Morgunblaðið - 13.12.1994, Síða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 13. DESEMBER 1994
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Málþing í Odda
Náttúra
mannsins
í TILEFNI af útkomu bókar-
innar Náttúrusýn, greinasafn
um siðfræði og náttúru,
gengst Siðfræðistofnun Há-
skólans fyrir málþingi í stofu
101 í Odda, laugardaginn 17.
desember frá kl. 14-17. Á
málþinginu, sem ber yfirskrift-
ina Náttúra mannsins, verða
flutt fjögur erindi sem öll
byggja á greinum í Náttúru-
sýnar-bókinni.
Páll Imsland, jarðfræðing-
ur, tekur fyrstur til máls og
greinir frá áður óbirtum fyrir-
lestri dr. Sigurðar Þórarins-
sonar „Úr þróunarsögu jarð-
vísinda á Islandi" sem Páll
hefur nú búið til prentunar en
fyrirlesturinn var upprunalega
fluttur árið 1977. Að því loknu
flytur Vilhjálmur Ámason,
heimspekingur, erindi sem
nefnist „Er manneskjan nátt-
úrulaus? Hugleiðingar um sið-
ferði og mannlegt eðli“. Vil-
hjálmur veltir fyrir sér nýlegri
gagnrýni á hefðbundnar kenn-
ingar um mannlegt eðli. Hann
tekur undir þessa gagnrýni en
bendir jafnframt á mikilvægi
þess að missa ekki sjónar á
hinu náttúrulega í fari manns-
ins. Því næst flytur Róbert
H. Haraldsson, heimspeking-
ur, erindi sitt „Náttúrusýn,
hluttekning og siðferði". Þar
ræðir Þorvarður um eðli nátt-
úrufegurðar og þær breyting-
ar sem orðið hafa á skynjun
hennar á undanfömum öldum.
Tónlistarskóli
Rangæinga
Jólatónleik-
ar á Lauga-
landi
DAGANA 14. og 15. desember
mun Tónlistarskóli Rangæ-
inga halda sína árlegu jólatón-
leika og verða þeir haldnir á
Laugalandi 14. desember og á
Heimalandi 15. desember og
hefjast báða dagana kl. 21.
Þar munu nemendur sýna
afrakstur starfsins á þessari
önn sem nú er að ljúka og
verður boðið upp á bæði söng
og hljóðfæraleik.
Einnig mun Lúðrasveit skól-
ans láta til sín heyra í fyrsta
sinn í vetur en sveitin er ný-
komin úr æfíngabúðum á Sel-
tjarnarnesi.
Jólabarrokk í
Gerðarsafni
JÓLABARROKK heldur sína
árlegu hátíðartónleika í Lista-
safni Kópavogs, Gerðarsafni,
þriðjudagskvöld kl. 20.30.
Flutt verða verk eftir Bois-
mortier, Hándel, Marin Mara-
is, Quantz og Telemann
Flytjendur eru Camilla Söd-
erberg, blokkflautur, Martial
Nardeau og Guðrún Birgis-
dóttir, barokkflautur, Elín
Guðmundsdóttir, sembal og
Mark Levy, gömbuleikari, sem
kemur sérstaklega frá London
til að leika með þessum félög-
um á tónleikunum. Hann leik-
ur einnig einleiksverk úr kvik-
myndinni „Allir morgnar
heimsins" sem sýnd hefur ver-
ið undanfarið í Reykjavík.
Stærsti stuðningsaðili Jóla-
barrokks í ár er Kópavogs-
kaupstaður og er aðgangseyrir
500 krónur en börn og ellilíf-
eyrisþegar fá ókeypis aðgang.
Svart/hvít heimferð
BOKMENNTIR
Ljósmyndun
FERÐIN HEIM
eftir Maríu Guðmundsdóttur. Mál og
inenning, 1994. Prentun Oddi — 44
síður. 1.490 kr.
MARÍA Guðmundsdóttir ljós-
myndari hefur eytt meginhluta
ævi sinnar erlendis og eins og
kemur fram í inngangsorðum
hennar að Ferðinni heim, bók með
37 svart/hvítum ljósmyndum, þá
finnst henni ísland æsku sinnar
vera horfið að mestu. Þegar
minnst varir stíga myndir fortíðar-
innar þó fram og birtast henni í
brotum og það „eru þessar mynd-
ir sem ég reyni að framkalla í
huganum og á pappír í þessari bók
- hugmyndir frá horfnum tíma“.
Og María bætir við að myndirnar
séu kveðja til fortíðarinnar, eins-
konar ferð heim.
