Morgunblaðið - 28.12.1995, Page 41
( MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 28. DESEMBER 1995 41
AÐSENDAR GREINAR
1 Evrópa um aldamótin
EVRÓPA hefur tek-
ið á sig nýja mynd á
undanförnum árum.
Þróun í átt til evr-
ópskrar einingar hefur
j verið hröð eftir lok
kalda stríðsins og þótt
aðeins séu liðin tvö ár
frá gildistöku Maas-
tricht-sáttmálans mun
stjórnkerfi Evrópu-
sambandsins (ESB)
verða til endurskoðun-
ar á ráðstefnu aðildar-
ríkjanna á næsta ári.
Ríkjaráðstefnan mun
gegna mikilvægu hlut-
I verki við endurskoðun
Maastricht-sáttmálans
en með honum var lagður grunnur
að sameiginlegri utanríkis- og ör-
yggismálastefnu ESB ásamt sam-
eiginlegum gjaldmiðli aðildarríkj-
anna.
Hlutverk ríkjaráðstefnu ESB
Með nokkurri einföldun má segja
að stofnanalegt svipmót EB sé í
dag svipað því sex ríkja bandalagi
< er sett var á fót með Rómarsáttmál-
' anum árið 1957. Nú tæplega fjöru-
tíu árum seinna samanstendur ESB
af fimmtán aðildarríkjum og 370
milljónum íbúa. Fjölgun aðildarríkja
ESB hefur haft margvíslegar afleið-
ingar í för með sér fyrir innra starf
þess. Álag á ákvarðanatöku hefur
aukist og starfshættir orðið flókn-
ari. Aukinn fjöldi aðildarríkja hefur
ennfremur þýtt að taka hefur orðið
j tillit til fjölbreytilegri skoðana og
| hagsmuna.
Meginhlutverk ríkjaráðstefnu
ESB verður að undirbúa sambandið
fyrir væntanlega stækkun til Mið-
og Austur-Evrópu. Ljóst er að nú-
verandi stjórnkerfi þess verður ekki
starfhæft með tuttugu eða fleiri
aðildarríkjum. Undirbúningur fyrir
ráðstefnuna er nú í fullum gangi
og forysturíki ESB, Þýskaland og
Frakkland, vinna nú að því að sam-
I
ræma sjónarmið sín
fyrir ráðstefnuna. Á
ráðstefnu aðildarríkj-
anna verður leitast við
að einfalda starfshætti
og ákvarðanatöku
ESB. Tekist verður á
um atkvæðavægi ríkja
innan ESB, en
óánægju hefur gætt
vegna skiptingar at-
kvæða innan ráðherra-
ráðsins og Evrópu-
þingsins. Stærri aðild-
arríki ESB telja þar á
sig hallað og vilja að
íjöldi atkvæða sé í
beinna hlutfalli við
íbúafjölda. Jacques
Santer forseti framkvæmdastjórnar
ESB hefur lagt áherslu á að mál
verði í ríkari mæli afgreidd með
meirihlutaákvörðun í ráðherraráð-
inu í því skyni að hraða ákvarðana-
töku. Flest aðildarríkin virðast að-
hyllast slíkt fyrirkomulag en hug-
myndin mætir mótstöðu Breta sem
halda fast í hugmyndina um hefð-
bundinn fullveldisrétt og neitunar-
vald aðildarríkja. Reynslan frá
Maastricht bendir þó til þess að
aðildarríki ESB muni ekki láta eitt
aðildarríki hefta aukna samvinnu
hinna.
