Morgunblaðið - 05.11.1996, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
ÞRIÐJUDAGUR 5. NÓVEMBER 1996 43
mér að skondra augunum yfir borð-
ið til Bríetar. Augnaráð hennar
veitti mér alla þá örlátu uppörvun
sem henni var svo eiginlegt að gefa.
Sennilega hefði hún liðið mér hvaða
vitleysu sem var, aðra en yfirgang
og hroka. Tveimur árum seinna,
þegar Þjóðleikhúsið sýndi leikgerð
mína á sögu Dickens um Oliver
Twist var Bríet leikstjórinn. Hún
leiddi mig í gegnum þá eldskím af
aðdáunarverðum trúnaði. Sú sam-
vinna batt okkur vináttuböndum
sem hafa verið mér ómetanleg.
Bríet öfundaði engan mann. Hún
þoldi hvorki stærilæti né hégóma,
en átti stolt og var ástríðufullur
listamaður. Auðmýkt átti hún í rík-
um mæli, einkum gagnvart listinni.
Hún var réttsýn allajafna, víðsýn,
og virti skoðanir annarra og bjó
yfir þeim sjaldgæfa eiginleika að
geta glaðst af hjartans einlægni
yfír velgengni annarra, hver sem
átti í hlut, og hún var örlát á hrós.
Fátt gladdi hana meira en það sem
var vel gert í listum. Hún var sjálf-
stæð í skoðunum, sem hún fór sjald-
an dult með. Henni stóð stuggur
af þeim eðlisþáttum manneskjunnar
sem eru andskotar menningar og
mennta. Hún sagði mér einhvern
tíma sögu úr kennslustund hjá
Haraldi Björnssyni, einum kennara
sinna í Leiklistarskóla Þjóðleikhúss-
ins. Haraldur hafði spurt nemana
hvað væri sterkasta aflið í heimin-
um, en fátt orðið um svör þar til
Bríet „áræddi að svara, eins og sá
stelpukjáni" sem hún sagðist hafa
verið þá, að sterkasta aflið hlytu
að vera peningarnir. Lærimeistar-
inn kvað svarið rangt því að sterk-
asta og háskalegasta aflið væri
„heimskan." Bríet talaði síðan í
hálfum hljóðum þegar hún bætti
við að hún væri búin að átta sig á
því sér til skelfingar að þetta hafí
sennilega verið rétt mat hjá Haraldi.
Bríet var einnig afbragðsgóður
rithöfundur. Þó lét hún aðeins eftir
sig eitt frumsamið skáldverk, út-
varpsleikritið Það var haustið sem
... (1985), sem hún leikstýrði sjálf,
enda yfirburðamaður við leikstjóm
á þeim vettvangi. Eftir hana er
einnig Bókin um Bríeti Bjamhéðins-
dóttur Strá í hreiðrið, sem er að
minni hyggju á meðal skemmtileg-
ustu bóka sem hafa komið út hin
seinni ár, kjammikil, íjörleg og
Bríetarleg. Sú bók er byggð á ómet-
anlegum bréfum ömmu hennar og
er raunar afar persónulegur vitnis-
burður um bókarhöfundinn og
bamabamið, vegna þess að Bríet
yngri kemst stundum á gott flug
og lendir í hrókasamræðum við
skoðanir hinnar goðsagnakenndu
ömmu sinnar. Hún var einnig ágæt-
ur þýðandi eins og sér á íslenskun
hennar á skáldsögunni Mefístó eftir
Klaus Mann sem kom út á seinasta
ári, eða af þýðingum hennar á ólík-
um höfundum á borð við Gunther
Eich og Bertolt Brecht. Bríet með
sína þekkingu á leikhúslífi, og
þýskri menningu og hugsjónum, var
auðvitað rétta manneskjan til þess
að þýða Mefistó. Sá bakgrunnur
gerir það að verkum að íslenski
textinn fellur einkar vel að sög-
unni, en slík samsömun er því mið-
ur of sjaldgæf í bókmenntaþýðing-
um á Islandi.
Þá eru ótaldar allar leikgerðimar
sem hún vildi síður kalla leikgerðir.
