Morgunblaðið - 24.10.1996, Blaðsíða 24

MORGUNBLAÐIÐ
24 FIMMTUDAGUR 24. OKTÓBER 1996
LISTIR
I Largo desolato fjallar Váelav Havel um hvort heimspekingar og rithöfundar eigi aðeins að
greina vandamál þjóðfélagsins eða taka afstöðu og jafnvel fylgja henni eftir í verki.
GAGN EÐA
GAGNS-
LEYSI
GÁFU-
MENNA
íviorgunoiaoio/jon övavarsson
LEOPOLD er samfélagslegur og sögulegur „úrgangur", þessi endanlega framleiðsla, útkoman
þegar hlutirnir hafa velkst í gegnum pípur samfélags og sögu. Hann er endastöðin og því gerir
hann ekkert gagn. Frá honum liggja engar leiðir.
Václav Jón Baldvin Erlingur
Havel Hannibalsson Gíslason
Thor Vilhjálmur Roland
Vilhjálmsson Árnason Barthes
Leikrít Václavs Havels, Largo desolato, vek-
ur upp ýmsar spumingar um samfélagslegt
hlutverk gáfumenna. Þröstur Helgason
leitaði svara við þessum spurningum.
HVERT er hlutverk gáfu-
menna (intellektúala) í
samfélaginu? Eiga þau
einungis að greina og fjalla um þau
vandamál sem steðja að þjóðinni
eða eiga þau að taka opinbera og
ljósa afstöðu til þeirra? Eiga þau
jafnvel að ganga lengra og kasta
frá sér ritvopninu og fylgja eftir
afstöðu sinni og hugmyndum í
verki? Eiga þau að vera sýnilegri,
hætta sér út af blaðsíðum bókar-
innar, út úr leynihólfum textans
til að taka þátt í andófinu á götum
úti?
Þessar eru á meðal þeirra spum-
inga sem hreyft er við í leikriti
Václavs Havel, Largo desolato, sem
nú er sýnt í Borgarleikhúsinu. Aðal-
persóna verksins, Leopold, er heim-
spekingur og forystumaður andófs-
manna í landi þar sem almúginn
hefur verið undir oki kúgunarkerfis
stjómvalda um langt skeið. Litið er
á Leopold sem bjargvætt þessarar
þjóðar, hann hefur talað og skrifað
leynt og ljóst á móti ríkjandi stjórn-
arfari en nú er farið að krefjast
þess að hann láti ekki standa við
orðin tóm. Allir virðast vilja kasta
ábyrgðinni á hann en sjálfur vill
hann ekki gangast við henni - og
veit í raun ekki hvernig eða hvers
vegna hann ætti að geta það. Þegar
tveir verkamenn koma til hans og
egna hann til aðgerða segir hann
að sér sé ekki Ijóst til hvers sé ætl-
ast af sér. Þetta veiklyndi Leopolds
fer í taugamar á eiginkonu hans og
vinum; þau segja að hann megi ekki
láta hugfallast og ávíta hann fyrir
að vera orðinn hálfgert linkumenni.
Og hann fer að trúa því að svo sé:
„Eg get bara ekki varist þeirri þrúg-
andi tilhugsun, að eitthvað í mér sé
upp á síðkastið farið að gefa sig.“
En um leið er þetta undankomuleið,
meðvituð uppgjöf.
Sú spurning hefur einnig vaknað
hvort þetta leikrit fjalli um Havel
sjálfan og stöðu hans í heimalandi
sínu, Tékkóslóvakíu, á tímum kalda
stríðsins. Havel var sjálfur forystu-
maður í hópi andófsmanna þar og
skrifaði reyndar leikritið skömmu
eftir að honum hafði verið sleppt
lausum úr fangelsi árið 1984 þar
sem hann hafði setið vegna þátt-
töku í andófi gegn stjórnvöldum og
fyrir að stofna til ólöglegra félaga-
samtaka. Menn hafa spurt hvort
Havel hafi hugsanlega velt því fyr-
ir sér að gefast upp, eins og sögu-
persóna hans í leikritinu.
Það var vegna allra þessara
ósvöruðu spurninga sem ákveðið
var að leita álits nokkurra áhorf-
enda sem hugsanlega kynnu að eiga
einhverjar úrlausnir í pokahorninu.
