnarformið, sem Alþingi gerði
síðar ályktun um, að komast skyldi
í framkvæmd svo fremi sem hinn
stjórnarskipulegi ákveðni fulli
meirihluti atkvæða félli á þann veg.
Jafnframt tjáði forsætisráðherra
konungi að hann nyti persónulega
mestu virðingar hjá íslensku þjóð-
inni og danska þjóðin hinnar inni-
legustu vináttu hennar.
Um konungsboðskapinn er það
að segja ennfremur, að Jón Svein-
bjömsson konungsritari kom með
símskeytið í sendiráðið til Jóns
Krabbe og sagðist flytja það beint
frá konungi sjálfum. Jón Krabbe
hefur upplýst að ekkert benti til
þess að konungur hefði ekki átt
upptökin og samið það sjálfur. Þó
væri líklegt að hann hefði ef til vill
rætt málið við Friðrik krónprins og
hugsanlega einhveija fyrrverandi
ráðherra eða vini sína. Krabbe var
ekki í vafa um það að konungur
hefði sjálfur verið frumkvöðull að
sendingu boðskaparins og taldi með
öllu óhugsandi að Jón Sveinbjörns-
son hefði átt nokkurn þátt í því.
Dagana 20.-23. maí fór svo þjóð-
aratkvæðagreiðslan fram um sam-
bandsslitin og lýðveldisstjórnar-
skrána, svo sem ákveðið hafði ver-
ið. Árangurinn af henni varð afar
glæsilegur og miklu meiri og betri
en flesta hafði órað fyrir. Um sam-
bandsslitin greiddu 98,61% atkvæði
og af þeim voru 97,35% með skiln-
aði. Um lýðveldisstjómarskrána var
þátttakan einnig 98,61% og þar af
samþykktu hana 95,04%.
Undirbúningur að þjóðarat-
kvæðagreiðslunni var falinn sér-
stakri nefnd og gekk hún afar rösk-
lega til verks og þótti bæði rtiér og
fleirum að áróðurinn hafi stundum
verið rekinn með fullmiklu offorsi
sem ekki virtist þörf á svo einhuga
sem þjóðin var um skilnaðinn við
Dani og stofnun lýðveldisins, en nóg
um það.
Niðurstöðu þjóðaratkvæða-
greiðslunnar tiikynnti Jón Krabbe
konungi hinn 3. júní og lagði um
leið til við hann að hann tæki já-
kvæða afstöðu „til folkets enige
Agnar Klemens Jónsson var skrifstofustjóri í
utanríkisráðuneytinu 1944 og kom í starfi sínu
nærri mörgum afdrifaríkustu atburðum í aðdrag-
anda stofnunar lýðveldisins. í þeim kafla endur-
minninga hans sem hér birtist, með góðfúslegu
leyfi Ólafar Bjarnadóttur, ekkju Agnars, er m.a.
fjallað um viðbrögð ríkisstjórnar og Alþingis við
óvæntum boðskap konungs í framhaldi af af-
greiðslu Alþingis á aðskilnaðarmálinu og stjórnar-
skrá lýðveldisins í maí 1944. Einnig rekur Agnar
Klemens Jónsson tilurð skjaldarmerkis lýðveldis-
ins, aðdraganda að kjöri Sveins Bjömssonar í
embætti forseta íslands og viðbrögð erlendra ríkja
við lýðveldisstofnuninni.
onske og [jeg] stöttede
min henstilling bl.a.
ved den i försteminist-
erens telegram pápe-
gede værdi af sádan
tilslutning. Overvejelse
heraf blev tilsagt men
i dag (þ.e. 7. júní)
meddeler konungsrit-
ari skriftlig efter be-
myndigelse at kongen
onsker ikke at afgive
nogen udtalelse i for-
anstáende anledning.“
Þetta símskeyti for-
sætisráðherra sem
vitnað er til var sent
samtímis upplýsingun-
um um þjóðarat-
kvæðagreiðsluna, hinn 31. maí, og
segir ráðherrann þar, að Alþingi
muni vafalaust fylgja árangrinum
af atkvæðagreiðslunni eftir og láta
nýju stjórnarskrána taka gildi 17.
júní. Síðan segir: „Pá den anden
side er det ligesá sikkert at det ville
gare det dybeste indtryk her i land-
et om kongen mátte se sig i stand
til at slutte sig til den sá utvetydigt
udtalte folkevilje, hvilket for
fremtiden ville bestyrke og bevare
den nuværende agtelse og venskab
for Hans Majestæt. Det samme ville
gælde det danske folk.“
Hinir gömlu vinir mínir í danska
sendiráðinu í Washington, Henrik
Kauffman og G.A.C. Brun sendi-
ráðunautar, voru ekki ánægðir með
boðskap konungs frá 2. maí. Þeir
báðu Thor Thors sendiherra að skila
til íslensku stjórnarinnar, að þeim
hefði þótt mjög leitt að heyra um
boðskap konungs og að þeir væru
sannfærðir um, að framsetning boð-
skaparins gæti aðeins hafa orsakast
af því, að konungur hafí ekki getað
vegna hins þýska hernáms gert sér
rétta hugmynd um allar aðstæður
enda álitu þeir engan vafa á því
að danska þjóðin mundi, þegar hún
síðar væri orðin fijáls til að dæma
og tala, skilja þær ástæður er hefðu
ráðið ákvörðun Islendinga eins og
málið horfði nú við.
Það er rétt að ég geti þess hér
að nokkrir danskir
sendiherrar komu sam-
an til fundar í apríl-
mánuði og kom upp
einhver orðrómur um
það hér heima, að þeir
kynnu að hafa haft ein-
hver áhrif á konunginn
í sambandi við sím-
skeyti hans frá 2. maí
til forsætisráðherra.
