Morgunblaðið - 17.06.1994, Side 26

26 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
UTANÞINGS-
STJÓRN OG ÁTÖK
þeim gjöfum, sem íslendingar
sendu til Danmerkur, eftir að hún
var aftur orðin fijáls:
„Við sem unnum í sendiráðinu
nutum einnig stórum góðs af þörf
ísiendinga á að gleðja aðra; okkur
var sent te, kaffi og annað sem við
höfðum orðið að vera án árum sam-
an. Ég gleymi ekki stærðarböggli
af úi-valsvindlum, sem mér barst frá
Ólafi Thors, þáverandi forsætisráð-
herra, strax eftir að samgöngur
höfðu komizt á. Engir aðrir en ákaf-
ir reykingamenn, sem í 4 ár hafa
neyðzt til að reykja kirsibeijablöð
vafin inn í pappír, geta skilið til
fulls, að svo höfðingleg gjöf líður
manni aldrei úr minni. Allt til ófrið-
arloka hafði samgönguteppan og
önnur atvik valdið því, að ég hafði
aldrei kynnzt Ólafi Thors, en þeim
mun betur naut ég á árunum eftir
styijöldina ánægjunnar af einlægri
vináttu þessa aðsópsmikla stjórn-
málamanns."
Bjami Bene-
diktsson ymtir að
vísu ekki að fyrr
nefndum grun
Ólafs Thors, en
leggur áherzlu á,
að vegna ágrein-
ings „sem upp
hafði komið við
n'kisstjórann, Svein Björnsson, þótti
Ólafi og ýmsum samstarfsmönnum
hans ekki rétt að kjósa Svein sem
fyrsta forseta íslands... Þeim
djúpstæða málefna-ágreiningi, sem
hér var að baki, bæði um aðferðina
við endurreisn lýðveldisins og með-
ferð þjóðhöfðingjavalds, hafði eftir
föngum verið haldið leyndum til
þess að draga ekki úr þjóðareiningu
um endurreisn lýðveldisins. Þess
vegna kom almenningi sundrungin
við forsetakosninguna á Lögbergi
mjög á óvart. En þessi ágreiningur
átti ekkert skylt við persónulega
óvild, enda sameinuðust allir um
að sýna Sveini Björnssyni fulla holl-
ustu eftir kjör hans . . .“ Það hafði
munað hársbreidd, að Bjarni yrði
sjálfur forsætisráðherra, þegar lýð-
veldi var stofnað, en það strandaði
á síðustu stundu á því að framsókn-
armenn gátu ekki unnt einum af
forystumönnum Sjálfstæðisflokks-
ins þess að vera í forsæti ríkisstjórn-
ar á svo merkum tímamótum. Þetta
mótaði afstöðu Bjarna Benedikts-
sonar til Framsóknarflokksins meir
en menn hafa gert sér ljóst. Og
þetta skýrir m.a. þá fullyrðingu
Einars Olgeirssonar í umræðum í
sameinuðu þingi um sjálfstæðismál-
ið á útmánuðum 1944, að 1942
hafi verið „rætt milli flokkanna,
hvort hægt væri að mynda samtök
í þinginu um að mynda stjórn um
þessa lausn málsins" (þ.e. að sam-
þykkja stjórnarskrá haustið 1942)
en láta hana ekki koma til fram-
kvæmda fyrr en eftir 17. maí 1944.
En hitt skipti þó mestu máli, að
þjóðin var einhuga um stofnun lýð-
veldis, þegar að því kom.
Minnihlutastjórn Sjálfstæðis-
flokksins undir forsæti Ólafs Thors
sagði af sér 14.
nóv. 1942. Erfið-
lega gekk að
mynda nýja stjóm
í staðinn. Talsverð
áherzla var lögð á
myndun stjórnar
allra flokka. En
einnig voru kann-
aðir möguleikar á því að hleypa af
stokkunum svokallaðri vinstri
stjórn, þ.e. Framsóknar-, Alþýðu-
og Sósíalistaflokks. Hvorugt tókst.