Völd Evrópuþingsins munu verða
ofarlega á baugi en þingið hefur
ítrekað kröfu sína um sameiginlegt
löggjafarvald með ráðherraráðinu
og aukin völd hvað varðar fjárlög
ESB. Búast má við að togstreita
um völd verði áberandi milli Evr-
ópuþingsins pg ráðherraráðsins. Af
öðrum mikilvægum viðfangsefnum
ráðstefnunnar má nefna breytingar
á samvinnu aðildarríkjanna á sviði
utanríkis- og öryggismála annars
vegar og réttar- og innanríkismála
hins vegar. Samvinna aðildarríkj-
anna á þessum sviðum hefur mest-
megnis átt sér stað utan stofnana
EB og þykir enn sem komið er ófull-
nægjandi. Átökin í fyrrum Júgó-
Aukið vægi ESB í efna-
hags- og stjórnmálalegu
tilliti undirstrikar þá
staðreynd, segir Emil
Breki Hreggviðsson,
að Evrópusambandið er
í stöðugri þróun.
slavíu hafa glögglega opinberað
vanmátt utanríkismálasamstarfs
ESB og grafið undan trúverðug-
leika þess. Ríkjaráðstefnan verður
prófsteinn á pólitískan vilja aðildar-
ríkjanna á þessu sviði.
Gagnger endurskoðun á landbún-
aðar- og byggðastefnu ESB mun
ekki verða verkefni ráðstefnunnar,
en er þó ein meginforsenda stækk-
unar ESB. Full aðild fyrrum austan-
tjaldsríkja er ekki raunhæf án veru-
legra breytinga og endurfjármögn-
unar á landbúnaðar- og byggða-
stefnu ESB. Slíkt er í dag ofviða
styrktarsjóðum ESB jafnt sem fjár-
lögum, en þau nema einungis um
1.2% af vergri þjóðarframleiðslu
aðildarríkjanna. Ákvörðun um
stækkun ESB til austurs er þó í
eðli sínu pólitísk ekki síður en efna-
hagsleg. ESB er í mun að stuðla
að lýðræðislegum stjómarháttum
og auknum stöðugleika í þessum
hluta álfunnar. Með hvítbók fram-
kvæmdastjórnar ESB frá þessu ári
hefur verið vörðuð sú Ieið er ríkin
í austanverðri Evrópu þurfa að fara
í aðlögun sinni að sameiginlegum
markaði ESB.
Skortur á lýðræði
Mörg framangreind viðfangsefni
ráðstefnunnar byggja á tæknileg-
um úrlausnum. Metnaðarfyllri
áform þurfa að liggja til grundvall-
ar ef auka á lýðræðislega ábyrgð
ESBt Jafnhliða því þarf að brúa það
bil sem virðist vera til staðar milli
ráðamanna og íbúa ESB sem oft
virðast því afhuga og lítt upplýstir
um hlutverk þess. Svokallaður „lýð-
ræðishalli“ ESB er hluti af þessari
umræðu en hann felst í því að flest-
ar meginstofnanir ESB sækja vald
sitt ekki beint til fólksins og eru
að mati margra ekki nægjanlega
ábyrgar, hvorki gagnvart þjóðþing-
um aðildarríkjanna né Evrópuþing-
inu. Þjóðþing aðildarríkjanna eru
ennfremur valdalítil í starfí ESB
og skortir formlegan vettvang til
þátttöku. Ef litið er til Evrópuþings-
ins þá er það eina meginstofnun
ESB sem samanstendur af fulltrú-
um sem kosnir eru beint af íbúum
ESB. Þrátt fyrir að hlutverk Evr-
ópuþingsins hafí farið vaxandi á
undanförnum árum á það langt í
land með að öðlast völd sambærileg
þjóðþingum. Evrópuþingið hefur
verið í ráðgefandi hlutverki og að-
eins á afmörkuðum sviðum má
segja að það fari með sameiginlegt
löggjafarvald (co-decision) ipeð ráð-
herraráði ESB.