Henni þótti það ekki vera sköpun
að færa fýrirliggjandi skáldskap í
leikbúning. Að minnsta kosti taldi
hún sig ekki þess umkomna að slá
eign sinni á þann skáldskap. Hún
kaus því að kalla leikgerðimar ein-
faldlega „handrit" eða „leikhandrit"
og jafnvel „leikstjórahandrit." Hún
vildi hvorki troða sinni persónu né
sínu höfundarverki fram fyrir skáld-
ið eða skáldskapinn. Og skáldskap
mat hún afar mikils þó ef til vill
hafí tónlistin skipað veglegri sess í
huga hennar. Hún færði Qölmörg
skáldverk annarra höfunda í leik-
búning og vann þau verk af ein-
lægri virðingu en jafnframt með
raunsæi hins listræna verkstjóra; ef
til vill hefur enginn afkastað eins
miklu á þeim vetvangi hér á landi:
Sögu Jakobínu Sigurðardóttur,
Dægurvísu, færði hún í leikbúning
fyrir útvarp, fyrir leiksvið komu síð-
an Atómstöðin hans Halldórs Lax-
ness, það skáld sem hún dáði mest,
Jómfrú Ragnheiður eftir Skálholti
Guðmundar Kambans, Svartfugl
Gunnars Gunnarssonar, Mörður
Valgarðsson, upp úr leikriti Jóhanns
Siguijónssonar Lögneren, sem hún
vann fyrir útvarpið, og loks Hið ljósa
man upp úr íslandsklukku Halldórs
Laxness, sem birti okkur þá sögu
frá alls óvæntu sjónarhomi.
Það hefur verið mér ómetanlegt
að fá að njóta leiðsagnar hennar,
trúnaðar og vináttu. Hún jós mér
af brunni reynslu sinnar og visku,
krafði mig um afstöðu til flestra
mála og mat það ekki síður við mig
ef skoðanir mínar voru aðrar en
hennar sjálfrar, svo fremi mér væri
stætt á þeim. í gamni, okkar á milli,
kallaði ég hana stundum fóstm
mína, en í sannleika sagt: Ég lít á
hana sem einn af mínum mikilverð-
ustu lærimeistumm. Fordæmi henn-
ar verður mér vonandi áminning og
innblástur um ókomna daga.
Ég votta samúð mína Þorsteini
og dætmm Bríetar, móður hennar
og öðmm, ættingjum. Þeirra er
missirinn mestur. Megi minning
góðrar mannskju lifa.
Arni Ibsen.
Fjóra mánuði stóð stríðið, það
var tíminn frá því sá illvígi sjúkdóm-
ur krabbamein var greindur, þar til
hann hafði betur. Leikurinn var
ójafn frá upphafí, enda ekki barist
til sigurs gegn vágestinum.
Það var lærdómsríkt að kynnast
því hvemig hugsuður og hetja
mætti þeim dómi sem féll, þar flugu
fleyg orð og „húmorinn" alltaf til
staðar.
Bríet var einkabarn hjónanna
Héðins Valdimarssonar og Guðrún-
ar Pálsdóttur. Það stóðu að henni
sterkir stofnar gáfu- og hæfíleika-
fóiks. Hún var aðeins bam að aldri,
þegar sögur fóm af gáfum hennar
og sérstæðum persónuleika. Árið
1948 hóf Bríet nám í Gagnfræða-
skóla Vesturbæjar, en það sama ár
hafði gagnfræðadeild Menntaskól-
ans í Reykjavík verið lögð niður.
Þetta haust missti hún föður sinn
sem lést snögglega fyrir aldur fram.
Hún vakti hvarvetna athygli þar
sem hún fór, hávaxin og grönn,
augun brún og stór og hárið jarpt.
Fasið ftjálslegt og gustmikið á
stundum, svipurinn einarður og blik
í augum. Hún fangaði þegar bekkj-
arsystkini sín, enda bjó hún yfír
sérstökum persónutöfram og leiftr-
andi gáfum. Hugsunin fijó tilsvörin
hnyttin og „húmorinn" sem aldrei
brást breytti oft á tíðum leiðindum
og gráma hversdagsins í veislu.
