Morgunblaðið - 04.04.1997, Blaðsíða 28

28 FÖSTUDAGUR 4. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
_______-________AÐSEIMPAR GREIINiAR__
Sátt um stjórnkerfi fiskveiða
ÞVÍ ER haldið fram
að frjálst framsal auð-
veldi um of auðsöfnun
á fárra hendur og leiði
til mestu eignatilfærslu
í samanlagðri íslands-
sögunni. Þótt hér sé um
misskilning að ræða er
ekki staður hér til að
rökræða um siðferðileg
mörk eignasöfnunar.
Þau eru eflaust ekkert
fastmótaðri en þau póli-
tísku. Ekkert þjóðfélag
hefur fundið önnur en
pólitísk svör við þeim
vanda.
Það sem gerir eigna-
samruna í sjávarútvegi
eftirsóknarverðan er hagkvæmni
stærðarinnar og dreifing áhættu.
Eignaskipti eða eignakaup gerast
ekki ókeypis. Menn borga þær til-
færslur. íslensk sjávarútvegsfyrir-
tæki eru sérstæð að því leyti að
þar eru veiðar og vinnsla sam-
tengdari en víða annarsstaðar er-
lendis. Hér er talið að um 80% af
veiðum og vinnslu séu eignalega
samtengd með einum eða öðrum
hætti. Landfræðileg dreifmg
vinnslustöðva og útgerða er meiri
hér en annarsstaðar. Með veruleg-
um samdrætti í heildarafla, eins
og varð hérlendis, hlýtur þetta að
leiða til nýtingarvandamála. Sér-
hæfð vinnsla frystihúsa hefur auk-
ist og þarf að verða enn umfangs-
meiri til að ná sem bestri nýtingu
útúr íjárfestingunni, því land-
vinnslan er ekki aðeins komin í
samkeppni við sjófrystinguna held-
ur einnig fískverkun erlendis.
Nú er svo komið að bolfisk-
vinnsla í landi á í vök að verjast.
Hún er óhagkvæm miðað við þær
rekstrarlegu og skipulagslegu að-
stæður sem hún býr við r.úna.
Ekki verða borguð lægri laun í fisk-
vinnslu en þegar eru greidd. Reynd-
ar hafa verið ýmsar tegundir af-
kastahvetjandi launakerfa til að
nýta vinnuaflið sem best. Mikið
hefur verið gert til
að nýta betur hráefn-
ið og þar hefur náðst
góður árangur. Nýt-
ing tækja og annarra
íjárfestinga er hins-
vega slök. Vinnslu-
tími í þessari stóriðju
okkar er liðlega dag-
vinnutíminn. Vakta-
vinna er nánast
óþekkt nema þegar
verið er að vinna
göngutegundir s.s.
síld og loðnu.
Hér getur samruni
fyrirtækja og stækk-
un þeirra skipt sköp-
um um arðsemi t.d.
bolfisksvinnslu. Ef hægt er með
samruna við önnur fyrirtæki að
sérhæfa vinnsluna en jafnframt að
tryggja jafnt aðstreymi nægilegs
hráefnis er samruninn fyllilega
réttlætanlegur.
Hin meginástæða þess að sam-
runi fyrirtækja í sjávarútvegi eykst
er meiri þörf en áður fyrir rekstrar-
legu öryggi. Það er hægt að auka
þetta rekstraröryggi bæði með því
að sérhæfa þann rekstur sem fyrir
er og jafnframt að taka þátt í veið-
um og vinnslu fieiri fiskitegunda.
Það dreifir heildaráhættu rekstrar-
ins. Öflug, vel rekin og ábatasöm
sjávarútvegsfyrirtæki þurfa að
taka jafnhliða þátt í veiðum og
vinnslu á bolfiski sem og uppsjávar-
fiskum og stunda veiðar utan land-
helginnar.
Þessar breyttu aðstæður kalla á
sameiningu fyrirtækja, sem leiða
þarf til betri nýtingar fjárfestinga
og tryggari afkomu. Samruni og
sameining eru því vísbendingar um
jákvæða þróun sem skilar sér í
meiri framleiðni.