Lausn þessa vanda er flókin en
aukin völd og eftirlitshlutverk Evr-
ópuþingsins eru ein forsenda þess
að hægt sé að gera ESB lýðræðis-
legra. Jafnframt er mikilvægt að
stuðla að auknu samstarfi og upp-
lýsingamiðlun milli þjóðþinga aðild-
arríkjanna annars vegar og Evrópu-
þingsins hins vegar. Með aukinni
upplýsingamiðlun og vaxandi þátt-
töku þjóðþinga í umræðunni um
ESB væri betur unnt að forðast
áföll eins og skipbrot Maastricht-
sáttmálans í þjóðaratkvæðagreiðslu
Dana. Ef auka á tiltrú og stuðning
íbúanna við ESB er grundvallarat-
riði að starfsemi þess verði gerð
einfaldari, gagnsærri og lýðræðis-
legri. Evrópsk samvitund verður
ekki sköpuð með öðru móti.
Evrópa um aldamótin
Alþjóðavæðingin hefur gert það
að verkum að ríki heimsins eru orð-
Emil Breki
Hreggviðsson
Um stöðu rannsókna
í veiðimálum
AÐ MÍNU mati eru
það sex meginatriði
sem vert er að draga
fram sem breytt við-
horf í umgengni og
nýtingu á fiskistofnum
ferskvatns. Um hvert
þeirra væri hægt að
skrifa langt mál, en
dagblöð henta ekki til
slíks. Því verður rétt
drepið á meginatriðin.
En hafa ber í huga að
það eru margir smærri
þættir sem spila með
og einnig að það sem
gildir á einum stað þarf
ekki að gilda á öðrum.
Að draga heildarmynd
er því nokkur áhætta þar sem bú-
ast má við að keppst verði við að
benda á undantekningamar. Sú
áhætta verður tekin.
1. Skipulag veiðinnar í landinu.
Fyrstu árin eftir að embætti
veiðimálastjóra var stofnað 1946
var helsta verkefnið að koma skipu-
lagi á veiðimál. Endurbæta þurfti
lög og framfylgja þeim. Veiðifélög
voru stofnuð og arðskrár gerðar
fyrir veiðifélögin um hvernig skipta
bæri arði innan þeirra. Stangveiði-
félög voru einnig víða stofnuð, þótt
stofnun þeirra væri ekki lögbundin.
Til að gera langa sögu stutta, hefur
þetta kerfi reynst vel til nýtingar á
auðlindinni, þannig að eftir er tekið
Þórólfur
Antonsson
í öðrum löndum. Ekki
voru allir sáttir við
þetta í byrjun, en í dag
taka menn þessu eins
og það hafi alltaf verið
svona og almenn sátt
er um kerfið sem slíkt.
Líklegt er að skipulag
fuglaveiða standi í dag
að þessu leyti eins og
stangveiði fyrir 50
árum.
2. Mismunandi vistir
þriggja tegunda lax-
fiska.
Hver tegund lax-
fiskanna þriggja (lax,
urriða, bleikju) hefur
sína kjörvist eða kjör-
búsvæði. Laxinn þrífst í frjósöm-
ustu ánum og hefur vinning í sam-
keppni þar, en bleikja er allsráðandi
á harðbýlustu svæðunum og urriði
er þarna á milli. Þetta eru mjög
grófir drættir.
Þegar náðst höfðu tök á seiðaeldi
laxfíska, var seiðum sleppt til þess
að reyna að breyta þessari mynd,
t.d. vom margar tilraunir gerðar
til þess að koma laxi í dæmigerðar
bleikjuár með tilheyrandi kostnaði
en engum árangri. Þessu er nú
löngu hætt.
3. Erfðamál - stofnhugtakið.
Á síðasta áratug fóru menn að
gera sér grein fyrir því að líkast
til væm sér stofnar laxfíska í hveiju
Umhverfísþættir hafa
veruleg áhrif á sveiflur,
segir Þórólfur Antons-
son, bæði á seiða-
árganga og á afföll
laxins í sjó.
vatnakerfí og jafnvel fleiri en einn
í hveiju. Það varð til þess að varað
var eindregið við því að rugla sam-
an þessum stofnum svo aðlögun
þeirra að sínu umhverfi biði ekki
skaða af. Einnig þyrfti að hafa
meiri fjölda undaneldisfíska en áður
tíðkaðist, til þess að viðhalda erfða-
breytileika. Þetta em flestir farnir
að viðurkenna og hlíta.