Ekki náði hún síður tökum á kenn-
urum enda afburða nemandi og er
okkur skólasystkinum hennar
minnisstætt, m.a. þegar kennari
einn sagði, að hann langaði að gefa
henni 10 fyrir ritgerð, það hefði
hann aldrei gert, en þar sem frá-
gangi var eitthvað ábótavant, þá
lækkaði hann einkunnina niður í
8.0 til að aga okkur æskulýðinn í
þeim efnum, en Ijóst var að ritgerð-
in var listaverk. Fleiri sögur af þess-
um toga væri hægt að segja. Þetta
haust sáum við vinkonurnar Bríeti
fyrst. Við vomm sex unglingstúlkur
sem bundumst vináttu- og tryggð-
arböndum, sem haldist hafa fram
á þennan dag, en emm nú aðeins
fjórar eftir að Bríeti látinni. Ein
vinkvennanna, Helga Vilhjálms-
dóttir lyfjafræðingur, lést árið 1990
aðeins 56 ára, öllum harmdauði.
Við höfum oft velt því fyrir okk-
ur, hví böndin urðu svo sterk sem
raun ber vitni, því að á vissan hátt
vorum við ólíkar og lífshlaup okkar
sömuleiðis. Það sem kannski hefur
átt þar ríkastan þátt, er að við hlóg-
um allar að sömu hlutunum. Bríet
sagði einhveiju sinni: „Segðu að
hveiju maðurinn hlær og ég skal
segja hver hann er.“ En við gerðum
fleira en að hlæja saman að sömu
hlutum, við gerðum nánast allt sam-
an. Ekkert var okkur óviðkomandi
og allt milli himins og jarðar var
rætt, ekkert undanskilið, mannlífið,
stjórnmál, trúmál, listir og ekki síst
ástin.
Bríet setti óneitanlega sterkan
svip á hópinn. Þó ekki þannig að
hún segði fyrir verkum, öldurnar
gátu risið hátt, við oft á öndverðum
meiði og skoðanaskiptin urðu snörp.
Hefði mátt halda að vináttuböndin
væm tekin að slakna, en þvi fór
fjarri, okkur lá aðeins mikið á
hjarta. Bríet var skelegg í sínum
málflutningi, rökföst og tók oft
djúpt í árinni, á hljómfagurri ís-
lensku. Það vom forréttindi að fá
að njóta vináttu hennar og sam-
vista við hana, við höfðum oft á
orði að það væri eins og háskólanám
að vera í hennar félagsskap.
Á þessum ámm vom kvikmyndir
sú skemmtun, sem unglingar stund-
uðu hvað mest, enda mannlífíð fá-
breytt og ekki búið að uppgötva
unglinga sem sérstakan þjóðflokk.
Leiksýningar vom ekki fleiri en svo
að allflestir Reykvíkingar sáu þær
sýningar sem í boði vom. í okkar
heimi á þessum unglingsámm vom
hetjur kvikmyndanna okkar fyrir-
myndir, en afar fjarlægar og óraun-
vemlegar, í raun goðum líkar vemr.
Að loknu stúdentsprófí, hélt Bríet
til náms í Vínarborg, það kom okkur
ekki á óvart að hún skyldi leggja
stund á þýskar og enskar bókmennt-
ir, hún var afburða tungumálamaður
og bókmenntir vom henni hugleikn-
ar. Það kom okkur hins vegar nokk-
uð á óvart þegar hún hóf leiklist-
amám í Vínarborg. Ætlaði vinkona
okkar að verða ein af þessum stjöm-
um, sem við dáðum í fjarlægð? Eitt
var okkur þó ljóst, hún tæki aldrei
að sér verk, sem hún gæti ekki sinnt
vel, af þekkingu og fagmennsku.
Heim til íslands kom hún og lauk
sínu leiklistarnámi með glæsibrag.
Þjóðin þekkir hennar listamannsfer-
il.
Bríet var félagshyggjumaður
„sósialisti" í bestu merkingu þess
orðs. Jafnræði átti að vera leiðar-
ljósið, menning og listir áttu að
vera fyrir alla. Hún hafnaði þeirri
lífssýn að allt væri falt fyrir pen-
inga. Hún lifði sjálf eftir þessari
kenningu, gerði ekki miklar kröfur
fyrir sjálfa sig eins og lífsstíll henn-
ar sannar. Hins vegar gerði hún
ómældar kröfur til listarinnar og
heiðarleikans.
