Morgunblaðið - 17.06.1994, Qupperneq 36

36 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
t

*
Halldór Jakobsson, kaupmað-
ur í Borgarfelli í Reykjavik,
var ritari landsnefndar Iýð-
veldiskosninganna. í lands-
nefndinni sátu fulltrúar til-
nefndir af ríkissljórninni og
stjórnmálaflokkunum. F.v.:
Jens Hólmgeirsson, Halldór
Jakobsson ritari, Eyjólfur Jó-
hannsson nefndarformaður,
Sigurður Olason, Arngrímur
Kristjánsson.
Birkilaufin þrjú.
Morgunblaðið/Kristinn
til allra
i tilefni af 50 ára afmæli lýbveldisins
Vinir ykkar í Ameríkuf
fyrrverandi sendiherrahjón
Charles Cobb og SueCobb.
Það varð þjóð
arvakning
Ritari landsnefndar lýð-
veldiskosninganna,
Halldór Jakobsson,
segir í viðtali við Guðna
Einarsson að þótt
leggja hafí þurft nótt
við dag hafí verkið
reynst létt. Allir hafi
verið sammála.
Halldór Jakobsson var ritari
landsnefndar lýðveldis-
kosninganna sem haidn-
ar voru 20. til 23. maí
1944. Landsnefndin var skipuð eftir
tilnefningu stjómmálaflokkanna og
ríkisstjórnarinnar. Hlutverk lands-
nefndarinnar var að vinna að sem
mestri kjörsókn og jákvæðri kosn-
inganiðurstöðu í lýðveldiskosning-
unni. Hún gegndi því svipuðu hlut-
verki og stjórnmálaflokkar í kosn-
ingum til sveitarstjóma og Alþingis.
Halldór er einn eftirlifandi nefndar-
manna, en hann var ritari lands-
nefndarinnar.
„Ég hef aldrei reynt neitt líkt
þessu,“ segirHalldór Jakobsson
þegar hann rifjar upp starf lands-
nefndarinnar og viðbrögð almenn-
ings. „Það varð beinlínis þjóðar-
vakning. Þetta var létt verk, þótt
vinnudagurinn væri oft bæði lýjandi
og langur, sérstaklega undir það
síðasta."
Halldóri er minnisstæð sú mikla
samstaða sem skapaðist um lýðveld-
iskosninguna.
„Maður þurfti ekki að kvíða því
að verða neitað um neina bón, ef
hún sneri að því að efla niðurstöðu
kosninganna. Maður fékk alstaðar
já!“ Þótt nefndarmenn kæmu úr
ólíkum stjórnmálaflokkum og væm
því vanir að takast á á vettvangi
stjómmálanna bar ekki á því í
nefndinni. „Það komu aldrei upp
nein vandræði, engin illindi, allir
vom svo sammála," segir Halldór.
Talsverð umræða hafði verið um
fyrirkomulag aðskilnaðarins við
Dani einkum milli Iögskilnaðar-
manna, sem vildu fara sér hægt,
og hraðskilnaðarmanna. Halldór
segir að ágreiningur um aðskilnað-
inn hafí að mestu verið kveðinn nið-
ur þegar kom að kosningunni.
Halldór var tilnefndur í nefndina
af Sósíalistaflokknum og gegndi
embætti ritara. Hann var lang-
yngstur nefndarmanna, 27 ára gam-
all. Formaður nefndarinnar var Eyj-
ólfur Jóhannsson, forstjóri Mjólkur-
félags Reykjavíkur, tilnefndur af
Sjálfstæðisflokki. Jens Hólmgeirs-
son, skrifstofustjóri og ráðunautur
var tilnefndur af Framsóknarflokki,
Amgrímur Kristjánsson, skólastjóri,
tilnefndur af Alþýðuflokki og Sig-
urður Ólason hæstaréttarlögmaður,
tilnefndur af ríkisstjóminni.
Fyrst eftir að nefndin var skipuð
hélt hún fundi á skrifstofu Eyjólfs
í Mjólkurfélaginu en síðar var aðset-
ur nefndarinnar flutt í Alþingishúsið
og hafði hún þar bækistöðvar fram
yfír kosningamar.
Skammur tími til stefnu
Nefndin var skipuð um páskana
og hittist eftir það einu sinni og
jafnvel oftar á dag fram yfir kosn-
ingamar. „Við jögðum nótt við dag,“
segir Halldór. Árið 1944 bar páska
upp á 9. apríl og kosið var 20. til
23. maí svo ekki var mikill tími til
stefnu. „Þetta var ekki besti árstími
og heppilegra að hafa kosningamar
síðar, en til þess gafst ekki tími
vegna þjóðhátíðardagsins 17. júní,“
segir Halldór. „Hlutverk okkar var
að ná kjörsókninni sem mest upp.
