Morgunblaðið - 17.09.1996, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 17. SEPTEMBER 1996 35
AÐSENDAR GREINAR
Þakkað fyrir svar
ÉG ÞAKKA Jóni Aðalsteini Jóns-
syni (JAJ), fyrrverandi forstöðu-
manni Orðabókar Háskólans, fyrir
svar hans í Morgunblaðinu 27. ág-
úst sl. við fyrirspurn minni í sama
blaði 21. ágúst um ástæður fyrir
andstöðu hans við að hafa orðin
bragð, verð og vín í fleirtölu.
Svar hans hefði þó mátt vera skýr-
ara. T.d. svarar hann ekki eftirfar-
andi spurningu sem ég beindi til
hans í fyrirspurn minni: „Hvernig
stendur á því að það telst gullaldar-
mál að tala um að „öll vötn falia til
Dýrafjarðar“ en orðalagið „vínin
drakk í margri ljótri kró“ í kvæði
Nóbelsskáldsins um Hallormsstaða-
skóg er aftur á móti dæmi um nokk-
uð „sem ekki á að heyrast í vönduðu
máli“ að þínu mati? Með öðrum orð-
um: Hvers vegna þykir það ágæt
íslenska að tala um vatn í fleirtölu
en ekki um vín? Það er bitamunur
en ekki fjár þótt vín í fleirtölu eigi
„helst ekki“ að heyrast í vönduðu
máli í stað „að sjálfsögðu ekki“ eins
og Jón telur í svari sínu að hefði
verið heppilegra orðalag. í fyrir-
spurn minni hafði ég Iátið í ljós þá
skoðun að hér væri um hliðstæður
að ræða; fleirtala beggja orðanna
ætti jafnmikinn rétt á sér.
Orð þau sem ég nefndi í fyrir-
spurn minni sem hliðstæðu við
bragð, verð og vín, og raunar fleiri,
eiga eitt sameiginlegt einkenni sem
undirstrika hliðstæðuna. Þau hafa
öll tvennskonar merkingu. Annars-
vegar almenna, eða altæka, hins
vegar sértæka. Fleirtölumyndin er
þá eingöngu notuð um orðið í sér-
tæku merkingunni. Þannig merkir
orðið harmur í altækri merkingu til-
tekið hugarástand; að vera harmi
sleginn, dapur, en sértækt einstakt
atvik eða einstakan atburð sem veld-
ur slíku hugarástandi. Einungis í
þeirri merkingu höfum við orðið í
fleitölu, harmar. Sama er að segja
um sorg. Gleði merkir altækt glaðan
hug, það að vera glaður; en sértækt
athöfn eða atvik sem gerir menn
glaða. Vatn merkir altækt ákveðið
efnasamband súrefnis (0) og vetnis
(H), H20, þegar það er í vökva-
formi, en sértækt merkir orðið ein-
staka afmarkaða heild þessa vökva,
t.d. vatnsfyllu í ár- eða
lækjarfarvegi (straum-
vatn) eða í lægð í land-
inu (stöðuvatn). Ein-
ungis í sértæku merk-
ingunni tölum við um
vatn í fleirtölu. Járn
merkir altækt frumefni
það sem á vísindamáli
heitir ferrum (Fe), en
sértækt einstaka heild
þess; járnklump t.d. en
venjulegast smíðisgrip
úr járni. Svipað er að
segja um gull, eins og
Jón reyndar víkur að í
svari sínu. Altækt er
vín haft sem samheiti
yfir afurðir sem unnar eru úr safan-
um í ávexti vínviðarins en sértækt
merkir orðið einstakar slíkar afurð-
ir; víntegundir (rauðvín, hvítvín
o.s.frv.). Bragð merkir altækt boð
sem bragðlaukarnir senda til heilans
þegar þeir verða fyrir áreiti; það að
finna bragð, en sértækt einstök mis-
munandi boð; enstakar bragðteg-
undir. Veður merkir altækt ástand
á hluta andrúmsloftsins sem ein-
kennist af hitastigi þess, þrýstingi,
streymishraða (vindhraða) og raka
og því, hvort sá raki er í föstu formi,
fljótandi eða loftkenndu (snjókorn,
regndropar eða vatnsgufa). Sértækt
merkir orðið veður hinsvegar ein-
stakt afbrigði af slíku ástandi eða
veðurgerð, t.d. hlýtt veður, kalt veð-
ur, þurrt veður, rakt veður, kyrrt
veður, ókyrrt veður. Fleirtalan er
aðeins höfð um orðið í þeirri merk-
ingu (veðraskil; veður öll válynd).