4. Áhrif umhveríisþátta á sveifíur
í fískstofnum.
Rannsóknir hafa leitt i ljós að
umhverfisþættir hafa veruleg áhrif
á sveiflur bæði á seiðaárganga og
á afföll laxins í sjó. Einnig hafa slík
áhrif sést í silungastofnum í vötn-
um. Þessi áhrif em mismikil eftir
landshlutum. Þetta hefur þau áhrif
á fiskrækt að minnka vægi seiða-
sleppinga. Sýna þarf fram á gagn-
semi seiðasleppinga með tilraunum
i hveiju tilviki áður en út í þær er
farið í stærri stíl. Og þó árangur
verði af seiðasleppingum á einum
stað einu sinni er ekki þar með sagt
að þær verði að gagni yfír lengri
tima og við erfiðustu skilyrðin.
Stærð hrygningarstofns virðist ekki
hafa verið takmarkandi fyrir nýliðun
í íslenskum laxveiðiám þar sem það
hefur verið rannsakað, þannig að
verndun hans er ekki nauðsynleg
hér umfram það sem verið hefur. I
öðmm Iöndum hafa menn séð nauð-
syn þessa m.a. vegna mikilla veiða
í sjó. Líklegt er því að við þurfum
að búa áfram við sveiflur i físki-
stofnum og sætta okkur við þær.
Um þennan lið em vissulega skiptar
skoðanir og gildi þessa mismikið
eftir landshlutum.
5. Mikilvægi náttúruverndar.
Víðast erlendis þar sem laxa-
stofnar hafa hrunið og horfið er því
um að kenna að búsvæði hans hafa
verið eyðilögð eða sjúkdómar og
sníkjudýr hafa borist að, í stofninn.
Þvi er það hvað mikilvægast sem
við okkur blasir að vernda búsvæði
og spoma við sýkingum. Hvaða
hættur em það sem að steðja? í
stikkorðastíl má sem dæmi nefna:
malartekju úr ám, virkjanir, fram-
ræslu lands, áburðargjöf, mengandi
efni, breytingar árfarvega. í sjúk-
dómamálum þarf að gæta þess eins
og kostur er að smit berist ekki
milli vatnakerfa með miklum sam-
gangi, eins og með fískflutningum,
veiðimönnum (innlendum sem er-
lendum), veiðitækjum og villuráf-
andi fískum frá eldisstöðvum.
6. Ný viðhorf í nýtingu silunga-
stofna vatna.
Víða er silungur smár í vötnum
hérlendis. Hann þykir ókræsilegur
til veiða, sérstaklega þegar hann eru
borinn saman við sjógenginn lax og
silung. Því hefur verið reynt að
„grisja" vötn þannig að sá hluti
stofnsins sem eftir væri, tæki vaxt-
arkipp og yrði eftirsóttari til veiða
in háðari hvert öðru gegnum aukin
utanríkisviðskipti og samskipti sín
á milli. Samræming alþjóðlegra við-
skiptareglna og hraðar framfarir á
sviði fjarskipta- og tölvutækni gera
það að verkum að heimurinn er í
sívaxandi mæli að verða ein við-
skiptaheild. Aukin alþjóðleg sam-
vinna ríkja endurspeglar þá stað-
reynd að mörg vandamála sam-
tímans eru alþjóðleg í eðli sínu og
krefjast alþjóðlegrar samvinnu. Að-
ildarríki ESB hafa brugðist við þess-
ari þróun með því að efla samvinnu
sína á fjölmörgum sviðum.