Aflamarkskerfið hefur vissulega
ýtt undir þessa þróun og er það
vel. í rekstri sjávarútvegsfyrir-
tækja ríkja engin önnur grundvall-
arsjónarmið en við rekstur annarra
fyrirtækja. Við höfum löggjöf sem
á að vetja okkur gegn einokunar-
valdi og of mikilli samþjöppun
eigna í atvinnulífinu. Það kann að
vera að lögin þurfí að skerpa og
laga að sífellt breyttum aðstæðum.
í tillögum tvíhöfðanefndarinnar var
þess getið að það kynni að koma
til þess að setja þyrfti takmörk á
of mikla samþjöppun aflaheimilda
á einstök fyrirtæki. Það er erfitt
að segja til um hvenær að þessu
er komið, því það byggist á póli-
tísku mati.
Sú óeðlilega eignamyndun í sjáv-
arútvegi sem almenningur talar um
er óháð aflamarkskerfinu eða
fijálsu framsali. Þessi eignamynd-
un varð til þegar veiðiheimildum
var úthlutað ókeypis í upphafi. Sá
aðgöngumiði var handhöfum dýr-
mætur og ávísun á verðmæti í
sjálfu sér eftir að klúbbi leyfishafa
var lokað. Það sama hefði gerst
ef við hefðum ákveðið að taka upp
sóknarmarkskerfí í lokuðum klúbbi
útvaldra.
Hvorki flota- né sóknar-
stýring, segir Þröstur
Ólafssson, í þessari
þriðju grein af fjórum,
hafa neina þá yfirburði
yfir núverandi kerfí sem
réttlætir umskipti.
í Suður-Afríkulýðveldinu eiga
tvö risastór útgerðarfyrirtæki 90%
af öllum aflaheimildum. Vonandi
er að við gætum orðið sammála
um að þarna sé of langt gengið.
Kveldúlfur hf. og Alliance hf. voru
á sínum tíma risastór sjávarútvegs-
fyrirtæki. Þau liðu undir lok af eig-
in verðleikum. Við myndum fæst
vilja sjá veiðar og vinnslu sjávar-
fangs í höndum fimm til sex út-
gerðaraðila. Hvar þessi sársauka-
mörk nákvæmlega eru verður
trauðla reiknað út. Þau mörk
byggjast á samfélagslegu gildis-
mati sem erfitt verður að ná sam-
stöðu um. Eðlilegast er að setja
hámark á kvótaeign einstakra og
skyldra útgerða á hveija fískteg-
und, sem væri mismunandi eftir
tegundum. Ef sett yrðu 10% heild-
armörk af útgefnum aflaheimildum
sem hámark gætu einstaka tegund-
ir haft mismunandi innbyrðis vægi.
En umræðan um þetta er því
miður tæpast hafin. Það nægir til
andófs að hrópa að þetta eða hitt
sé hættulegt. Það dugar hinsvegar
ekki til að breyta farvegi þróunar-
innar eða setja henni þau ytri mörk
sem sátt yrði um. Þar þarf til að
koma uppbyggileg, jákvæð hugsun.
Annarskonar stjórnkerfi
fiskveiða
Flest stjórnkerfi eru þannig úr
garði gerð að þau samanstanda af
efnisþáttum sem annars vegar eru
óhjákvæmilegir til að þau geti náð
tilgangi sínum og hinnsvegar af
þáttum sem skipta má út og setja
aðra í staðinn án þess að megin
markmiðum verði raskað um of.
Þannig er það einnig með kvóta-
kerfið. Engar líkur eru á því að
nokkru sinni eigi eftir að gefa sókn
fijálsa. Takmörkun á sókn, afla,
skipakosti eða tækniútbúnaði mun
alltaf að lokum miðast við að ekki
megi veiða meir en ákveðið leyfi-
legt heildarmagn.