Og frelsi merkir altækt að vera
fijáls; óbundinn, óheftur (með frían
háls), en sértækt að vera frjáls til
tiltekinna athafna (málfrelsi, rit-
frelsi, prentfrelsi, ferðafrelsi
o.s.frv.). Mörg fleiri dæmi mætti
nefna svo sem ís - ísar, tími - tímar
o.fl., o.fl.
Jón segist ekki vilja „ýta undir
þessa fleirtöluþróun ef í ljós kemur
að hún er óþörf eða e.t.v. þarflítil í
máli okkar“ og telur að „hún getur
a.m.k. sjaldnast verið til bóta“.
Út af fyrir sig er ég sammála
Jóni um það, að ástæðulaust er að
ýta undir eitthvað sem er óþarft.
En ég held að í því efni
gildi hið sama um öll
þau orð serh hér eru til
umræðu en ekki aðeins
um vín, verð og bragð.
Af hveiju höfum við
þessi orð yfirleitt í fieir-
tölu í sértækri merk-
ingu þeirra? Ég held að
það sé vegna þess að
það þyki til bóta í mál-
inu; það verði liprari,
einfaldari og þjálli tján-
ingarmiðill með fleir-
tölunni en án hennar,
stundum líka rismeira
og fegurra. Ef það er
rétt tel ég það vera
nægjanlega „þörf“ til að réttlæta
notkun fleirtölumyndanna. Þetta
kann að vera álitamál, en við skulum
bera saman nokkur dæmi með fleir-
tölunni og án hennar. Hægt er að
tala um að hefna harmsefna sinna
í stað harma sinna; að allar ár og
lækir renni til Dýrafjarðar í stað
þess að öll vötn falli þangað; að
komast svo að orði að víntegundirn-
ar drakk ég í margri ljótri kró, eða
margskonar vín drakk ég þar í stað
vínin drakk ég; að hafa marga smíð-
isgripi úr járni í eldinum eða 18
hurðir með hjörum úr járni í húsinu
í staðinn fyrir mörg járn í eldinum
og 18 hurðir á járnum í húsinu; um
skil milli tvennskonar veðurs í stað
veðraskila; um fjórfrelsið eða ferns-
konar frelsið í staðinn fyrir frelsin
fjögur; um bragðtegundir í staðinn
fyrir brögð. En það er mín skoðun
að í engu þessara dæmi væri það
íslensku máli til framdráttar að
sleppa fleirtölumyndinni.
Þörfin fyrir fleirtölumyndir þess-
ara orða hefur komið fram í málinu
á mjög mismunandi tímum. Egill
Skallagrímsson átti oft harma að
hefna (og gerði það ósvikið); hann
mæddu oft sorgir og sonarbana hans
bitu engin járn. Hann sótti gleðir
og þurfti oft að ríða vötn, bæði auð
og á ísum, og hann kynntist öllum
veðrum. Allar þessar fleirtölumyndir
hafa verið hluti af daglegu orðafari
hans. Þær eru einnig hluti af dag-
legu orðfæri nútímamanna. Af hinu
fer færri sögum að Egill hafi gengi
Jakob Björnsson.
á bari og beðið um mismunandi teg-
undir víns eða að þær hafí verið á
boðstólum í veislum hans hjá jörlum
og konungum. Þar mátti hann láta
sér nægja heldur ótótlegt sull sem
nefndist mjöður, svo sem frægt er
af sögu hans. Vín hefur hann því
tæplega þekkt í fleirtölu ef hann
hefur þá þekkt það yfirleitt. Þörfin
fyrir fleirtölumynd þessa orðs kom
fram í málinu löngu eftir hans dag,
en þó er hún, að ég held, aldagöm-
ul. Um aldur hennar er Jón mér
raunar mun fróðari. Frelsi Egils tak-
markaðist af mætti hans sjálfs og
náttúruöflunum (þeirri takmörkun
undi hann illa), en lítt af lagagrein-
um. Hann hafði því enga þörf fyrir
að greina frelsið í tegundir og þar
með heldur ekki fyrir fleirtölumynd
þess orðs. Allt öðru máli gegnir um
okkur nútímamenn á tímum alþjóða-
væðingar og EES-samnings. Og síst
af öllu þurfti Egill Skallagrímsson
að velja milli mismunandi bragðteg-
unda af ijómaís.
