Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994 47
veldisstofnun á árinu. Þegar ný-
kjörið Alþingi kom saman 4. ágúst
1942 gerði forsætisráðherra grein
fyrir afstöðu Bandaríkjamanna á
lokuðum fundi. Ákveðið var að
rita Bandaríkjamönnum bréf til
útskýringar á lagalegri stöðu ís-
lands og benda á að allir þingmenn
væru á því að ijúfa þá þegar sam-
bandið við Dani. Búið væri að birta
áform ríkisstjórnarinnar um lýð-
veldisstofnun á árinu og ef henni
yrði frestað yrði að skýra frá
ástæðum. Bandaríkjamönnum var
gefinn frestur til 22. ágúst að
svara, ella yrði haldið áfram að
undirbúa lýðveldisstofnun.
Lýðveldisstofnun
frestað
Bréf barst frá Bandaríkjastjóm
20. ágúst og taldi hún að það væri
í þágu allra sem berðust gegn
möndulveldunum að samband Is-
lands og Danmerkur héldist
óbreytt. Utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna fullvissaði Thor Thors
sendiherra íslands í Bandaríkjun-
um um að Bandaríkjastjórn myndi
ekki standa í gegn lýðveldisstofn-
un eftir árslok 1943 og var þetta
síðar staðfest skriflega af sendi-
herra Bandaríkjanna á íslandi.
íslenskum ráðamönnum var nú
ljóst að viðurkenning Breta og
Bandaríkjamanna á frelsi og full-
veldi íslands átti ekki við um sam-
band íslands og Danmerkur. Al-
þingi lét að vilja Bandaríkjastjóm-
ar. Frestað var að leggja fram
frumvarp um lýðveldisstofnun.
Þess í stað lagði ríkisstjómin fram
fmmvarp um að einungis þyrfti
eitt þing að samþykkja lýðveldis-
frumvarpið en ekki tvö og að ein-
faldur meiriiiluti dygði í þjóðarat-
kvæðagreiðslu um lýðveldisstofn-
un í stað tveggja þriðju atkvæða
eins og sambandslagasáttmálinn
krafðist. Að þessu samþykktu var
hægt að stofna lýðveldi með
skömmum fyrirvara.
Þegar Alþingi hafði afgreitt
þessa stjórnarskrárbreytingu fékk
Ólafur Thors leyfi Bandaríkja-
stjórnar til að birta tilmæli henn-
ar. Hann taldi það nauðsynlegt til
að ríkisstjórnin gæti gert hreint
fyrir sínum dyram.
Ráðamenn í Washington lýstu
því yfír að þeir hefðu ekkert við
það að athuga að lýðveldi yrði
stofnað 1944. Þá rynni samband-
slagasamningurinn úr gildi og ekki
léki þá vafi á að gjörðin væri full-
komlega lögleg.
Lýðveldið stofnað
Alþingi tók lýðveldismálið loks
á dagskrá í febrúar 1944 og sam-
þykkti einum rómi að slíta sam-
bandinu við Danmörku og stofna
lýðveldi á árinu. Þetta var tilkynnt
danska forsætisráðuneytinu.
Kristján konungur sendi skilaboð
og sagðist vona að tengsl ríkjanna
yrðu ekki rofin fyrr en að loknu
stríði. Orð konungs um að hann
gæti ekki viðurkennt nýja skipan
á stjórnarfari íslands meðan stríð-
ið stæði komu mjög á óvart, því
áður hafði konungur sagst láta
málið afskiptalaust.
Lýðveldisstofnunin var sam-
þykkt með yfir 95% atkvæða í
þjóðaratkvæðagreiðslu. Konungi
vora kynnt úrslitin og sagt að ís-
lendingar mætu það mikils ef hann
sætti sig við vilja þjóðarinnar.
Konungur gerði það og sendi
heillaóskaskeyti á stofndegi lýð-
veldisins 17. júní 1944. Bandarík-
in, Bretland, Sovétríkin og Svíþjóð
viðurkenndu íslenska lýðveldið
strax í upphafi. Sama gerðu út-
lagastjórnir Frakka og Norð-
manna.
Heimildir:
Sólrún B. Jensdóttir. Áform um lýðveldis-
stofnun 1941 og 1942. Afskipti Breta og
Bandarikjamanna. Saga, tímarit Sögufó-
lags, XVI., Rvík, 1978.
Tómas Þór Tómasson. Heimsstyrjaldar-
árin á fslandi 1939-1945, 1 & 2. Bókaút-
gáfan Örn og Örlygur hf. Rvík, 1984.
Þór Whitehead. Stórveldin og lýðveldið
1941-1944. Skímir, tímarit Hins íslenzka
bókmenntafélags, 147. ár. Rvfk, 1973.
Brezkir hermenn þramma eftir götum Reykjavíkur. Á myndinni til vinstri fylgjast sendisveinar með herflokkum á Suðurgötu, en til
hægri ganga Bretarnir eftir Læfý'argötu með Sýórnarráðið í baksýn. Á þessum tíma var vinstri umferð á íslandi.
TRYGGJUM EIGIN HAG
EFLUM ÍSLENSKANIÐNAÐ
Samtök iðnaðarins óska íslensku þjóðinni hamingju og heillaríkrar
framtíðar á 50 ára afmæli lýðveldisins
&
mmm
SAMTÖK
IÐNAÐARINS