Það er í raun klasssískt þema
Ijósmyndara að snúa aftur til
æskuslóða eða fæðingarlands og
túlka í myndum tilfinningar sínar
gagnvart stöðum og fólki. Af ný-
legum og kunnum slíkum bókum
má nefna myndir Bandaríkja-
mannsins Shelby Lee Adams af
fólki í fjöllum Kentucky og mynd-
ir sem Sebastiao Salgado hefur
tekið á ferðum sínum „heim“ til
Brasilíu. En þetta verkefni býður
upp á ótal úrlausnir og María tek-
ur í bland myndir af landslagi -
gjaman með einhverjum ummerkj-
um um manninn - og portrett af
eldra landsbyggðarfólki. í viðleitni
sinni við að festa á filmu líf sem
er að hverfa virðist mér sem hún
sé undir vissum áhrif-
um frá ljósmyndum
Ragnars Axelssonar,
en hann hefur síðustu
árin unnið að svipuðu
en stærra verkefni og
hafa sumar þær
myndir birst hér á síð-
um blaðsins sem og á
sýningum.
María myndar fólk
gjarnan á heimilum
sínum og fyrirsæturn-
ar eru oft svipsterkar
og myndrænar. í sum-
um tilvikum tekst
Maríu vel að fanga
manngerðirnar og
skapa um leið sterkar
ljósmyndir með leik birtu og
skugga og skemmtilegum mynd-
skurði. Þannig er vel lukkuð ein
dimm mynd af Sveinbirni Bein-
teinssyni þar sem hann styður
hendi íhugull á enni sér. Skafti
Benediktsson í Hraunkoti situr í
fallegu ljósi á vel byggðri mið-
lægri mynd og Axel Thorarensen
á Gjögri er kampakátur og ekki
skemmir þar þótt önnur höndin
sé skorin af að hluta. Annars stað-
ar á María þó í vandræðum með
að ramma inn; sker hendur hálfar
af, hlutir virðast standa út úr höfð-
inu á fólki og þá er Ijósið á stund-
um ekki gott. Skyndimyndir af
fólki geta oft verið sterkar og sér-
stakar - fyrirmyndirnar geta
gleymt nærveru myndavélarinnar
eða leikið jafnvel fyrir hana - ef
ljósmyndarinn nær að fanga gald-
ur augnabliksins á formrænan og
persónulegan máta. En í myndum
eins og Karli Hallbertssyni, Stein-
unni Guðmundsdóttur og Guð-
finnu Guðmundsdóttur birtist ekk-
ert sérstakt frá hendi
ljósmyndarans. Þetta
eru ágætar myndir en
hver sem er hefði lík-
lega getað tekið þær.
Þá er Daníel Brands-
son óneitanlega
kempulegur ásýndum
en það er ekki nóg að
fyrirmyndin sé góð;
lýsingin á myndinni
er það ekki, innrömm-
unin ólánleg og mynd-
in á lítið erindi í metn-
aðarfulla ljósmynda-
bók.
Landslagsmyndir
Maríu eru yfir höfuð
áhrifameiri en
mannamyndirnar. Tökin eru per-
sónulegri, áhorfandinn fær meiri
tilfinningu fyrir ljósmyndaranum
sem er á „ferð heim“ og túlkar
það sem fyrir augun ber. Hestarn-
ir í Suðursveit eru skemmtilega
rammaðir inn, drunginn er undar-
legur við Hornafjarðarfljót, eitt-
hvað er heillandi við sjónarhomið
undir Lómagnúp og sérkennilegar
fuglahræður á siglingu fyrir
Ströndum. En í nokkrum myndum
verða óþörf atriði í myndbyggingu
til að trufla sýnina; augað rennur
frekar að ljósum girðingarstaur
en fossi á Suðurlandi, og biti geng-
ur í gegnum höfuð manns í hjalli
á Gjögri.
Ég þekki lítið til annarra ljós-
mynda Maríu en hef þó séð ljóm-
andi tískumyndir eftir hana. Hér
er hún á öðrum slóðum og meiri
kröfur gerðar. Margar myndanna
eru ljómandi góðar en að sama
skapi mættu nokkrar alveg missa
sín, myndir sem draga niður heild-
aráhrif bókarinnar. Harðara og
gagnrýnna val hefði án efa verið
til bóta.