Það þurfum við hinsvegar. Gestur
kemur inn í ísbúð og biður um ijóma-
ís. „Með hvað bragði?" spyr af-
greiðslustúlkan. Gesturinn vill vita
Vel má vera, segir
Jakob Björnsson, að
okkur greini á um hvað
felst í hreintungustefnu.
hvað á boðstólum er áður en hann
velur og spyr á móti: „Hvaða brögð
áttu?“ eða „hvaða brögð eru til?“
Hann hefði auðvitað getað spurt í
staðinn „hvaða bragðtegundir eru
til?“ eða „ís með hverskonar bragði
er til“, alveg eins og hægt er að
tala um skil milli tvennskonar veð-
urs í stað veðraskila. En er það lipr-
ara mál, einfaldara og betri ís-
lenska? Ég held ekki.
Jón segir hinsvegar að honum
finnist „ástæðulaust, að ég ekki segi
fáránlegt" að nota þessa fleirtölu.
En jafnframt telur hann að ég geri
sér rangt til þar eð ég telji hann
helst vilja fordæma fleirtölu allra
þeirra orða sem að ofan eru nefnd.
Ég kannast nú ekki við að hafa
gert honum upp þá skoðun en vera
má að það komi ekki nægilega skýrt
fram í fyrirspurn minni. En hvernig
skyldi standa á því að Jóni finnst
sumar fleirtölumyndirnar allt að því
fáránlegar, en aðrar sjálfsagðar,
þótt um hliðstæður sé að ræða. Er
það ekki vegna þess að sumar þeirra
eru nýstárlegar og óvanalegar í
fyrstu; aðrar gamlar og koma kunn-
uglega fyrir sjónir? En sá mæli-
kvarði er varasamur á tímum örra
breytinga á samfélaginu. Á síðustu
60-70 árum hefur íslenskt samfélag
breyst meira en á næstu þúsund
árum þar á undan.
Jón kveðst hallast að hreintungu-
stefnu. Síst skal ég álasa honum
fyrir það. Hann telur á hinn bóginn
ljóst af fyrirspurn minni að ég sjái
ekki mikla ástæðu til að „andæfa
svo mjög í málfarslegum efnum“ og
ýjar að því að ég sjái ekkert athuga-
vert við að „láta allt reka á reiðan-
um“. Ekki er það nú rétt. Hitt má
vel vera að okkur greini á um hvað
felist í hreintungustefnu. Að mínu
mati felst sú stefna framar öllu í
því að varðveita burðarviðu íslenskr-
ar tungu og megineinkenni fremur
en í því, að varðveita öll orð hennar
sem ekki er hægt. Fyrst og fremst
hljóðkerfi hennar og beygingarkerfi.
Gera verður skýran greinarmun á
málbreytingum en setja þær ekki
allar undir einn hatt. Beijast gegn
sumum en ekki öðrum. Reginmunur
er á því hvort aldagamalli hefð um
notkun fleirtöluorðmynda er beitt á
nýjum sviðum eftir því sem þjóðfé-
lagsbreytingar kalla á það og hinu,
hvort beygingum málsins er mis-
þyrmt eða hljóðkerfið er brenglað
með flámæli. Málvernd felst að mínu
mati í því að varðveita meginsér-
kenni tungunnar, en um leið og ekki
síður í því að hafa stjórn á nauðsyn-
legum málbreytingum í takt við
breytta tíma, og leiðbeina um þær.
Þessi stjórn felst ekki einungis, raun-
ar ekki fyrst og fremst, í því að
hamla gegn breytingum, heldur ekki
síður í hinu að stuðla að því að
málið nái að fylgja þjóðfélagsbreyt-
ingum eftir. Það getur verið erfitt
þegar breytingarnar eru örar og þar
er vaninn varasöm viðmiðun. En
mikilvægi þess verður seint ofmetið
því að nái tungan ekki að fylgja
þessum breytingum eftir dagar hana
smám saman uppi sem tjáningarmið-
il og aðrar tungur taka við hlutverki
hennar. Ég veit að hvorugur okkar
Jóns óskar íslenskri tungu þeirra
örlaga.
Höfundur er fv. orkumálastjóri.