Hér verður gerð tilraun til að
rökræða kosti og galla nýs stjórn-
kerfis sem byggist á sóknareining-
um í stað aflamarks en hefur vernd-
un fiskistofna og sem mesta hag-
kvæmni að leiðarljósi.
Óhætt er að slá því föstu að
engu því fiskveiðikerfi verður kom-
ið á sem ekki gengur útfrá því, að
við upphaf hvers fiskveiðiárs verði
ákveðið og tilkynnt hver skuli verða
heildarafli á árinu eftir tegundum.
Ef við tökum enga ákvörðun um
leyfílegt heildaraflamagn eða hvað
veiða megi mikið af hverri tegund
er hætt við að við lendum fljótlega
í sömu sporum og við vorum í áður
en núverandi kerfi var tekið upp.
Auðsöfnun á fáar hendur
Þröstur
Ólafsson
Ófrávíkjanleg stærð í sérhveiju
nýju kerfí sem tekið kann að verða
upp er því eitthvað hámark af leyfi-
legum árlegum heildarafla.
Með ákvörðun um leyfilegan
heildarafla værum við lent í mörg-
um sömu erfiðleikum og í afla-
markskerfinu. Fiski yrði hent
áfram og sóknareiningarnar nýttar
þannig að aðeins verðmesti aflinn
kæmi að landi. Ef ekkert fast heild-
araflahámark er ákveðið heldur
aðeins sóknareiningar, er nánast
öruggt að sóknareiningarnar verða
miðaðar við að á úthlutuðum tíma
verði ekki hægt að veiða nema
ákveðið magn fisks miðað við stærð
og tækniútbúnað flotans. Allir
munu reyna að gera sinn hlut sem
mestan og aflann sem verðmætast-
an. Ef mikill afli berst að landi eina
vertíð þrátt fyrir að ástand fisk-
stofnanna sé slæmt mun það leiða
til aukinna takmarkana á næsta
ári. Þess vegna munu menn kasta
verðminnsta fiskinum áfram og
landa fyrst og fremst verðmiklum
fiski. Öll takmörkun á veiðum leið-
ir til þess að landaður afli verður
takmarkaður við besta fiskinn. Það
er blekking að halda öðru fram.
Hefur sóknarstýringar- eða
flotastýringarkerfíð einhveija aðra
eiginleika sem gerir það að hag-
kvæmari kosti en aflamarkskerfið?
Ekki er auðveldara að stjórna heild-
arafla í gegnum þessa aðferð og
nánast útilokað að stjórna sókn í
einstakar tegundir.
Þeirri skoðun hefur verið hreyft
að stjórna megi sókninni með því
að stjórna íjárfestingunni í flotan-
um. Burtséð frá því að slík stýring
yrði alltaf afar ónákvæm yrði hún
óframkvæmanleg og kostnaður út-
gerðanna yrði mikill. Það yrði
óframkvæmanlegt að draga úr
sókn öðruvísi en leggja skipum.
Hvað ætlar útgerðarmaður sem á
tvö skip að gera ef hann þarf að
draga 15% úr sókn og býr við flota-
stýringarkerfi?
Af þessari yfírferð verður ekki
séð að sóknarstýringar- eða flota-
stýringarkerfi hafi neina þá yfir-
burði yfir núverandi kerfi sem rétt-
lætir umskipti. Breyting hefði bæði
vandkvæði og mikinn kostnað í för
með sér.
Höfundur er hagfræðingur.
Aukinn lífeyr-
isspamaður
FYRIR skömmu síð-
an var í undirbúningi
hjá Friðriki Sóphus-
syni, ijármálaráðherra,
nýtt frumvarp um líf-
eyrissjóði. Frumvarp
þetta olli miklu íjaðra-
foki þegar m.a. Dags-
brún og ASÍ stóðu í
samningaviðræðum við
vinnuveitendur nú ný-
verið. Frumvarpið
hafði farið mjög leynt
en innihald þess lak þó
út og leiddi umsvifa-
laust til viðræðuslita
framangreindra aðila.