Myndirnar í bókinni eru litlar,
10 x 6,7 sm hver, en þannig njóta
svart/hvítar ljósmyndir sín oft’vel,
þær verða persónulegri vegna ná-
lægðárinnar þegar þær eru
skoðaðar. Prentunin hefði þó getað
verið betri, en það kemur sífellt á
óvart að eins og íslenskar prent-
smiðjur geta skilað fallegum lit-
myndum virðast þær ekki geta
prentað svart/hvítt jafn vel. Hér
hættir skuggaflötum til að lokast
og myndirnar liggja flatar á síð-
unni, grófleikinn einnig of mikill.
Prentun Ijósmyndarans getur
einnig verið um að kenna og kann
það að vera raunin þar sem sum
portrettanna eru of dökk og ójöfn
blettainnbrennsla sést stundum á
himni myndanna.
Það ber að lofa það framtak
forlagsins að gefa út persónulega
svart/hvíta ljósmyndabók sem
þessa - íslenskir útgefendur hafa
verið lengi að átta sig á því hversu
vinsælar vandaðar svart/hvítar
ljósmyndabækur eru erlendis og
að fallegar litmyndir eru ekki eina
leið ljósmyndara til að lýsa þessu
landi og fólkinu sem á því býr.
Ferðin heim er sætleg bók og
smekklega hönnuð. Hún er inn-
bundin með snæri sem minnir á
hrosshár og ef hnúturinn losnar
þá eru blöðin komin út um allt.
Það fer vel við hugmyndina að
bókinni því ljósmyndarinn hugsar
sér myndimar sem minningar og
hugsanir en þær eru jafnan brota-
kenndar eða eins og laus blöð -
sem eru hér eru hnýtt saman í
orðsins fyllstu merkingu.
EinarFalurlngólfsson
María
Guðmundsdóttir
Bak við fortjald fyrri aldar
BOKMENNTIR
Sagnfræði
SAGA AKUREYRAR
Kaupstaðurinn við Pollinn 1863-1905
eftir Jón Hjaltason. II. bindi. 358 bls.
Útg.: Akureyrarbær. Prentun: Ás-
prent hf. Akureyri, 1994. Verð kr.
7.410.
ÞRENNT ER það sem öðru
fremur setur svip sinn á lífið á
Akureyri á síðustu áratugum 19.
aldar. í fyrsta lagi stækkun bæjar-
ins, bæði að mannQölda og land-
rými. í öðru lagi kuldaskeið það
sem hófst með langvarandi stór-
hríð 1859 og linnti reyndar ekki
fyrr en komið var nokkuð fram á
þessa öld. í þriðja lagi dönsk áhrif
þar eð margir Danir fluttust til
Akureyrar og eyddu þar ævinni.
Vesturheimsferðirnar, sem hófust
um 1870 og stóðu nær óslitið til
aldamóta, hafa líka verið mönnum
ofarlega í huga. En þær snertu
ekki Akureyri framar öðrum
byggðarlögum. Nema hvað menn,
sem sneru heim frá Vesturheimi
og settust að f bænum, komu með
ferska og framandi strauma inn í
bæjarlífið.
Þrátt fyrir harðindin urðu
margs konar framfarir á umræddu
árabili, bæði á Akureyri og eins á
landinu öllu. Aldamótin juku bjart-
sýni og sóknarhug. Við lok þess
tímabils, sem bindi þetta tekur til,
bjarmar fyrir degi í mörgum skiln-
ingi. Trjáræktin, sem svo mjög
setur svip sinn á Akureyri, var þá
að hefjast. Stórmál var það ekki,
en gat eigi að síður talist til marks
um breyttan hugsunarhátt. Iðnað-
ur var að rísa á fót, í smáum stíl
að vísu. Útgerð var
að glæðast. Skólinn,
sem verið hafði á
Möðruvöllum, fluttist
til kaupstaðarins. Þar
með var farið að horfa
til Akureyrar sem höf-
uðstaðar Norður-
lands.
Sé aftur á móti
horfið að upphafi sögu
þeirrar, sem hér er
sögð, var Akureyri
hvorki orðin skólabær
né iðnaðar. Þorpin
voru tvö og aðskilin:
Akureyri og Oddeyrí.
Gert var ráð fyrir að
þau kynnu að renna saman, en
varla fyrr en eftir margar aldir!