En í þessu stappi stóð vikum sam-
an. Reyndu sjálfstæðismenn undir
forystu Ólafs að koma á þingræðis-
stjórn fram á síðustu stund og vör-
uðu ríkisstjóra alvarlega við mynd-
un utanþingsstjórnar, en hann fór
sínu fram. Sveini Björnssyni, ríkis-
stjóra, leiddist aftur á móti þóf
„hinna æfðu stjórnmálamanna",
eins og Stefán Jóh. Stefánsson
komst að orði, og varaði þingflokk-
ana við því, að mann mundi reyna
aðrar leiðir, ef þeim tækist ekki að
beija saman ríkisstjórn. Það gerði
hann 16. des. 1942 þegar mynduð
var utanþingsstjórn Björns Þórðar-
sonar.
Konungur kvaðst
vinmargur á
íslandi
Þrátt fyrir harða gagnrýni Ólafs
Thors og ýmissa annarra á stjórn
þessa, sagði Björn Þórðarson síðar
í samtali, sem birtist í Morgunblað-
inu á áttræðisafmæli hans 1959:
„Eftir lýðveldisstofnunina þótti rétt,
að forseti íslands færi til Bandaríkj-
anna í þakklætisskyni fyrir stuðn-
ing við ísland, bæði í stríðinu og
við lýðveldisstofnunina. Þegar hann
kom heim aftur, hófst þref og þóf
um stjórnina, því margir börðust á
móti henni af oddi og egg, - óþarf-
ir menn, sögðu þeir. Svo fór stjórn-
in frá um haustið [1944], eins og
þér munið. A ríkisráðsfundi spurði
forsetinn m.a. að því hvað vísitalan
hefði hækkað í tíð stjórnarinnar og
fékk það svar, að hún hefði staðið
í stað. Þá brosti Sveinn Björnsson."
í þessu samtali skýrir dr. Björn
einnig frá því, að Sveinn Björnsson
hafi snúið sér til hans, þegar Her-
mann Jónasson sagði af sér 1941,
og minnzt á það við hann, „að ég
tæki að mér utanþingsstjórn". Ólaf-
ur Thors hefur áreiðanlega haft
veður af þessu og því reynt að halda
þingræðisstjórn Hermanns Jónas-
sonar saman, svo mjög sem honum
var annt um heiður Alþingis að
þessu leyti. Björn Þórðarson segir,
að þeir Sveinn Björnsson hafi verið
miklir mátar frá upphafi, „og hann
mun hafa borið traust til mín“.
Grunur Ólafs Thors um það
áform Sveins Björnssonar að mynda
utanþingsstjórn þegar 1941 var ein
af ástæðum þess, að hann og fleiri
stjórnmálamenn voru vel á varð-
bergi, ekki sízt vegna þess, að Björn
var einn svonefndra lögskilnaðar-
manna, en Ólafur Thors og forystu-
menn Sjálfstæðisflokksins voru
hraðskilnaðarmenn, þ.e. þeir vildu
flýta stofnun lýðveldis sem mest
mátti verða. Lögskilnaðarmenn
vildu aftur á móti, að sambands-
þjóðirnar, Danir og íslendingar,
gætu gert út um mál sín sem fijáls-
ir aðilar, eins og þeir komust að
orði, áður en endanlega yrði gengið
frá framtíðarstjórnskipun íslenzka
ríkisins.