Vinstribakkavesaldómur
Allir þeir sem rætt var við voru
sammála um að verkið fjallaði ekki
um Havel sjálfan, heldur væri það
tilraun til að leita svara við ákveðn-
um tilvistarlegum spurningum um
tilgang og hlutverk.
Jón Baldvin Hannibalsson, al-
þingismaður og fyrrverandi utan-
ríkisráðherra, þekkir sögu Havels
vel, einkum sem stjórnmálamanns
en einnig hefur hann kynnt sér
verk hans. Jón Baldvin segir að
sjálfsagt sæki Havel söguna í verk-
inu í eigin reynslu en sem mynd
af andófsmanni þyki sér samt verk-
ið ekki ganga upp. „Mér fannst
Leopold ekki mjög trúverðugur
andófsmaður. Mín reynsla af and-
ófsmönnum er að minnsta kosti sú
að þeir eru gtjótharðir og standa
keikir á hveiju sem dynur. Rithöf-
undar, heimspekingar og hveijir
þeir gagnrýnendur sem standa
frammi fyrir kúgunarkerfi eins og
því sem Leopold gerði eru hrein-
lega þvingaðir til þess að sýna
hörku og staðfestu, annars eru
þeir beygðir, sigraðir. Ég þekkti
marga af þeim mönnum í Eystra-
saltslöndunum sem börðust gegn
ofureflinu úr austri. Þrátt fyrir allt
þeirra innra stríð, allar þeirra efa-
semdir - þar á meðal um eigið
ágæti - þá var krafan um að láta
kerfið ekki beygja sig vegna mikil-
vægis málstaðarins öllu öðru yfir-
sterkari. En auðvitað lifa ekki allir
slíka baráttu af.
Sú saga sem sögð var í leikritinu
fannst mér því einfaldlega ekki
vera sönn mynd af andófsmanni.
Hún minnti mig miklu meira á ein-
hvern vinstribakkavesaldóm sem
ber stundum á hjá ungum og róm-
antískum mönnum. Ég hef því enga
trú á því að Havel sé beinlínis að
íjalla þarna um sjálfan sig - hann
væri þá að minnsta kosti að ljúga
þessu upp á sig ef svo væri.“
Erlingur Gíslason, Ieikari, hefur
leikið í flestum leikritum Havels
sem sett hafa verið upp hérlendis.
Segist hann sammála Jóni Baldvini
um að verkið fjalli ekki um Havel
sjálfan. „Þetta verk fjallar um
manninn og á að koma áhorfandan-
um beint við. Það fjallar um hug-
rekki mannsins eða hugleysi, um
ágirnd og einurð, um það að standa
uppréttur eða svínbeygður. Verkið
fjallar um allt þetta í okkur öllum.“
Að varpa af sér hinu
fræðilega hlutleysi
Thor Vilhjálmsson, rithöfundur,
og Vilhjálmur Árnason, dósent í
heimspeki við Háskóla Islands, eru
sammála um að hlutverk sitt og
stéttabræðra sinna sé ekki síst að
greina eða hugsa um vandamálin
sem steðja að á hveijum tíma og
auðvelda þannig öðrum að takast á
við þau.
„Það er gott að hugsandi menn
láti uppi hug sinn ef samviskan
býður þeim að gera svo,“ segir
Thor. „Hvort menn fara út á götur
og mótmæla eða láta til skarar
skríða á einhvern annan hátt hlýtur
hins vegar hver og einn að gera
upp við sig. Stundum krefst tíminn
þess beinlínis af manni að maður
hrindi af sér okinu, að maður sýni
ábyrgð sína en að öllu jöfnu verða
menn að láta guðsröddina í eigin
bijósti ráða í þessum efnum.“
Vilhjálmur tekur undir þetta en
segir jafnframt að sér finnist að
fræðimenn mættu gera meira af
því að taka rökstudda afstöðu til
mála á opinberum vettvangi. „Og
þá legg ég áherslu á rökstudda.
