Morgunblaðið - 24.10.1996, Blaðsíða 20

20 FIMMTUDAGUR 24. OKTÓBER 1996
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
ástríðsárunum
Tryggði ráns-
fengur nas-
ista friðinn?
Ákafar umræður hafa blossað upp í Sviss
um hlutverk landsins sem fjármálamiðstöðv-
ar á árum síðari heimsstyrjaldarinnar. Því
er m.a. haldið fram að landsmenn hafi ekki
liðið þjáningar sem aðrar þjóðir vegna þess
að þeir hafí verið tilbúnir til að taka við
gulli og fjármunum þjóða sem þýskir nas-
istar hertóku. Anna Bjamadóttir, fréttarit-
ari Morgunblaðsins í Sviss, kynnti sér málið
og ræddi við þekktan svissneskan sagnfræð-
ing um ávirðingar þessar.
Fjármálaviðskipti Svisslendinga
Náms-
menn mót-
mælaí
Búrma
UM 500 háskólanemar í
Rangoon efndu í gær til mót-
mæla gegn herforingjastjórn-
inni í Búrma vegna handtöku
þriggja námsmanna nýlega.
Mótmælin stóðu í þijár klukku-
stundir og áttu sér stað um
tveim kílómetrum frá húsi
stjórnarandstöðuleiðtogans
Aung San Suu Kyi. Stjórnin
sagði að enginn hefði verið
handtekinn vegna mótmæl-
anna en erlendur stjórnarerind-
reki kvaðst hafa frétt að nokkr-
ir nemanna hefðu farið af
staðnum í fylgd vopnaðra lög-
reglumanna.
Læknir Mitt-
errands fær
sektardóm
DÓMSTÓLL í París úrskurðaði
í gær að lækni Franeois Mit-
terrands bæri að greiða fjöl-
skyldu forset-
ans fyrrver-
andi 340.000
franka, jafn-
virði 4,4 millj-
óna króna, í
skaðabætur
vegna bókar
sem hann
skrifaði um
baráttu Mitterrands við
krabbamein. Læknirinn hafði
áður fengið fjögurra ára skil-
orðsbundinn fangelsisdóm fyrir
trúnaðarbrot með því að skýra
frá því að Mitterrand hefði
haldið krabbameininu leyndu
fyrir þjóðinni í áratug.
Súrefni á
Ganymedes
VÍSINDAMENN við Johns
Hopkins-háskóla í Bandaríkj-
unum skýrðu frá því í gær að
stærsta tungl Júpíters,
Ganymedes, hefði þunnt súr-
efnislag og hugsanlega ljósfýr-
irbæri sem líktust norðurljós-
unum á jörðu. Þeir sögðu þó
að ekkert benti til þess að líf
þrifist á Ganymedes.
Borg gjald-
þrota?
ELLEFU lánardrottnar
sænsku tennisstjörnunnar
Björns Borg
sögðust í gær
ætla að óska
eftir því að
hann yrði
lýstur gjald-
þrota. Borg
skuldar þeim
10 milljónir
sænskra
króna, rúmar 100 milljónir ís-
lenskra, og lánardrottnarnir
segjast vera orðnir þreyttir á
biðinni eftir greiðslu.
Mannskæð
flóð í Súdan
RÚMLEGA 100 manns hafa
beðið bana af völdum flóða og
úrhellis í suðurhluta Súdans og
þúsundir manna hafa misst
heimili sín síðustu daga. Nílar-
fljót hefur flætt yfir bakka sína
vegna úrhellisins.
STARFSHÆTTIR svissnesku bank-
anna hafa ávallt verið umdeildir en
hlutverk Sviss sem fjármálaseturs í
heimsstyijöldinni síðari hefur aldrei
verið gagnrýnt eins harðlega og nú.
Fréttir af skætingi Alfonse D’Amat-
os, öldungadeildarþingmanns í
Bandaríkjunum, í garð Sviss eru
daglegt brauð. Hann segist vera að
halda uppi þrýstingi á nefnd virtra
einstaklinga undir forystu Pauls Vol-
kes, fv. bankastjóra bandaríska
seðlabankans, sem fylgist með leit
að bankareikningum látinna gyðinga
í svissneskum bönkum.
Leynireikningar voru fyrst leyfðir
í Sviss árið 1934. Þeir veittu einstakl-
ingum tækifæri til að fela fé sitt
fyrir yfirvöldum. Fjöldi gyðinga nýtti
sér þessa „þjónustu", sumir fullyrða
að hún hafí meðal annars verið veitt
til að auðvelda þeim að koma pening-
um undan nasistum. Svissnesku
bankarnir hafa tvisvar leitað að
bankareikningum sem gætu tilheyrt
gyðingum sem létu lífið í helförinni.