Varkárni Ólafs Thors og andúð
á utanþingsstjórninni er skiljanlegri
en ella, þegar allt þetta er haft í
huga. Ræða Björns Þórðarsonar í
útvarpinu 1. des. 1942, þegar hann
hvatti til aðgæzlu í skilnaðarmálinu,
hefur sennilega átt þátt í því, að
Sveinn Björnsson valdi hann til
stjórnarforystu, samanber orð Agn-
ars Kl. Jónssonar í ritinu „Stjórnar-
ráð íslands 1904-1964“:......og er
ekki ósennilegt, að það [ræðan]
hafi frekar ýtt undir, að honum var
boðið að verða forsætisráðherra
hálfum mánuði seinna, þótt hug-
myndin hafi ekki verið alveg ný“,
enda voru skoðanir hans og ríkis-
stjóra í skilnaðarmálinu svipaðar
að sumu leyti „svo sem í ljós kom
síðar“. Og sjálfur segir dr. Björn í
fyrrnefndu samtali:
„Þá sneri Sveinn Björnsson sér
aftur til mín. Ég tók málaleitan
hans víðs fjarri í fyrstu, en eftir
nokkurt þóf og margra daga við-
ræður kvaðst ég mundu gefa kost
á mér til starfans. Sveinn Björnsson
hafði ráðgert, að ráðherrarnir yrðu
þrír, Vilhjálmur Þór, Björn Ólafsson
og ég. Ég sá, að með því við værum
aðeins þrír, yrði ég alltaf í minni-
hluta, ef á reyndi, því ég þekkti
þessa menn ekki að öðru en íhalds-
semi. Ég sting því upp á því að fá
ijórða manninn í stjórnina, og það
er að lokum samþykkt á fundi á
Bessastöðum. Þá var ákveðið að
Einar Arnórsson tæki sæti í stjórn-
inni. En ég átti eftir að tala við
Einar um það mál.
Þegar við komum
til Reykjavíkur um
kvöldið, fór ég
strax á fund Einars
og lýsti fyrir hon-
um málavöxtum.
Hann segist þurfa
að tala við konu
sína um þetta og kveðst mundu
fallast á málaleitan mína með henn-
ar samþykki. Þegar þeir vita þetta
Björn og Vilhjálmur, segjast þeir
vilja fá fimmta manninn í stjórnina
og ráða honum sjálfir. Þetta sam-
þykki ég á stundinni. En þeim tókst
ekki að ná í fimmta manninn fyrr
en nokkrum dögum seinna og það
var húslæknir minn, Jóhann Sæ-
mundsson.“
En Jóhann Sæmundsson var
meira. Hann var lögskilnaðarmað-
ur.
Ólafur Thors gerir harkalega upp
við lögskilnaðarmenn í áramóta-
grein í Morgunblaðinu 1943, brýnir
raustina og segir: „Ekki þykir held-
ur ástæða til að fjölyrða um af-
skipti einstakra utanþingsmanna
af lýðveldisstofnuninni. Auðskilið
er, að menn geti greint á um slík
mál og þá að sjálfsögðu eðlilegt,
að reynt sé að hafa áhrif á réttan
aðila, þ.e.a.s. Alþingi, í samræmi
við þessar skoðanir, óskir og vilja.
En hitt eru furðuleg tíðindi, að örfá-
ir menn, sem ekkert sérstakt hafa
umfram aðra til brunns að bera til
úrslitaáhrifa á þetta mál, skuli ætla
sér að setja Alþingi úrslitakostina
að viðlagðri virkri baráttu gegn
stærsta velferðarmáli komandi kyn-
slóða á íslandi." Og í fyrrnefndri
landsfundarræðu 1943 segir hann
ennfremur um framtíðina: „Stjórn-
arskrárnefndin, sem skipuð var á
vorþinginu 1942, hefir nú lokið
störfum. Hún hefir lagt til einróma,
að málinu [þ.e. sjálfstæðismálinu]
verði lokið að fullu þannig, að lýð-
veldið verði stofnað og ríkisforseti
kosinn í síðasta lagi 17. júní 1944.
Um þetta á öll þjóðin að samein-
ast. Hún gerir það vonandi öll, áður
en lýkur. Að vísu eru einstaka
svikamerðir að verki. Sumir þeirra
látast vera rammir í sjálfstæðismál-
inu, heimta alveg tafarlausa af-
greiðslu málsins, en nota þó hvert
tækifæri til þess að reyna að spana
til úlfúðar og
deilu um það.
