Morgunblaðið - 17.06.1994, Page 6

6 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Aðdragandi
lýðveldisstofnunar
vorið 1944
Konungsboðskapur
kom öllum á óvart
notuð hafði verið 1918 væri svo
góð, að sjálfsagt væri að halda
henni. Um það vorum við allir sam-
mála. Þetta var borið undir forsæt-
isráðherra og féllst hann á það sjón-
armið að láta hugmyndina um land-
vættina sem skjaldbera haldast. Við
fengum svo hinn ágæta listamann,
Tryggva Magnússon, til þess að
gera uppkast að nýju skjaldarmerki
á þessum grundvelli og þar sem
ekki var hægt að láta sjálfan skjöld-
inn og skjaldberana svífa í lausu
lofti kom Tryggvi fram með þá
hugmynd að láta „þessa aðila hvíla
á stuðlabergshellu“ og það sam-
þykktum við, enda fannst okkur
fara vel á því.
En enn var eftir að athuga eitt
þýðingarmikið atriði og það var
kórónan. Matthías Þórðarson sagði
að frá heraldísku _________________
sjónarmiði væri
ekkert því til fyr-
irstöðu að hafa
kórónu í skjaldar-
merki lýðveldis.
Vissulega eru kór-
ónur mjög skrautlegar og sóma sér
því vel í skjaldarmerkjum, en ekki
gátum við samt hugsað okkur að
nota kórónuna í skjaldarmerki hins
nýja lýðveldis, en hvað gat þá kom-
ið í hennar stað? Þá datt mér í hug
hvort ekki mætti sveigja vængina
á gamminum og drekanum upp
yfir efri brúnina á skildinum og
fannst meðnefndarmönnum mínum
reynandi að athuga hvemig það
tæki sig út. Tryggvi Magnússon
teiknaði nú nýtt uppkast að skjald-
armerkinu og fannst okkur það
geta gengið. Annars á Tryggvi al-
veg heiðurinn af útliti skjaldar-
merkisins í þeirri mynd sem það
endanlega fékk og frnnst mér hann
hafa leyst sitt verk mjög vel af
hendi. Ríkisstjómin féllst einnig á
þessa gerð skjaldarmerkisins og á
fyrsta ríkisráðsfundi lýðveldisins á
Þingvöllum hinn 17. júní var gefinn
út forsetaúrskurður um þetta nýja
skjaldarmerki.
Alþingi kom
saman á nýjan
leik hinn 10. júní
og lagði þá ríkis-
stjómin fram hin- ^
ar tvær tillögur
um niðurfellingu sambandslaga-
samningsins og gildistöku lýðveldis-
stjórnarskrárinnar hinn 17. júní
eins og til hafði verið ætlast. Vora
þær báðar samþykktar samhljóða
af 51 þingmanni en þeir voru þá
alls 52. Einn þingmaður var forfall-
aður vegna veikinda.
Síðamefnda tillagan var á þessa
leið: „Alþingi ályktar með tilvísun
til 81. gr. stjórnarskrár lýðveldisins
Islands og þar sem skilyrðum sömu
greinar um atkvæðagreiðslu allra
kosningabærra manna í landinu er
fullnægt, að stjómarskráin skuli
ganga í gildi laugardaginn 17. júní
1944, þegar forseti sameinaðs Al-
þingis lýsir yfír því á fundi í Al-
þingi.“
Eg var vel kunnugur Gísla
Sveinssyni forseta sameinaðs Al-
þingis og kynntist honum betur
þetta vor því hann stóð í nánu sam-
bandi við okkur í utanríkisráðuneyt-
inu út af mörgum atriðum í sam-
bandi við stofnun lýðveldisins.
Gísli Sveinsson var trúaður mað-
ur og lét sig mikið skipta trúmál
og kirkjumál. Þegar eftirfarandi
samtal okkar átti sér stað var Harry
S. Traman nýlega orðinn forseti
Bandaríkjanna og Gísli sagði við
mig með glettni í augunum: „Á
íslandi höfum við líka trúmann sem
forseta!“
Gísli fór líka að tala um kosningu
forseta íslands, sem fram átti að
fara strax eftir að búið var að lýsa
yfír stofnun lýðveldisins. Vegna
Áróður rekinn með
fullmiklu offorsi
skipunar utanþingsstjómarinnar og
tillögu Sveins Björnssonar ríkis-
stjóra um þjóðfundinn í janúarmán-
uði, höfðu allmargir þingmenn fyllst
slíkri andúð á honum, að þeir vildu
ekki kjósa hann til forseta. Gísli
sagði að hann hefði undanfarið
unnið að því eins og hann mögulega
hefði getað að tryggja Sveini
Björnssyni meirihluta við kjörið, en
það hefði verið tvísýnt og væri jafn-
vel ennþá ekki alveg öraggt að kjör
hans væri tryggt, þótt hann vonaði
að svo yrði.