I seinni leitinni fundu þeir 40 milljón-
ir franka (um 2.400 milljónir króna)
á um 800 reikningum. Afkomendur
látinna gyðinga, sem telja að þeir
eigi fé í svissneskum bönkum, geta
nú snúið sér til sérstaks umboðs-
manns og beðið um aðstoð. Um 900
manns hafa skrifað honum. Enginn
þeirra, sem mættu nýlega í yfír-
heyrslu hjá D’Amato og fóru stórum
orðum um svissneska banka og millj-
ónirnar sem þeir eiga inni hjá þeim,
höfðu leitað réttar síns hjá umboðs-
manninum.
Seðlabanki Sviss hafði gull þýska
seðlabankans, Reichsbank, í umboðs-
sölu á stríðsárunum. Gagnrýnendur
Sviss láta eins og stór hluti þess
gulls hafí verið gull gyðinga, þar á
meðal bræddar tannfyllingar og
skartgripir. Georg Kreis sagnfræð-
ingur segir það ólíklegt. „Þjóðveijar
tóku gull þjóðanna sem þeir hersátu.
Bankamaður af gyðingaættum segir
mér að gull gyðinganna geti aðeins
hafa verið örlítið brot af því magni
sem þeir sendu til Sviss.“
GuII frá Reichsbank
Reichsbank sendi gull að verð-
mæti 1.638 milljarða franka til Sviss
frá september 1939 til maí 1945.
Þar af keypti svissneski seðlabankinn
gull að verðmæti 1.209 milljarða,
megnið á árunum 1941 til 1944, en
afgangurinn var seldur Bank of Int-
ernational Settlement og öðrum
seðlabönkum. Union Bank of Switz-
erland, stærsti bankinn í Sviss,
minnti starfsmenn sína á í frétta-
bréfí um miðjan október að Sviss var
umkringt þýska hernum á þessum
árum.
BRAK Cessna-flugvélar híft ofan
af þaki stórmarkaðar í bænum
Yenice á Flórída í gær. Flugmað-
urinn greip til þess ráðs að nauð-
Portúgal, Spánn og Rúmenía, önn-
ur lönd í Evrópu sem sluppu undan
Þjóðveijum, tóku ekki við gulli
Reichsbank á þessum árum. „Ég vil
ekki veija svissneska seðlabankann
en þó fínnst mér það hræsni þegar
Portúgalar og Spánveijar hafa orð á
því að þeir hafi ekki tekið við gulli
Þjóðveija. Þeir tóku í staðinn við
gulli merktu Sviss eða peningum sem
þeir vissu að voru fengnir í skiptum
fyrir þýskt gull,“ sagði Kreis.
Bandaríkjamenn vöruðu Sviss-
lendinga við í febrúar 1945 að gull
Þjóðveija væri illa fengið. Svisslend-
ingar héldu þó áfram að versla með
það. Bandaríkjamenn, Bretar og
Frakkar gerðu samning við sviss-
neska seðlabankann í Washington
1946 um 250 milljóna franka
greiðslu. Kreis segir að greiðslan
hafí ekki tengst gullinu. Seðlabank-
inn borgaði fyrir gullið sem hann
fékk. Greiðslan var útborgun á hugs-
anlegum inneignum nasista í Sviss.
Bandamenn vildu gera allt nasistafé
upptækt. Svisslendingar litu á
greiðsluna sem sinn skerf til endur-
uppbyggingar Evrópu eftir stríð.
Ienda á þakinu vegna mótorbil-
unar er honum varð ljóst að hann
næði ekki alla leið til flugvallar-
ins, sem er í tveggja kílómetra'
D’Amato hefur haft orð á að það
þurfí að endurskoða Washington-
samninginn. Kreis segir að samning-
urinn komi nú mörgum spánskt fyrir
sjónir. Hann var gerður í allt öðrum
tíðaranda. „Hann var gerður þegar
velferð ríkisins gekk fyrir og réttur
einstaklingsins var ekki tekinn eins
hátíðlega. Réttur einstaklingsins er
orðinn mikilvægari og öðruvísi samn-
ingur yrði gerður í dag en fyrir 50
árum.“
Rannsóknarnefnd skipuð
Fulltrúadeild svissneska þingsins
samþykkti einróma í lok september
tillögu um að setja á fót nefnd sér-
fræðinga sem á að rannsaka fjár-
málaviðskipti Sviss á stríðsárunum.
Efri deild þingsins afgreiðir tillöguna
í desember. Samkvæmt henni á ríkis-
stjómin að skipa nefndina. George
Kreis er einn þeirra sem kemur sterk-
lega til greina sem nefndarmaður.
Hann er sérfræðingur í sögu stríðsár-
anna, prófessor við Basel-háskóla og
yfírmaður Evrópustofnunar hans.