Aðrir eru með
bollaleggingar
um, að það sé
ódrengilegt gegn
Dönum að ljúka
málinu fyrr en
eftir að samtöl
og samningaumleitanir milli íslend-
inga og Dana hafi farið fram að
ófriðarlokum. Ég veit nú ekki, hvort
fer svo mikið fyrir drengskapnum
hjá sumum þeirra, sem mest fjasa
um þetta, og það er kannski ekki
heldur miklu fyrir að fara yfirleitt
í stjómmálabaráttu íslendinga, þar
sem drengskaparmaðurinn er. En
auk þess er það ekki annað en
barnaskapur að vera að tala um
einhvern ódrengskap í sambandi við
tafarlausa afgreiðslu málsins.“
Þessar síðustu athugasemdir
eiga rætur að rekja til þess, að
ýmsir samherjar Bjarna Benedikts-
sonar og Ólafs Thors voru lögskiln-
aðarmenn og höfðu gagnrýnt þá
harðlega fyrir hraðskilnaðarstefnu
þeirra.
Liðsauki við lög-
skilnað frá Banda-
ríkjunum
Utanþingsstjórn var við völd 1944
Undir umdeildri rík-
isstjórn við tímamót
RÁÐHERRAR í utanþingsstjórninni við lýðveidistökuna 1944.
Frá vinstri: Björn Ólafsson, fjármála- og viðskiptaráðherra,
Einar Arnórsson dóms- og menntamálaráðherra, Björn Þórðar-
son forsætisráðherra og Vilhjálmur Þór utanríkis- og atvinnu-
málaráðherra.
jóðminjasafnið var
„morgungjöf" þjóðarinn-
ar til lýðveldisins eftir
stofnun þess 17. júní
1944. Á safninu var síðar komið
upp sérkennilegri deild sem ekki
hefur verið aukið við síðan. Þetta
er vaxmyndasafn. Þar sést ríkis-
stjórn Björns Þórðarsonar, utan-
þingsstjórnin á árunum 1942-
1944, á ríkisráðsfundi með fyrsta
forseta íslands, Sveini Björnssyni.
Segja má að þessari ríkisstjórn
hafí verið gert hærra undir höfði
með þessari myndröð en öðrum rík-
isstjórnum, fyrr og síðar. En hún
hafði líka þá sérstöðu, ein allra rík-
isstjórna, að meðan hún sat var
stofnað lýðveldi á Islandi.
Ráðherrarnir í utanþingsstjórn-
inni 1944 eru nú allir látnir fyrir
allmörgum árum. Þeir voru:
Björn Þórðarson, tók að sér
embætti forsætisráðherra. Hann
fæddist 1879 og lést 1963, var
doktor í lögfræði 1927 en áður
yfirréttarmálaflutningsmaður
1908-1919, síðan sýsiumaður á
ýmsum stöðum til 1915, ritari
Hæstaréttar 1920-1928, lögmaður
í Reykjavík 1929-1942. Fyrir utan
embætti forsætisráðherra gegndi
hann embættum heilbrigðismála og
kirkjumála í utanþingsstjóminni
sem sat fram í október 1944.
Björn Ólafsson f. 1895, d. 1974,
var ráðherra fjármála og viðskipta.
Hann var stórkaupmaður og iðn-
rekandi í Reykjavík frá 1918 og
bæjarfulltrúi í Reykjavík 1922-
1928. Alþingismaður Reykvíkinga
fyrir Sjálfstæðisflokkinn var hann
1948-1959 og aftur varð hann
ráðherra, þá menntamála og við-
skipta, í samsteypustjórn Fram-
sóknarflokks og Sjálfstæðisflokks
1950-1953.
Einar Arnórsson, f. 1880, d.
1955, var dóms- og menntamála-
ráðherra í utanþingsstjóminni.
Hann var lögfræðingur og prófess-
or í lögum við Háskóla Islands
1908-1932. Rektor Háskólans var
hann árin 1918-1919 og aftur
1929-1930. Hæstaréttardómari
1932-1942. Hann átti sæti á Al-
þingi, fyrir Árnesinga 1914-1919
og fyrir Reykvíkinga 1931-1932
og ráðherra íslands var hann
1915-1917. Eftir hann liggur fjöldi
rita og greina um lögfræði og sagn-
fræði.