Við bernskuvinkonur hennar vor-
um vissulega afar stoltar af henni
sem listamanni og glöddumst yfír
velgengni hennar en fyrir okkur var
hún fyrst og fremst traustur og
góður vinur, flestum skemmtilegri.
Hún tók þátt í lífi okkar, bæði gleði
og sorg, og þegar í nauðir rak þá
var Bríet nærri. Vegna síns andlega
atgervis, mannskilnings og mann-
legrar hlýju urðu menn sáttari eftir
hennar fund. Hún var sá máttar-
stólpi og bakhjarl sem á þurfti að
halda.
Enn kom hún á óvart, þegar hún
fór að sýna raunvísindum áhuga,
þar sem „humanismi" virtist eiga
hug hennar og hún hafði helgað líf
sitt grein af þeim meiði. Töldum
við að raunvísindi væru heimur, sem
hún léti fremur liggja milli hluta.
Stjömufræði, hið undarlega fyrir-
bæri tíminn o.fl. þess háttar höfðu
fangað hug hennar og hafði hún
aflað sér þó nokkurrar þekkingar á
því sviði, en leiðarljósið var alltaf
virðing fyrir hinu rétta og sanna.
Bríet var gæfusöm í einkalífí.
Hún átti glæsilegar dætur Laufeyju
fíðluleikara og Guðrúnu Theodóru
sellóleikara með sínum fyrri manni.
Eru báðar afbragðslistamenn sem
bera ættemi sín fagurt vitni. Síðar
gekk hún að eiga Þorstein Þor-
steinsson, kennara og þýðanda, og
þar eignaðist hún félaga sem var
henni styrkur og aflgjafi, þar var
sá haukur í horni sem var ómetan-
legur fyrir listamann eins og Brí-
eti, enda áhugamálin sameiginleg.
Þorsteinn var henni til halds og
trausts hveija stund í veikindunum
og gerði henni þann tíma eins létt-
bæran og unnt var. Þau áttu dóttur-
ina Steinunni Ólínu leikara, þjóð-
kunnan listamann. Hún eignaðist
sex barnaböm, þar af er ein Bríet.
Bríet átti góða bernsku og því
ljúfar og góðar bernskuminningar,
ólst upp á óvenju glæsilegu menn-
ingarheimili. Föðurmissirinn hefur
að sjálfsögðu verið sár á viðkvæm-
um aldri en Guðrúnu móður sína
átti hún að alla tíð. Á bemskuheim-
ilinu vomm við vinkonumar heima-
gangar og nutum ómældrar gest-
risni Guðrúnar.
Hún ferðaðist víða um heim, og
kynntist menningu og listum og þá
sérstaklega leiklist annarra þjóða
og naut þess til hiítar. Ein eftir-
minnilegasta ferð hennar var til
Kína, sem hún fór ásamt Steinunni
Ólínu dóttur sinni.
Bríet fékk að sinna list sinni frá
upphafi og þjóðin mat hana að verð-
leikum og dáði. Hún fékk góðar
gáfur og fjölbreytta hæfíleika í
vöggugjöf og að því hlúði hún vel.
Bríet lést um aldur fram. Þjóðin
hefur misst mikið, enn átti Bríet
eftir að gefa henni margt þó ekki
aðeins sem leikari og leikstjóri. Hún
var snjall þýðandi og höfum við
notið þýðinga hennar bæði í útvarpi
og ritmáli, en hún var einnig ritfær
svo að af bar. Þar var alltof mikið
verk óunnið þótt þjóðin njóti frá-
sagnalistar hennar m.a. í bókinni
„Strá í hreiðri" sem var saga ömmu
hennar.
Hugur okkar er nú hjá fjölskyldu
Bríetar, Þorsteini eiginmanni henn-
ar, dætmnum þremur og þeirra fjöl-
skyldum og Guðrúnu móður henn-
ar, biðjum við þeim blessunar.
Veri okkar góða vinkona kært
kvödd með þökk fyrir samfylgd-
ina.