Hann telur mikilvægt að það verði
hægt að sannreyna niðurstöður
fjarlægð. Flugvélin eyðilagðist,
skemmdir urðu á þaki stórmark-
aðarins en flugmaðurinn slapp
með smáskrámur.
nefndarinnar. Staðreyndir munu
liggja fyrir en ólíkar ályktanir kunna
að verða dregnar af þeim.
Fæstir búast við að nefndirnar
tvær, nefnd Volkers og nefndin sem
ríkisstjórnin skipar, leiði margt nýtt
fram í dagsljósið. Þær eru báðar
settar á fót vegna háværrar gagn-
rýni og utanaðkomandi þrýstings.
Hann kemur til af ýmsum ástæðum.
Leynd hefur til dæmis verið lyft af
50 ára skjölum sem vekja upp spurn-
ingar. „Þetta eru þó ekki ný skjöl,"
sagði Kreis. „Stjórnir landanna hafa
ávallt haft þau undir höndum. Það
hefði því verið hægt að taka Was-
hington-samninginn til endurskoðun-
ar hvenær sem er. Atorka D’Amatos
nú ber keim af áróðri. Kjörtímabil
hans rennur reyndar ekki út fyrr en
eftir tvö ár en kosningabarátta
stendur yfír í Bandaríkjunum og það
hefur sitt að segja.“
Óþægileg umræða
Hátíðarhöid sem svissneski herinn
stóð fyrir þegar 50 ár voru liðin frá
stríðslokum stuðluðu einnig að um-
ræðu um hlutverk Sviss í stríðinu.
„Svisslendingar gerðu ekki mikið úr
hermætti sínum gegn Þjóðveijum
eftir lok stríðsins. Þeir þökkuðu helst
Guði fyrir að þjóðin var ekki hertek-
in,“ sagði Kreis. „Það var ekki fyrr
en í kalda stríðinu sem máttur hers-
ins var blásinn út til að efla stuðning
við hann á friðartímum. Fólk var
ekki stöðugt minnt á að það kom
íjóðveijum vel að hafa hlutlaust ríki
sem stundaði íjármálaviðskipti fyrir
þá í hjarta Evrópu. Umræðan núna
kemur illa við marga. Einn fullorðinn
maður sagði við mig að hann hefði
ávallt verið stoltur af að hafa verið
4 ár við landamæri Sviss og tekið
þátt í að veija landið. Nú heyrir
hann að þjóðin hafi sloppið af því
að hún var reiðubúin að versla með
gull nasista. Honum finnst hann
hafa eytt fjórum árum ævinnar til
einskis.
Mér fínnst óþarfí að líta þannig á
það. Þjóðin slapp af ýmsum ástæð-
um, einnig vegna gullviðskiptanna.
Við verðum að sætta okkur við að
mannorð hennar var ekki alveg
flekklaust. Nefndin sem ríkisstjórnin
skipar þarf að kanna í hvaða til-
gangi viðskiptin voru gerð til að
bjarga þjóðinni eða til að græða á
þeim? Seðlabankinn starfaði sjálf-
stætt eins og seðlabankar gera yfír-
leitt. Það þarf að grafast fyrir um
hversu náið svissneska ríkisstjórnin
fylgdist með bankanum, hvort hún
gerði sér grein fyrir viðskiptum hans
eða hvort hún ákvað að hún vildi
ekkert af þeim vita.“
Astkær
öskunisti
Cincinnati. Reuter.
SUMIR geyma ösku látinna
ástvina sinna í krukku uppi á
hillu en það nýjasta nýtt er að
bera hana í nisti um hálsinn.
Var þessi skemmtilega nýjung
kynnt á ráðstefnu bandarískra
útfararstjóra í fyrradag.
Terry Dieterle, útfararstjóri
í Auroru í Illinois, er upphafs-
maður tískunnar og sýndi á
ráðstefnunni það, sem hann
kallar „fjölskyldunistið". Er
það í þremur útgáfum, rauðg-
ult, ljósgult og gimsteinum
greypt. Heita þau „Tárið“, „Ei-
lífðin" og „Ástin“. Innan í þeim
má geyma sýnishorn af ösk-
unni úr þeim framliðna.
Dieterle kvaðst hafa fundið
fyrir því, að á „útfararmark-
aðnum" væri vaxandi þörf fyr-
ir eitthvað persónulegt, eitt-
hvað dýrmætt, jafnt í tilfinn-
ingalegum sem fagurfræðileg-
um skilningi. Eru nistin hans
nú fáanleg hjá útfarastjórum
víða í Bandaríkjunum og kosta
frá 120.000 kr. og upp í
660.000 kr.
Reuter
Nauðlent á húsþaki