i
I

í
í FYRRAHAUST
birti Morgunblaðið eft-
irfarandi undir fyrir-
sögninni „Fjölrása
myndlykill" : „Myndlyk-
ill Stöðvar 3 er mjög
frábrugðinn myndlykli
íslenska útvarpsfélags-
ins (ÍÚ) sem notaður er
við móttöku á Stöð 2
og Fjölvarpinu. Lykill
Stöðvar 3 getur opnað
allt að 32 sjónvarpsrásir
samtímis en lykill ÍÚ
aðeins eina í einu“ (Mbl.
2. nóv. 1995).
Tíu mánuðum síðar
birtist hinsvegar þessi
frétt: „Stöð 3 skiptir um
afruglarakerfi - Nýja kerfið ekki
búið fjölrásaafruglun" (Mbl. 31. ág.
1996). í tíu mánuði samfellt hélt
Morgunblaðið röngum fullyrðingum
að lesendum sínum um þá þjónustu,
sem sjónvarpsfyrirtæki blaðsins átti
að vera í þann mund að bjóða við-
skiptavinum sínum. Þetta gilti ekki
aðeins um tæknilega eiginleika
myndlykilsins heldur einnig um það
hvenær þjónustan hæfist, einsog sjá
má af eftirfarandi tilvitnunum í
Morgunblaðið sem valdar eru af
handahófi:
15. des. 1995: „Stöð 3 - Afrugl-
urum dreift í janúar."
6. jan. 1996: „Myndlyklum Stöðv-
ar 3 verður dreift í lok mánaðarins."
Haft var eftir forystumönnum
Stöðvar 3 að ástæður þessara tafa
væru ýmist svo góðar
viðtökur áskrifenda að
ekki hefði reynst unnt
að panta nógu marga
afruglara eða um væri
að ræða bilun í sendum.
Morgunblaðið lét nú
myndlyklamálið kyrrt
liggja fram til 31. mars,
þegar það hafði eftir
stjórnarformanni
Stöðvar 3 að nú sé
„ .. .lausn tilbúin,
framleiðsla afruglara er
á fullu og við reiknum
með að rugla dag-
skrána í apríl“.
Ekkert gerðist í apríl
og ekkert gerðist í maí,
en í júní tók Morgunblaðið gleði sína
á ný:
22. júní 1996: „Styttist í ruglun
dagskrár Stöðvar 3“ - „011 tæknileg
vandamál verið leyst“.
21. júlí 1996: „Stöð 3 - Fyrstu
sendingar myndlykla komnar“.
10. ágúst 1996: “Dreifing hafin á
myndlyklum Stöðvar 3 - Dagskránni
læst um næstu mánaðamót“.
Tuttugu dögum síðar féll tjaldið.
Morgunblaðið birti langt viðtal við
forráðamenn Stöðvar 3, sem sögðu
að myndlyklakerfið virkaði alls ekki
með tilætluðum hætti, búið væri að
rifta samningum og viðræður hafnar
um nýja myndlykla. Morgunblaðinu
láðist að vísu að spyija hvort nýju
lyklarnir byðu uppá fjölrásaafruglun,
en bætti úr því daginn eftir - í kjöl-
Nú virðist Morgunblað-
ið, segir Páll Magnús-
son, ætla á foraðið einn
ganginn enn.
far annarra fjölmiðla - og upplýsti
að nýi myndlykillinn afruglaði aðeins
eina rás í einu. Sic transit gloria
mundi.
Áður en lengra er haldið vil ég
taka skýrt fram að með þessum
greinarstúf er ég ekki að fella neinn
áfellisdóm yfir Stöð 3 eða forráða-
mönnum hennar. I ljósi þess að þeir
höfðu reist allt sitt traust og kostnað-
arsamt auglýsinga- og kynningar-
starf á því að myndlykillinn byði
uppá fjölrásaafruglun, er eðlilegt, að
minnsta kosti í hæsta máta mann-
legt, að þeir vildu í lengstu lög halda
í vonina um að svo væri í raun og
veru. Hlutur Morgunblaðsins sem
fréttamiðils er hinsvegar allt annars
eðlis og miklu verri. Það er skemmst
frá því að segja, að allar ofangreind-
ar fréttir blaðsins, og raunar miklu
fleiri um þessi mál, voru rangar. í
tíu mánuði samfellt hélt Morgunblað-
ið röngum upplýsingum að lesendum
sínum. Það væri haldlaust fyrir rit-
stjóra blaðsins að halda því fram að
ekki væri við þá að sakast, heldur
forráðamenn Stöðvar 3, sem hefðu
leitt blaðið á villigötur. Éftir að hafa
miðlað röngum upplýsingum um
ákveðið mál hvað eftir annað, misser-
um saman, hefði Morgunblaðið ör-
ugglega í öðrum tilvikum beðið óvil-
halla sérfræðinga að leggja mat á
áreiðanleika þeirra. Það hefði í mesta
lagi kostað nokkur símtöl. En þetta
gerði Morgunblaðið ekki og ástæðan
er augljós: Heiðarleg blaðamennska
vék fyrir hagsmunum blaðsins sem
hluthafa í Stöð 3.