Kaupmenn og embættismenn
máttu sín mikils. Áhrif iðnað-
armanna fóru líka vaxandi. Flestir
bæjarbúar studdust við smábú-
skap. Með því að kaupstaðurinn
tók að sækjast eftir aðliggjandi
jörðum var ekki verið að falast
eftir lóðum undir hús heldur beit-
arlandi fyrir búpening. »Þegar litið
er á skýrslur um einstaka eigend-
ur búsmalans kemur í ljós að lang-
flestir þeirra áttu eina kú og fæst-
ir fleiri en tvær.« Saltkjöt fékkst
ekki í búðum. Það var allt flutt
út. Sjálfsþurftarbúskapurinn náði
líka til þéttbýlisins. Hagvöxturinn
var ekki kominn inn í dæmið.
Forsvarsmenn kaupstaðarins
guldu varhuga við fjölgun. Fá-
tækraframfæri lá þungt á sér-
hveiju sveitarfélagi. Oft var deilt
um framfæri fjöiskyldna og ein-
staklinga. Tortryggni og ýfingar
milli kaupstaðarins og nærliggj-
andi hrepps voru fyrst og fremst
af því sprottnar. Fyrir kom að
hreppar þvættu á milli sín þurfa-
mönnum. Eða borg-
uðu undir þá til Vest-
urheims!
Þótt bæjarfélagið
væri bæði fámennt og
vanmáttugt var
menningin ekki með
öllu vanrækt. Barna-
kennari staðarins
kemur títt við sögu.
Blaðaútgáfa var
nokkur. Bókaútgáfa
sömuleiðis. Félagslíf
fór vaxandi. Og bygg-
ingarlistin blómstraði
í hlutfalli við efni og
aðstæður. Turnar og
skraut af ýmsu tagi
setti svip á stórhýsi þeirra tíma.
Sá er að dómi undirritaðs
meginkostur þessa rits að það er
rétt vel læsilegt. Og raunar meir
en svo! Höfundurinn hefur gert sér
far um að lýsa bæjarlífinu frá sem
flestum hliðum. Stjómsýslusagan
verður hvergi útundan. En hún er
ekkert aðalatriði eins og oft vill
verða í ritum af þessu tagi. Það
er þvert á móti mannlífsmyndin
sjálf í allri sinni fjölbreytni sem
dregin er hvað skýrast fram. Dag-
lega lífíð í bænum fær þarna mik-
ið og verðskuldað rúm. Höfundur
hefur farið ofan í hvers kyns til-
tækar heimildir og valið úr þeim
með það sjónarmið fyrir augum
að margt smátt geri eitt stórt. Þó
tómthúsmaðurinn stæði skör
lægra embættismanninum, kaup-
manninum og borgaranum í virð-
ingarstiganum er hann hvergi lát-
inn gjalda þess í sögunni. Bæjar-
bragnum er lifandi lýst. Danir
þeir sem settust að í bænum fluttu
með sér sínar hefðir. íslenskir
sveitamenn, sem komu sér fyrir á
mölinni, stundum eins og fyrir
duttlunga örlaganna, héldu lika í
sínar hefðir. Hlaut þó hvor um sig
að draga dám af hinum. Það var
og tímanna tákn að embættismenn
tóku að sækjast eftir búsetu í þétt-
býli. Munurinn á þeim og alþýð-
unni sýnist hafa markast af mis-
munandi efnahag fremur en af
menntun og uppeldi. Framkoma
embættismannsins við almúga-
manninn einkenndist ekki endilega
af þurradrambi heldur allt eins af
góðlátlegum belgingi. Samfélagið
var ekki svo stórt að ein stétt
gæti lokað sig frá annarri.
Víða kryddar höfundur texta
sinn með gömlum samtímaauglýs-
ingum og annars konar glefsum
úr bréfum ög blöðum, bæði til fróð-
leiks og skemmtunar. Furðu gegn-
ir hvað menn gátu verið persónu-
legir og talað hreint út frá hjart-
anu. Maður gat t.d. auglýst að
hann væri genginn í bindindi svo
enginn færi nú að bjóða honum í
staupinu!
Um textann er fátt að segja
nema gott. Einhvers staðar rakst
ég á prentvillu og á öðrum stað
gaf að líta orðmyndina fiskjar í
stað fisks. Annars er stíllinn bæði
vandaður og efni sínu samkvæmur
og frágangur í góðu lagi. Þá er
birtur í bókinni mikill fjöldi gam-
alla ljósmynda. Textarnir, sem
þeim fylgja, væru einir sér efni í
dávæna bók. Saga Akureyrar get-
ur orðið góð fyrirmynd þeim sem
eiga eftir að skrá sögurit af sama
tagi.
Hið gengna var einu sinni iif-
andi. Þeirri staðreynd hefur höf-
undur bókar þessarar hvergi
gleymt.
Erlendur Jónsson
Jón Hjaltason