Bjarni Benediktsson hefur sagt
í bréfi til Henriks Sv. Björnssonar,
sem getið er um í riti Matthíasar
Johannessens um Ólaf Thors (II,
357): „Eftir ríkisstjórabréfíð í jan-
úar 1944 var t.d. meirihluti Sjálf-
stæðisflokksins eindreginn á móti
________________ því að velja föður
þinn fyrir forseta,
þegar þar að kom.
Það var einungis
fyrir harðfylgi
Péturs Magnús-
sonar, sem ég hefi
aldrei vitað beita sér eins, sem tókst
að afla honum nægs fylgis."
Það fer því ekki á milli mála, að
þessir tveir menn, Gísli Sveinsson
og Pétur Magnússon, hafa báðir
unnið ötullega að forsetakjöri
Sveins Björnssonar. Eg mun minn-
ast meira á þetta sögulega forseta-
kjör hér á eftir.
Eftir því sem nær dró að lýðveld-
isstofnuninni óx annríkið í utanrík-
isráðuneytinu, eins og ég hefi getið
um hér að framan, og þegar kom
framyfir mánaðamótin maí/júní
þurftum við að vinna baki brotnu
frá morgni til kvölds. Ég held að
ég hafí aldrei haft eins mikið að
gera á æfí minni eins og þessa
daga í júnímánuði — nema e.t.v.
fyrstu vikuna eftir hernám Dan-
merkur þegar ég var í danska sendi-
ráðinu í Washington. Starfslið utan-
ríkisráðuneytisins vann allt undan-
tekningarlaust baki brotnu og spar-
aði sig hvergi. Ég
held að við höfum
öll verið gagntek-
in af þeirri hugsun
að við væram
þátttakendur í
einum merkasta
atburði íslandssögunnar, endur-
heimt hins glataða þjóðfrelsis.
Eitt af því sem utanríkisráðu-
neytið hafði unnið að var greinar-
gerð um aðdraganda lýðveldisstofn-
unarinnar og var henni dreift á
milli erlendu fulltrúanna hér á landi,
sendiherra og ræðismanna, sem til-
kynntu ríkisstjórnum sínum efni
hennar og svo var hún auðvitað
einnig send okkar eigin fulltrúum
erlendis til dreifingar til aðila, sem
þeir álitu að ættu að fylgjast með
málefnum Islands.
Þess var að sjálfsögðu vandlega
gætt að dreifa úrslitum þjóðarat-
kvæðagreiðslunnar til allra vin-
veittra ríkisstjórna, eins og ég hefi
áður nefnt, því það var mjög mikils-
vert að þeim bærust umsvifalaust
áreiðanlegar upplýsingar um þróun
málanna hér heima svo að sem
flestar þjóðir viðurkenndu hina nýju
réttarstöðu íslands. Hins vegar var
það stefna ríkisstjórnarinnar að
leita ekki beinlínis viðurkenningar
annarra þjóða á stofnun lýðveldisins
því ekki mætti taka áhættuna á að
fá neitun. Til slíks kom sem betur
fer ekki, en ég held að það hafí
verið skynsamlegt af stjórninni að
fylgja þessari stefnu.
Það var hlutverk utanríkisráðu-
neytisins í sambandi við sjálf há-
tíðahöldin að hugsa fyrst og fremst
um fulltrúa erlendra ríkja og auk
þess um ýmsa af gestum ríkisstjóm-
arínnar og Alþingis eftir því sem
ástæða þótti til eða þörf var á. Um
KRISTJÁN konungur X.
gesti frá öðram löndum var ekki
að ræða (vegna stríðsins að sjálf-
sögðu) nema einn og það var full-
trúi Vestur-íslendinga, dr. Richard
Beck, forseti Þjóðræknifélagsins.