í Morgunblaðsgrein í nóvember í
fyrra sagðist ég vona „.. .af því
mér þykir vænt um Morgunblaðið,
að ritstjórarnir fari ekki offari í að
gæta viðskiptahagsmuna eigenda
þess“. Sú von brást.
Snemma í vor skrifaði ég síðan
aðra grein í Morgunblaðið, að gefnu
tilefni, og benti ritstjórunum vinsam-
legast á, að trúverðugleiki Morgun-
blaðsins væri því meira virði en tíund
þess í Stöð 3. Þeir tóku heldur ekk-
ert mark á þessu.
Og nú virðist Morgunblaðið ætla
á foraðið einn ganginn enn, - trú-
lega vegna þess að nú mun standa
yfir hlutafjársöfnun fyrir Stöð 3.
Einsog „fjölrásaafruglið" forðum
hefur blaðið nú til skýjanna fyrir-
bæri sem það kallar „þáttasölusjón-
varp“, eða „pay per view“. Áður en
Morgunblaðið heldur lengra á þeirri
braut vil ég enn freista þess að ráða
því heilt, þótt fyrri tilraunir hafi kom-
ið fyrir lítið: Leitið nú svara við því
hvers vegna engin sjónvarpsstöð í
Evrópu hefur tekið upp þetta fyrir-
komulag, þrátt fyrir að flestar þeirra
(þar með taldar Stöð 2 og Sýn) hafi
árum saman verið tæknilega undir
það búnar að gera slíkt fyrirvaralítið.
Ef Morgunblaðið hlýtir nú þessari
einföldu og velviljuðu ráðleggingu
getur það forðast að detta ofan í
sama pyttinn aftur.
Höfundur er útvarpsstjóri hjá Sýn.
BRIPS
Dmsjón Arnór G.
Ragnarsson
Framkvæmdastjóraskipti hjá
Bridssambandinu
SÓLVEIG Kristjánsdóttir hefir
látið af störfum sem framkvæmda-
stjóri Bridssambands fslands að eigin
ósk. Jakob Kristinsson hefir verið
ráðinn í starfíð næstu mánuði.
Vetrarbrids á þriðjudögum
Spilamennskan í Drangey,
Stakkahlíð 17, hefst á ný í kvöld.
Spilaður verður eins kvölds tví-
menningur. Öll spilakvöld í tví- i
menning verða tölvureiknuð. Spila-
mennska hefst kl. 19.30 öll kvöld.
Meðal nýjunga í vetur verður
m.a. frítt kaffi öll spilakvöld (sjálfs- j
afgreiðsla) og nýir keppnisstjórar
fá að spreyta sig. x-j
Verðlaun fyrir spilamennsku síð-
asta árs eru á spilastað og verða
afhent við mætingu.
Bridsdeild félags eldri
borgara Kópavogi
Spilaður var Mitchell tvímenn-
ingur þriðjudaginn 10.9. 28 pör
mættu. Úrslit í N/S-riðli:
Garðar Stefánsson - Sveinn Heijólfsson 364
BaldurÁsgeirsson-MapúsHalldórsson 344 £
AV-riðill
ÞórarinnÁmason-Ólafurlngvarsson 416 J.
Jónína Halldórsd. — Hannes Ingibergss. 406 If':
Spilaður var Mitchell föstudaginn Jí
13.9. Tuttugu pör mættu.
NS-riðill
Siprjón H. Sigurjónss. - Cyrus Hjartars. 248
Jón Andrésson - Böðvar Guðmundsson 247 f
AV-riðill
Júlíus lngibergsson—Jósef Siprðsson 250 II.
Helga Helgadóttir - Árni Jónasson 239 j?
Hagsmunir og heiðarleiki
Morgunblaðsins
Páll Magnússon.