Menn mættu þannig vissulega vera
óhræddari við að varpa af sér hinu
fræðilega hlutleysi og opinbera
skoðanir sínar.“
Vilhjálmur segist hins vegar fyrst
og fremst hafa skilið þetta verk
Havels sem afhjúpun á tilvistar-
vanda Leopolds. „Hann er algjör-
lega ósamkvæmur, getur ekki lifað
samkvæmt eigin hugmyndum. Og
á meðan hann getur það ekki þá
getur hann ekki tekist á við önnur
og stærri vandamál eins og verið
er að krefjast af honum. Yfírvegun
og æðruleysi eru oft taldir höfuð-
kostir heimspekingsins en Leopold
hefur hvorugan til að bera; öll hans
heimspekilega hugarró er fyrir bí.
Fáránleikinn litar alla hans til-
vist. I samskiptum hans og vinar
hans er spurningin til dæmis aldrei
hvað hefur komið út úr höfðinu á
honum þann daginn heldur hvað
hefur komið aftur úr honum. Búk-
sorgirnar eru aðalatriðið, ekki
heimspeki hans.“
Lokaorð með Barthes:
Menntamenn eru úrgangur
Frönsk gáfumenni eru kannski
frægust fyrir það að fylgja hug-
myndum sínum eftir í verki; má jafn-
vel segja að það hafi verið eitt helsta
einkenni þeirra frá því að þetta hug-
tak varð til þar við lok síðustu ald-
ar. Frönsk gáfumenni hafa verið
mjög virk í pólitískri umræðu á
hveijum tíma en fræg eru dæmin
um afskipti þeirra af utanríkisstefnu
þjóðar sinnar. Einn var þó sá maður
í þessum hópi Frakka sem ekki var
mjög pólitískur í skrifum sínum, eða
áberandi í mótmælagöngum á göt-
um Parísarborgar, en það var Ro-
land Barthes sem lést árið 1980.
Afstaða hans til gáfumennanna var
líka óvenjuleg en hann taldi þau
vera algerlega gagnslaus og lýsti
þeim sem úrgangi samfélagsins og
sögunnar. Barthes gerði grein fyrir
þessari afstöðu sinni í viðtali við
starfsbróður sinn og landa, Bernard-
Henry Lévy, í bók þess síðamefnda,
Adventures on the Freedom Road
(útg. 1991).
Barthes segist þar frekar hallast
að því að kalla gáfumennin „úr-
gang“ samfélagsins, í strangasta 1
skilningi þess orðs, en „salt jarðar"
eins og þau hafi oft gert sjálf. „Líf-
rænn úrgangur er merki þess að
efni hafi farið í gegnum ákveðið
umbreytingarferli. Úrgangur
mannsins er til dæmis endanleg
mynd matar sem hefur verið neytt.
Á líkan hátt er gáfumennið úrgang-
ur sögulegrar þróunar. Það líkamn- j
ar í formi úrgangs vilja, langanir,
duldir og líkamlega kvilla sem allt
samfélagið á örugglega sameigin- '
lega. Bjartsýnismenn tala oft um
gáfumennið sem „vitnisbera“. Ég
kýs frekar að Iíta einungis á það
sem „farveg" einhvers."
Barthes segir að gáfumennið sé
gagnslaust en jafnframt hættulegt.
„Öll þjóðfélög vilja að það haldi sér
á mottunni. Hættan sem stafar af
því er táknræns eðlis. Það er eins •
og sjúkdómur sem verður að hafa j
auga með, það er óþarfur og heldur i
þreytandi hlutur sem er haldið við
til þess að safna fantasíum og fijó-
semi (ofgnótt) tungumálsins saman
á einn stað.
Sjálfur er ég farvegur þess áhuga
sem menn hafa haft á tungumálinu
í gegnum tíðina en jafnframt alls
konar dellu og tískufyrirbæra sem
tungumálið býr til.“
Leikrit Havels minnti oft á þessi
orð Barthes um gáfumennið. í Leo- I
pold birtist einmitt vilji, langanir, |
duldir og líkamlegir kvillar samfé-
lagsins. Um leið er hann eins konar
farvegur hugmyndalegrar og sögu-
legrar þróunar en fram kemur að
hann hafi unnið kenningar sínar
upp úr verkum fyrri manna. Leo-
pold er samfélagslegur og söguleg-
ur „úrgangur“, þessi endanlega
framleiðsla, útkoman þegar hlutirn- |
ir hafa velkst í gegnum pípur
samfélags og sögu. Hann er enda- '
stöðin og því gerir hann ekkert )
gagn. Frá honum liggja engar leiðir.