Bergljót Líndal,
Gíslrún Sigurbjörnsdóttir,
Guðrún Katrin Þorbergsdóttir, ^
Helga Steffensen.
Veturinn ’95 ákvað Félag ís-
lenskra leikara að velja sér nefnd
til þess að sjá um útgáfu einhvers
konar málgagns, sem sinnti
áhyggju- og áhugamálum leikhús-
fólks. í þessari ritnefnd störfuðum
við Bríet síðan og stóðum að útgáfu
þriggja hefta „Leikhúsmála" en hið
þriðja lítur dagsins ljós um þessar
mundir. Það var fyrst og fremst
áhugi hennar og eftirfylgja sem
gerði þessa útgáfu að vemleika. í
hennar skýru og vakandi menning-
arvitund fólgst, meðal svo margs
annars, það viðhorf að stétt okkar
þyrfti vettvang til þess að fjalla um
fróðleg og forvitnileg málefni leik-
listarinnar.
Í leikhúsi ligga leiðir fólks gjarn-
an saman stuttan tíma í senn, með-
an sýning varir, síðan skilur oft
leiðir nokkuð um sinn. Ég naut
þeirrar gæfu að vinna með Bríeti í
nokkrum sýningum, stundum undir
hennar stjórn. Það var lærdóms-
ríkt, því þar fór vel menntuð og
smekkvís leikhúsmanneskja, kröfu-
hörð á sjálfa sig og aðra, en á hinn
bóginn full auðmýktar gagnvart því
stórbrotna, skáldskapnum. Gáfur
hennar vom góðar og margvísleg-
ar. Allt þetta og ekki þó síst óborg-
anleg kímnigáfa gerðu hana heill-
andi karakter, sem hafði mikið að
gefa og því urðu kynni við hana
einstaklega ánægjuleg.
Við áttum meira saman að sælda
síðustu misseri en oftast áður af
fyrrgreindu tilefni. Mér varð betur
ljóst en fyrr hvem mann Bríet Héð-
insdóttir hafði að geyma. Hún var
vissulega uppfóstmð í menningar-
umhverfi, en hún lifði líka og hrærð-
ist í listmenningu. Hún var vel
heima í tónlist og ritlist að ekki sé
talað um þær listgreinar, sem tengj-
ast sviðinu og hún naut þess besta
sem í boði var og taldi það meðal
æðstu gæða daglegs lífs. Hún hafði
ákaflega heilbrigðan metnað varð-
andi íslenska menningu og vildi
gjarnan sjá hana rísa upp úr þeirri
lágkúm og dægurglammi, sem oft
ber hæst. Það var mér sem fleiram
góður skóli að ræða við hana, opn-
aði ekki einasta víðari sýn og rækt-
aði réttlætiskennd, heldur var það
svo ákaflega skemmtilegt. — Og
þakklátur er ég fyrir vináttu hennar
og ærlegt þel við mig og mína.
Fágæt reynsla var að sjá og fínna
af hvílíkri reisn þessi kona mætti
örlögum sínum, hve mikið æðm-
leysi og karakterstyrk hún sýndi í -*-
því stríði, sem hún mátti heyja sið-
ustu fjóra mánuði. „Ég hef fengið
að lifa og leika mér öll þessi ár,“
sagði hún einhverntíma í haust, og
var þakklát fyrir. Enga biturð var
þar að fínna. Hún vissi þó að henni
gafst einungis fárra vikna frestur.
Hann varð raunar styttri en vonir
stóðu til. Sviðið verður tómlegra.
Við höfum misst einarðan málsvara
og baráttumann fyrir því sem mestu
varðar í lífsstríði lítillar þjóðar,
menningarrækt og lifandi list.
Við Ragnheiður sendum Þor-^
steini, dætmnum, Steinunni, Guð-
rúnu, Laufeyju, og öðmm ástvinum
alúðarkveðjur og biðjum þeim bless-
unar.
Jón Hjartarson.
• Fleiri minningargreinar um
Bríeti Héðinsdóttur bíða birtmgar
og munu birtast í blaðinu næstu
daga.
Ljósmynd/Grímur Bjamason
BRÍET Héðinsdóttir í hlutverki dönsku skáldkonunnar Karen Blixen í Dóttur Lúsifers 1994.