Viihjálmur Þór, f. 1899, d.
1972, var utanríkis- og atvinnu-
málaráðherra í utanþingsstjórninni
1942-1944. Vilhjálmur var ekki
langskólagenginn, en hófst til met-
orða hjá samvinnuhreyfingunni,
fyrst hjá Kaupfélagi Eyfirðinga á
Akureyri, þar sem hann varð fram-
kvæmdastjóri aðeins 24 ára og
gegndi því starfí 1923-1938. Hann
stýrði þátttöku íslendinga í heims-
sýningunni í New York 1939, en
varð forstjóri SÍS 1946-1954. Á
árunum 1940-1945 var hann
bankastjóri og aftur 1955-1964
og starfsferil sinn endaði hann hjá
Alþjóðabankanum í Washington.
Jóhann Sæmundsson f. 1905,
d. 1955, var fímmta hjól undir þess-
um vagni og skipaður nokkrum
dögum síðar en hinir. Vegna
óánánægju með gang mála sagði
hann sig síðar úr ríkisstjórninni.
Jóhann var læknir á Landspítalan-
um og prófessor í læknisfræði við
Háskóla íslands.
Sveinn Björnsson var hlynntur
utsinþingsstj órn.
Liður í fullum aðskilnaði við
Dani var að 17. júní 1941 fór fram
á fundi sameinrðs Alþingis kjör
fyrsta ríkisstjóra íslands og hlaut
Sveinn Björnsson sendiherra í
Kaupmannahöfn kosningu.
Á þeirri stundu var engan veginn
ljóst hvenær lokaskrefið yrði stigið.
Voru menn ekki á einu máli um
hversu mjög ætti að flýta sér og
voru tvö sjónarmið uppi. Um það
er allnokkuð rætt í ævisögu Ólafs
Thors eftir Matthías Johannessen
og segir þar m.a. svo:
„Þjóðstjórn Hermanns Jónasson-
ar og minnihlutastjórn Ólafs Thors
fengu sjálfstæðismálið til meðferð-
ar á viðsjálum tímum, fjölluðu um
það af festu og ábyrgðartilfinningu
og bjuggu það í hendur utanþings-
stjórnar Björns Þórðarsonar með
þeim hætti, að unnt var að stíga
lokasporið með reisn og sóma. “
í bókinni kemur fram að Ólafur
telur að Sveinn Björnsson hafí frá
Ríkisstjórn Björns Þórð-
arsonar, sem sat þegar
lýðveldið var stofnað, er
eina utanþingsstjórnin
sem setið hefur hér á
landi. Gísli Sigurðsson
rekur feril ráðherranna
og samskipti þings og
stjórnar um sam-
bandsslitin.
upphafí verið hlynntur því að fá
utanþingsstjórn til starfa. Þar segir
svo: __
„Ólafi Thors fannst fyrir neðan
ailar heliur að mynda utanþings-
stjórn. „Hún getur engan vanda
leyst," sagði hann. Auk þess hafði
hann þessa skoðun af metnaðar-
ástæðum fyrir hönd Alþings. Óiaf-
ur var stórlega hneykslaður þegar
hann heyrði Aiþingi hallmælt.“
Og ennfremur úr ævisögu Ólafs:
„Sveinn Björnsson varð ríkisstjórí
17. júní 1941, en til embættisins
var stofnað með ályktun Alþingis
17. maí sama ár. Hann hafði
áhyggjur af þróun mála og hefur
gert grein fyrir varfærni sinni í
minnisblöðum, sem hann lét eftir
sig um sambandsslit við Dani og
stofnun lýðveldis á íslandi. “
Sveinn óttast að riftun sam-
bandslagasamningsins verði lögð
fyrir alþjóðadómstól vegna van-
efnda og að þar geti brugðið til