Efnahagssamvinna hefur frá
upphafí verið kjami Evrópusam-
starfsins en í kjölfar einingarlag-
anna og síðar Maastricht-sáttmál-
ans hefur valdsvið ESB og pólitísk
vídd vaxið verulega. Samstarf ESB
rílqa nær nú til fjölmargra sviða
þjóðmála og má þar nefna aukna
samvinnu á sviði mennta- og menn-
ingarmála, umhverfísmála, félags-
mála, iðnaðarstefnu, fíkniefna- og
glæpavarna ásamt rannsóknar- og
þróunarmálum svo að nokkur dæmi
séu nefnd.
Evrópusambandið er einstök
samstarfsaðferð sem grundvallast á
þeirri hugsun að með náinni sam-
vinnu fái aðildarakin áorkað meiru
en ein og sér. Á ríkjaráðstefnunni
munu aðildarríkin leitast við að
leggja grunn að öflugra og skilvirk-
ara sambandi sem tekist getur á
við stækkun til austurs, án þess að
núverandi samstarf sé útvatnað.
Samrunaþróun ESB hefur alltaf ein-
kennst af togstreitu, en málamiðlun
og vitneskjan um sameiginlega
hagsmuni hafa ávallt verið grund-
völlur samstarfsins. Aukið vægi j
ESB í efnahags- og stjómmálalegu
tilliti undirstrikar þá staðreynd að
Evrópusambandið er í stöðugri þró-
un. Með auknu samstarfí aðildar-
ríkjanna er ESB að þróast í átt að
efnahagslegri, félagslegri og stjóm-
málaiegri heild sem samofín er
margvíslegum böndum. Á þann hátt
er ESB að verða sá samstarfsvett-
vangur Evrópuríkja sem helst getur
tryggt mannréttindi, hagsæld og
pólitískan stöðugleika í álfunni.
Höfundur er rekstrar- og stjórn-
málafræðingur með MSc.-gráðu í
Evrópufræðum.
og nýtingar. Miklar efasemdir em
nú um að þetta sé raunhæft. Ákveð-
ið umhverfí í vötnum s.s. dýpi, nær-
ingarefnamagn, fæðugerðir og hæð
yfír sjó, búa stofninum ákveðin skil-
yrði og þrýsta honum inn í ákveðið
lífsmunstur sem trauðla er hægt að
breyta. Stofnamir aðlagast með
mismunandi hætti þeim vistum sem
fyrir hendi era. Sem dæmi lifír
murta á smásæjum svifkrabbadýr-
um og þó að stofn hennar yrði helm-
ingaður í ákveðnu vatni yrðu ein-
staklingarnir sem eftir yrðu áfram
að lifa á þessum smásæju krabba-
dýrum og næðu engri veralegri
stærð fram yfir það sem áður var i
í stofninum. Og jafnvel þótt þetta , j
væri hægt þyrfti svo mikið átak 1
árlega til þess, að í fáum tilvikum
myndi það svara kostnaði.
Því era menn að færast meir og j
meir inn á það að reyna að nýta
þessa silungastofna eins og þeir
eru. Hér gildir það sama og í ánum
að aðgerðir af manna völdum geta 3L
breytt búsvæðum og raskað með ™
því lífssögu fískistofna. Það hefur (;
svo aftur áhrif á nýtingarmöguleika.
Sem dæmi um það er að stíflur í
útföllum stöðuvatna hafa gerbreytt
eða eytt urriðastofnum í fjölda til-
vika.
I
1
i
I
Hér hafa verið raktir þeir stærstu
þættir sem Veiðimálastofnun hefur
verið að glíma við á vistfræðisviði.
Það sem hér er sagt að framan, er
stutt rannsóknum, ýmist innlendum
eða erlendum. En auðvitað eru menn
ekki á eitt sáttir um alla þessa
þætti, missterk rök liggja að baki
og rannsóknir sýna í sumum tilfell-
um misvísandi niðurstöður. Þannig
mjakast þekkingin áfram, hinn al-
gildi sannleikur verður seint fund-
inn, ef hann er þá til.
Höfundur starfar á Veiðimála-
stofnun.