Við komum héraðsnefndum af stað
í öllum kjördæmum og fleiri en einni
í þeim stærstu. Þegar upp var stað-
ið voru nefndimar alls 29.“ Reynt
var að fá embættismenn til setu í
sem flestum nefndum og oft urðu
sýslumenn fyrir valinu. Þeir þóttu
líklegir til áhrifa í sinni sveit.
Landsnefnd lýðveldiskosning-
anna gat ekki verið annað en ánægð
með árangurinn. Alls neyttu 98,61%
kjósenda atkvæðisréttar og í tveim-
ur kjördæmum, á Seyðisfirði og í
Vestur-Skaftafellssýslu, var 100%
kjörsókn. „Þetta met verður aldrei
slegið," segir Halldór.
Ólaunað starf
Meðan á undirbúningi lýðveldis-
kosninganna stóð segir Halldór að
þeir Eyjólfur hafí lagt önnur störf
á hilluna, en aðrir nefndarmenn
hafi eitthvað getað sinnt sinni venju-
legu iðju. Nefndarmenn landsnefnd-
arinnar og héraðsnefndanna vom
ólaunaðir og unnu sem sjálfboðalið-
ar. Að kosningunum loknum vora
nefndarmenn heiðraðir fyrir vel
unnin störf og veitt Hin íslenska
fálkaorða. Halldór er að öllum lík-
indum sá yngsti sem orðuna hefur
hlotið, að minnsta kosti fyrir emb-
ættisstörf.
Halldór var á þessum áram
starfsmaður Sósíalistaflokksins og
vanur því álagi sem fylgdi kosninga-
starfí. Þungi nefndarstarfsins hvíldi
á Eyjólfi nefndarformanni og Hall-
dóri ritara. Halldór sá um bréfa-
skriftir auk ritunar fundargerða og
samskipti við fjölmiðla. Daglega var
haft samband út um landið bæði
gegnum síma og bréflega. Eins fóru
nefndarmenn í heimsóknir til hér-
aðsnefndanna. Nefndarmenn skrif-
uðu einnig í blöð og fluttu hvatning-
arorð og leiðbeiningar um kosning-
arnar sem útvarpað var rétt fyrir
fréttir. „Við nýttum allt sem hægt
var að nýta til að tryggja sem best-
an árangur," segir Halldór.
Mikil áhersla var lögð á að ná til
þeirra sem hætt var við að mættu
ekki á kjörstað. Leyfðar voru heima-
kosningar sem gerði að verkum að
fólk gat kosið þótt það væri illa
rólfært.
Kjörstjórnir sáu um framkvæmd
kosningarinnar. Eftir því sem Hall-
dór rekur minni til gekk talning
atkvæða hratt fyrir sig. „Ég held
að kosningaúrslitin hafí legið fyrir
nóttina eftir að kosningu lauk. Áður
en kosningu lauk var farið að flytja
kjörgögn á talningastaðina."
Kosningasjóður til
landgræðslu
Þótt nefndin væri ólaunuð fylgdi
talsverður kostnaður nefndarstarf-
inu og fór fram fjársöfnun til að
greiða kostnað hennar. Halldór seg-
ir að margir, bæði fyrirtæki og ein-
staklingar, hafí lagt ríflega af mörk-
um. Áður en nefndarstörfum lauk
var fyrirséð að talsverðir fjármunir
yrðu eftir í sjóði. Þá kom fram sú
hugmynd að leggja þessa fjármuni
til skógræktar og landgræðslumála
og stofna sérstakan sjóð í þeim til-
gangi. Haft var samráð við marga
örlátustu gefenda fjárins og lýstu
þeir sig allir samþykka þessari hug-
mynd. Stofnaður var Landgræðslu-
sjóðurtil að minna á stofnun lýð-
veldisins og lýðveldiskosningarnar.
Útbúið var merki, þijú birkilauf,
sem selt var í tengslum við kosning-
arnar og hafín frekari fjársöfnun
til Landgræðslusjóðs sem afhentur
var Skógræktarfélagi íslands til
varðveislu.
Halldór telur að lýðveldiskosning-
in og lýðveldisstofnunin hafi mildað
tóninn í stjómmálabaráttunni, að
minnsta kosti fyrst um sinn. Halldór
nefnir þessu til sönnunar Nýsköpun-
arstjórnina sem sett var á laggimar
haustið 1944. Það var samsteypu-
stjóm Sjálfstæðisflokks, Alþýðu-
flokks o g Sósíalistaflokks undir for-
ystu Ólafs Thors.