Meðal þeirra sem sátu
þennan fund var Frank
le Sage de Fontenay
sendiherra Dana hér,
en Vilhjálmur Þór taldi
sig hafa fengið örugga
vitneskju um það að
hvorki sendiherrafund-
ur þessi né Fontenay hefðu komið
nálægt skeytasendingu konungs.
Fontenay varð innlyksa í Bretlandi
þar til eftir lýðveldisstofnun, því
breska stjórnin setti algert bann á
brottför manna frá Bretlandseyjum
í nokkrar vikur vegna innrásarinnar
miklu á meginlandið sem hófst hinn
6. júní og fékkst engin undanþága
frá því banni. Okkur í utanríkis-
ráðuneytinu þótti það eftir atvikum
koma vel út, að sendiherra Dana
var löglega hindraður frá því að
vera hér á landi þegar skilnaðurinn
við Dani var samþykktur endanlega
og lýðveldið stofnað. Nærvera
sendiherrans hefði getað valdið
óþægindum.
Starfsemi utanríkisráðuneytisins
í sambandi við uppsögn sambands-
laganna var fyrst og fremst sú að
fylgjast sem nánast með öllum að-
gerðum Alþingis og ríkisstjórnar-
innar í þessu mikla máli og miðla
upplýsingum og gögnum til sendi-
ráða okkar erlendis og erlendra
sendiráða í Reykjavík. Það má segja
að þessi starfsemi hafi hafist fyrir
alvöru með ályktun Alþingis 17.
maí 1941 um afnám sambandslag-
anna og stofnun lýðveldis og hún
hélt svo áfram með samþykktum
Alþingis og aðgerðum allan vetur-
inn 1943-1944 og upplýsingum
varðandi þjóðaratkvæðagreiðsluna
í maí 1944.
Agnar Klemens
Jónsson
Þegar bráðabirgðaúrslit þjóðar-
atkvæðagreiðslunnar voru kunn
orðin úr öllum kjördæmum var lagt
fyrir sendiherrana í Bandaríkjun-
um, Bretlandi, hjá Noregsstjóm, í
Sovétríkjunum og Svíþjóð að til-
kynna á formlegan hátt viðkomandi
ríkisstjórnum úrslitin. Um leið var
sendiráðum þessara ríkja hér á landi
tilkynnt hið sama og bárust utanrík-
isráðherra kveðjur frá sendiherrum
Bretlands og Sovétríkjanna og frá
sendifulltrúa Bandaríkjanna.
Óskuðu þeir ríkisstjóminni til
hamingju með úrslitin og árnuðu
hinu væntanlega lýðveldi allra
heilla.
Breski sendiherrann, Gerald
Shepherd, lauk bréfi sínu á þessa
leið: „í þessu tilefni leyfi jeg mjer
að færa yður, herra utanríkisráð-
herra, ríkisstjórninni og íslenzku
þjóðinni einlægar óskir mínar um
áframhaldandi framfarir og farsæld
landi yðar til handa og er það ein-
læg von mín, að erfiðar aðstæður
og óróatímar, er ríkja, þegar lýð-
veldið á að endurfæðast, geri eigi
annað en að þroska það og styrkja,
svo að það megi blessast og blómg-
ast á ókomnum árum.“
í bréfi sendiherra Sovétríkjanna,
A. Krasílníkov, sagði svo: „Þetta
ár, og þó einkum 17. júní, verður
þýðingarmikill tími í sögu lands
yðar. Jeg leyfi mjer, herra ráð-
herra, að færa hinni frelsisunnandi
þjóð íslands beztu árnaðaróskir
mínar og ósk um farsæla framtíð."
Sendiherra Bandaríkjanna, Benj-
amin M. Hulley, skrifaði: „í þessu
tilefni leyfí jeg mjer að óska yðar
hágöfgi til hamingju með árangur
þjóðaratkvæðagreiðslunnar, sem
greinilega hefur sýnt þjóðarvilja
Islendinga og færa yður mínar
beztu árnaðaróskir um framtíð hins
íslenzka lýðveldis.“
Aðrir fulltrúar viðurkenndu að-
eins tilkynningu okkar formlega og
létu það nægja en utanríkisráðherr-
ar þessara ríkja veittu tilkynningum
okkar eigin sendiherra móttöku
með vinsamlegum ummælum um
ísland og framtíð þess.
Ræðismönnum erlendra ríkja hér
var einnig send tilkynningin og
þeir beðnir um að koma henni áfram
til stjómar sinnar og það gerðu
þeir líka samviskusamlega.
Skjaldarmerki lýðveldisins
Á útmánuðum 1944 kvaddi for-
sætisráðherra okkur þrjá skrif-
stofustjóra í Stjórnarráðinu, Vigfús
Einarsson, Birgi Thorlacius og mig
til þess að gera tillögu um gerð
skjaldarmerkis lýðveldisins og sem
ráðunaut fengum við Matthías
Þórðarson þjóðminjavörð, en hann
var einskonar sérfræðingur í skjald-
armerkjafræði. Við héldum nokkra
fundi um málið. Fyrst ræddum við
um það hvort taka ætti upp aftur
fálkann í skjaldarmerkið, eins og
verið hafði á heimastjórnartímabil-
inu 1904-1918 en niðurstaða okkar
varð þó sú, að við skyldum leggja
til að hugmyndin um landvættina í
Ólafs sögu Tryggvasonar í Heims-
kringlu Snorra Sturlusonar, sem
Sjá blaðsíðu 6