Það kom þó til tals að bjóða tveim-
ur mönnum sérstaklega. Christmas
Möller var í forustuliði fijálsra Dana
í London, en _sú hreyfing stóð
drengilega með Islendingum í skiln-
aðarmálinu og ekki síst Christmas
sjálfur. Það kom því til tals að bjóða
hreyfingunni að senda hingað full-
trúa og var þá ætlast til þess að
fulltrúinn yrði Christmas Möller og
enginn annar. Þetta var kannað
„mjög diskret", en þegar til kom
varð ekkert úr því. Mig minnir að
Christmas Möller hafi álitið að það
mundi geta valdið misskilningi og
óánægju í Danmörku ef hann tæki
slíku boði.
Hinn aðilinn sem kom til tals að
bjóða var Henrik Kauffmann sendi-
herra, en að athuguðu máli var
hætt við það. Hins vegar kom
Kauffmann hingað vorið 1947 og
var þá gestur ríkisstjórnarinnar í
nokkra daga.
Áður en ég kem að sjálfum há-
tíðahöldunum 17. og 18. júní langar
mig til að minnast á eitt atriði enn
og það ekki hið ómerkasta. Það eru
tilkynningarnar um þá fulltrúa er-
lendra ríkja sem útnefndir voru sem
sérstakir fulltrúar við lýðveldis-
stofnunina, en eins og ég hefí áður
nefnt hefði lýðveldisstofnunin orðið
harla lítils virði án viðurkenningar
annarra þjóða á henni og þá ekki
hvað síst stórþjóðanna.
Bandaríkjamenn riðu fyrstir á
vaðið. Þannig var, að Bandaríkin
voru að skipta hér um sendiherra.
Leland B. Morris var farinn og von
var á eftirmanni hans, Louis G.
Dreyfus Jr., í bytjun júní. Þegar
hann kom flutti hann þau skilaboð,
að hann ætti að vera sérstakur full-
trúi Bandaríkjaforseta við stofnun
lýðveldisins með ambassadorstign,
ambassador ad hoc. Þessari fregn
var tekið af miklum fögnuði af ríkis-
stjórninni og hinn 4. júní skýrði
Vilhjálmur Þór utanríkisráðherra
blaðamönnum frá skipuninni því
talið var alveg sjálfsagt að vekja
athygli á þessari mikilvægu frétt.
Bretar létu ekki á sér standa, því
daginn eftir var tilkynnt, að sendi-
herrann, Gerald Shepherd, ætti að
að vera sérlegur fulltrúi Bretakon-
ungs með ambassadorstign, special
ambassador. Þetta var líka tilkynnt
á sérstökum biaðamannafundi og
ákaft fagnað. Þessi tvö ríki sýndu
því á þennan veglega hátt, að þau
vildu efna gefin loforð í sambandi
við sambandsslitin við Dani og
stofnun lýðveldis eftir árslok 1943,
en um þær efndir höfðu raunar, að
ég tel, fáir efast.
Þá var fögnuður manna ekki síð-
ur mikill þegar tilkynnt var að
norski sendiherrann, August
Esmarch, yrði ambassador Noregs-
konungs, ambassador en mission
speciale, og litlu síðar komu sams-
konar tilkynningar um að Henri
Voillery yrði sérlegur fulltrúi bráða-
birgðastjórnar franska lýðveldisins,
delégé extraordinaire, og Otto Jo-
hannsson, sendiherra Svíþóðar, en
3
€

i-<^/ cx^. &£, i-A
dÁ.A.cO,~tA. o'Vrv ÖXtCw&et.-i'
Ci^X'O^.cx.
Jt*

c\ -
0 _ . ActttU
Op, jfroC.4%/;
Ýo'o' -(ka'i
AJxJ'ví/ vasi&t 'fysuz&íArt, Q.J, ^i,ewM,vwc
^ Qr, .'í C-'/
■■f/w/OA/ éeoýsV’-twPvesí) &'uvu, KctXA.J'!,' Ai-t-ve.
■þy(>Jo ífjoo'v i> ( l'
oÁs Jd-t rj. iv o j
OVtnsVtgCl/ 'fevt' Jfoit *~t!} ■i.CA,- S/,l v-4-t-cvXvcJ’-i.fi-t
CKvóÁ- ( 4\t^iíiicííív OM-CLK/ -Í-10.A.