Það sem menn gátu
engan veginn fellt sig
við var að samkvæmt frumvarpinu
átti að krukka í þá meginreglu laga
nr. 55/1980 að greiða beri 10% af
heildarlaunum til skylduaðildarlíf-
eyrissjóðs. Frumvarpið gerði ráð
fyrir að prósentan yrði sú sama eða
10% en þó þannig að einungis þyrfti
að greiða í skylduaðildarlífeyrissjóð
af launum upp að 100.000 kr. en
af launum umfram þá fjárhæð
mættu launþegar greiða í séreign-
arsjóð.
Til að fá menn aftur að samn-
ingaborðinu gaf Davíð Oddsson,
forsætisráðherra, út þá yfirlýsingu
að horfið yrði frá þeirri hugmynd
að heimilt yrði að skipta lífeyris-
sjóðsiðgjaldi á milli
samtryggingarsjóðs og
séreignarsjóðs þegar
laun færu yfir 100.000
kr. mörkin. Hann lof-
aði þannig að 10% af
heildarlaunum rynnu
framvegis, sem hingað
til, til skylduaðildarlíf-
eyrissjóðs.
Frumvarp um
lífeyrissjóði
Þrátt fýrir yfirlýs-
ingu Davíðs Oddsson-
ar, forsætisráðherra,
er enn unnið að frum-
varpi um h'feyrissjóði
enda nauðsynlegt að
skýrar reglur gildi um starfsemi
þeirra. Lífeyrissjóðirnir hafa yfir
miklu fjármagni að ráða og mikið
ríður á að þeir ráðstafi því á skyn-
samlegan hátt. Þannig má vænta
að hið leynilega frumvarp geymi
reglur um fjárfestingu lífeyrissjóða
og eftirlit með starfsemi þeirra. Það
sem verður þó hvað forvitnilegast
að fá að vita er frumvarpið lítur
dagsljósið er hvort í því verði að
finna reglur um séreignarsjóði eða
séreignardeildir.
Þrátt fyrir yfirlýsingu Davíðs
Oddssonar, forsætisráðherra, var
umræddu ákvæði enn haldið inni í
frumvarpinu. Það var ekki fyrr en
Jón Tryggvi
Jóhannsson
eftir mikið þref við ASÍ og VSÍ að
því var kippt út.
Séreign
Á undanförnum misserum hafa
menn reynt mikið að bera saman
samtryggingarsjóði og séreignar-
sjóði. Einnig hafa verið uppi hávær-
ar raddir sem talað hafa fyrir því
a,ð hver maður eigi að hafa fullt
frelsi til að velja sinn eigin lífeyris-
sjóð sjálfur — að afnema eigi skyldu-
aðild að tilteknum lífeyrissjóðum.
Líkurnar á að fullkomnu frelsi
verði komið á verður að telja hverf-
andi. Þau sömu rök og iágu að baki
setningu laga nr. 55/1980 urti
skylduaðild að lífeyrissjóði eiga
hreinlega enn við. Þjóðfélagsleg
hagkvæmni mælir með að skyldu-
aðildarkerfinu verði við haldið.
Samanburð á samtryggingarsjóð-
Lífeyrísþegar verða sí-
fellt stærri hluti þjóðar-
innar. Jón Tryggvi Jó-
hannsson telur mikil-
vægt að þeir geti stólað
á sinn eigin lífeyrissjóð.
um og séreignarsjóðum er útilokað
að gera svo nokkurt vit sé í. Báðir
hafa sína kosti og gaila en svo ólík-
ir eru þeir að beinn samanburður
verður alltaf óraunhæfur.
Fyrir fáeinum árum var gerð út-
tekt á lífeyrissjóðakerfi því er nú
er hér við lýði. Niðurstaða úttektar-
innar var sú að kerfið væri mjög
gott og að S-in þrjú væru þar lykil-
atriði en S-in þijú standa fyrir sjóð-
söfnun, samtryggingu og skylduað-
ild.