JJoa, -^S'erwv <VU>a2U*H/ Xjíufi-
AajJ 0vt/Jo/sJtoVAUk/i 'ÍO-VW
GLCUnyj oj (ka.-, uovp/H úof
Ov , vcJL, 'teLv-sojyt 4'a.k/ -fcitnu
j cLojut^wAh- A ■?*,J<rc tU J&Jcv^jA.MAÚlœ.'l vit-
t, -“pcíA-Cyi' 'A-l.CljxJ!, , 'Jj. fMOL.CC. úl-U.i / 2t\
•Ái'é ja^To-í, ifváe. va/.t dcJ.^e.Waxt" {.ci ai títn
7tev-v ewl-1v\. vvcl/ , o,K ^^e-4f.Lutvvi''vvci,e.'v <Hvv Sxm
Ww f ^w/o/vveJ' ípxnuithi
Wvt-títwv sJí -U Í.Cwvel'S-fcLt. $Mr>L/ o^, cXUi‘:.£\Jrv^*s
iw UCcaí, ovyuWiw, Msu, Jjtrux ■ivo’ ■<• eAwf-fc,
■i'coo/ftZ. -'SVvyi,1 o. •'K1,
Jlas 'évev'cvfc’ o-L 'XruovMAAAUo í^ýíXOvhVu. Qa,
9t MOLAXns a«w JaAÍÁ/ t dt Ávtf
vMl, ÝOAA, ZiJu ZytotouLi^fc
^K/cOt-Ln^^ /i'ovw 0* S>CKOts /*XÆnðí,
fiWi-i'feíA. aJt -í'e-t7, Sma.
»ívt/ MavVOA-oÍOe, Jb-Ac'íiuUucA, i Jsívw (XvtCA"
-WJv íívi/^ewva/y:^ oJ
'ÝÍV'VV oj fotJlLua,f HT-Jc, v
iwve-í AtxAJXuJc,
(b Vt> V
vœréZZSMSi

ivy,
Andmæli konungs
SÍMSKEYTI konungs frá 2. maí,
sem barst ríkisstjórninni hinn 4.
maí, kom öllum á óvart en þar
neitaði Kristján X. að viðurkenna
stofnun lýðveldisins á meðan
stríðsástand héldi áfram. Mun
konungur hafa talið, að töluverð-
ur fjöldi íslendinga væri þess
fylgjandi að hann yrði áfram kon-
ungur íslands og er álitið að hann
hafi sjálfur verið frumkvöðull
boðskaparins. Ríkisstjórnin og
stjórnmálaflokkarnir brugðust
ákveðið við og svöruðu konungi
með sameiginlegri yfirlýsingu þar
sem lýst var rétti hennar til að
taka ákvarðanir um stjórnarform
sitt og geti boðskapur konungs
engu breytt afstöðu Alþingis og
ríkisstjórnar til stofnunar lýð-
veldisins.
voyé en mission speciale, og voru
þessir sendimenn því hækkaðir í
tign um eitt stig vegna hátíðahald-
anna. Þessar skipanir voru vendi-
lega tilkynntar blöðum og útvarpi
eins og hinar tvær fyrstu.
Nú var aðeins einn sendiherra
hér sem enga skipun hafði fengið
um að vera sérstakur fulltrúi við
hátíðahöldin og það var Alexei N.
Krasílníkov, sendiherra Sovétríkj-
anna, og þess var beðið með óþreyju
og eftirvæntingu að tilkynning
kæmi um sérstaka skipun hans, en
engin tilkynning barst. Sagt var að
sósíalistar hér hefðu reynt allt sem
þeir gátu til að bjarga máiinu við
en hafí eitthvað verið til í því bar
það engan árangur. Hinn 17. júní
flutti því Krasílníkov sendiherra
engar kveðjur eða árnaðaróskir frá
ríkisstjórn sinni og það var ekki
fýrr en í byijun ágústmánaðar sem
formleg viðurkenning Sovétríkj-
anna barst, er Krasílníkov sendi-
herra afhenti forseta lýðveldisins
nýtt trúnaðarbréf. Raunar var við-
urkenning fengin áður þar sem
sendiherrann þáði boðið um að vera
viðstaddur stofnun lýðveldisins á
Þingvöllum hinn 17. júní.