í ljósi framanritaðs verður að telja
líklegt að í náinni framtíð verði ekki
hróflað við því lífeyrissjóðakerfi sem
við búum við í dag, en fastlega má
þó gera ráð fyrir að miklar breyting-
ar komi til með að eiga sér stað á
þessu ári eða næstu árum hvað við-
bótarlífeyrissparnað áhrærir.
Vænta má að sá lífeyrisspamaður
yrði í séreignarformi. Kemur hér
margt til. Ungt fólk er farið að
huga alvarlega að lífeyrisrétti sínum
og sættir sig illa við að tekjur sínar
lækki þegar starfsæfi lýkur. Til
þess að tekjurnar lækki ekki verður
til að koma viðbótarsparnaður.
Margir aðilar bíða óþreyjufullir eftir
því að fá leyfí til þess að mega taka
við viðbótarsparnaðinum. Þeir aðilar
yrðu væntanlega lífeyrissjóðir,
bankar, sparisjóðir, tryggingafélög
og verðbréfafyrirtæki. Þannig hefur
t.d. Lífeyrissjóður verslunarmanna
sótt um það til fjármálaráðuneytis-
ins að fá að stofna séreignardeild
þar sem sjóðfélögum í sjóðnum yrði
gefínn kostur á að greiða þangað
inn viðbótarsparnað.
Þegar Landsbankinn keypti hluta
í VÍS fyrir fáeinum vikum kom fram
í máli formanns bankaráðs Lands-
bankans að þau kaup hefðu verið
gerð í trausti þess að Landsbankinn
fengi með eðlilegum hætti að taka
þátt í lífeyrissparnaði landsmanna.
Hvati til viðbótarsparnaðar
Islenska þjóðin eldist hratt og
þannig verða lífeyrisþegar landsins
sífellt stærri hluti þjóðarinnar. Mik-
ilvægt er að ellilífeyrisþegar fram-
tíðarinnar geti stólað á sinn eigin
iifeyrissjóð og lífeyrissparnað og
verði þannig ekki uppá almanna-
tryggingakerfíð komnir. Eina leiðin
til að svo geti orðið er að löggjafínn
geri það fýsilegt að launþegar leggi
meira fyrir til elliáranna en lög nr.
55/1980 og reglugerð skylduaðild-
arlífeyrissjóðs viðkomandi launa-
manns mælir fyrir um.
Skv. frumvarpi um lífeyrissjóði
er gert ráð fyrir að verkalýðshreyf-
ingunni og atvinnurekendum verði
heimilt að semja um viðbótariðgjald
og að það renni þá í séreignarsjóði.
Ákvæðið er í takti við það sem koma
skal en nauðsynlegt er þó að ein-
hver hvati komi til sem gerir það
eftirsóknarvert að leggja meira fyr-
ir til eftirlaunaáranna.
Sem ímyndað dæmi um möguleg-
an hvata til aukins lífeyrissparnaðar
væri t.d. að heimila greiðslu ákveð-
ins hundraðshluta launa til viður-
kennds séreignarsjóðs eða séreign-
ardeildar lífeyrissjóðs. Þannig mætti
hugsa sér t.d. að heimilt yrði að
greiða til séreignarsjóðs eða sér-
eignardeildar lífeyrissjóðs viðbótar-
iðgjald sem næmi t.d. 5% af launum.
Það yrði síðan samningsatriði verka-
lýðshreyfíngarinnar og atvinnurek-
enda hvernig 5% skiptust á milli
launamanns og atvinnurekanda. Vel
mætti hugsa sér að 2% yrðu dregin
af Iaunum en atvinnurekandi greiddi
3% á móti eða öfugt. Iðgjaldshluti
launþega yrði frádráttarbær frá
skatti en kæmi til skattlagningar
við greiðslu lífeyris þegar þar að
kæmi.
Komi til hvati á borð við þann
sem hér að framan var nefndur má
ætla að launþegar geti aukið ellilíf-
eyri sinn töluvert, fjármálastofnanir
myndu keppa um að taka við viðbót-
ariðgjaldinu og ríkissjóður myndi
njóta góðs af til langs tíma litið.
Höfundur er lögfræðingur.