Morgunblaðið - 10.04.1997, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 10. APRÍL 1997
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
MEÐ nektina að leiðarljósi.
Beatskáldið og baráttu-
jaxlinn Allen Ginsberg
er allur. Þar með er
horfíð af sjónarsviðinu
eitt þekktasta, litrík-
asta en jafnframt um-
deildasta ljóðskáld
eftirstríðsáranna í
Bandaríkjunum, að
mati Geirs Svajisson-
ar sem skrifar um
skáldið.
Nú er ég orðinn gamall maður og
á ekki tuttugu ár ólifuð
kannski ekki einu sinni tuttugu vikur,
kannski, á hverri stundu, verð ég hrifsaður
burt
til endurfæðingar, ormafæða, kannski hefur
það þegar gerst-
Hvað veit ég, segir
Allen Ginsberg
Kannski hefur mig verið að dreyma
allan tímann-
(Brot úr Ijóðinu Eftir Lalon (1992))
HANN er vaknaður upp úr
draumnum hann Allen
Ginsberg. Hugsanlega end-
urborinn, ef til vill upplýstur og
genginn á vit einhvers konar al-
heimsvitundarinnar — neindarinnar
miklu. Víst er að búddatrúarmaður-
inn og gyðingurinn Ginsberg, sem
ýmist hefur verið kallaður spámað-
ur, dýrlingur eða trúður, hefur
mætt dauða sínum, sem bar að árla
morguns þann 5. apríl síðastliðinn,
af sama æðruleysi og einlægni og
hann gekk til móts við viðburðaríkt
líf sitt.
Irwin Allen Ginsberg fæddist 3.
júní 1926 og var því á sjötugasta
og fyrsta aldursári þegar hann lést.
Banamein hans var krabbamein í
lifur en hann hafði um langt árabil
þjáðst af skæðri lifrarbólgu sem
leiddi til skorpulifrar. Krabbameinið
greindist í fyrri viku. Foreldrar
hans voru rússneskir gyðingar.
Móðir hans Naomi lést um aldur
fram á geðsjúkrahúsi 9. júní 1956.
Um hana fjallar eitt þekktasta og
hugsanlega besta ljóð Ginsberg,
tregaljóðið Kaddish. Hún var litrík-
ur persónuleiki og mikill kommún-
isti. Faðir hans Louis Ginsberg var
sósíalisti, lýriskt ljóðskáld og kenn-
ari í Paterson í New Jersey. Hann
lést úr krabbameini 8. júlí 1976.
Iljósaskiptum 13. desember
1994 gafst mér kostur á að
berja Allen Ginsberg augum
og hlýða á hann flytja nokkur
ljóð fyrir framan frægu og hrör-
legu bókabúðina Shakespeare &
Co. á Signubökkum í Parísarborg,
í tilefni af nýútkominni ljóðabók:
Cosmopolitan Greetings. Þetta var
frekar napurt síðdegi og einhveija
tugi manna hafði drifið að til að
horfa á gamla manninn lesa upp.
Sjálfur var karlinn hálfhrörlegur á
að líta, eins og hálfvegis utan við
sig og súr á svipinn. En hann lifn-
aði allur við þegar hann bytjaði
að flytja ljóðin í vita gagnslausa
hátalara, í samkeppni við Signu
og stöðugan umferðarnið frá Quai
de Montebello. Hann lagði sig allan
fram, kyijaði af móði ljóðið Hum
Bom! um Sprengjuna og sprengj-
urnar sem allir, en einkum Banda-
ríkjamenn, eru að henda á allt og
alla („Whom bomb?/ We bomb
you!/ Whom bomb?) og söng há-
stöfum CIA Dope Calypso um
meinta glæpa- og niðurrifsstarfs-
semi bandarísku leyniþjónusturnn-
ar CIA í Austurlöndum fjær. Hann
flutti líka ljóð og söngva um þjóðfé-
lagsástandið í Bandaríkjunum,
AIDS, samkynhneigð og gyðing-
dóm en líka persónuleg ljóð um
horfna ástvini og ákaflega opinská
ljóð um eigin breyskleika og krank-
leika. Ginsberg lætur sig allt varða
í ljóðum sínum.
Eftir flutninginn lét ég mig hafa
það að híma í nærri klukkustundar
langri „röð“ (í landi þar sem hug-
takið er verulega á reiki) til að fá
fyrstu eiginhandaráritun sem ég
hef sóst eftir og fengið um dag-
ana. Það var eins og karlinn væri
sokkinn inn í sig aftur þar sem
hann sat við borð og áritaði vél-
rænt á saurblöð fyrir fólk. Hann
tók skiljanlega dræmt í óskir um
tileinkanir en lét duga að skrifa
dagsetningu, nafnið sitt og í mínar
bækur (tvö eintök af nýútkomnu
ljóðabókinni og gamalt eintak af
ljóðabókinni Howl!) skrifaði Gins-
berg eina af uppáhalds möntrunum
sínum AH sem í huga hans var
himinblá og kvíðalaus víðátta.
ólið hans Ginsberg, ljóða-
bálkurinn ífowl/barst útum
gjörvöll Bandaríkin eftir
fyrsta flutning þess í Six Galleríinu
í San Francisco , 7. október, 1955.
Ljóðið var bylting í amerískri ljóða-
gerð og upplestur þess markar
upphaf á hinum svonefnda beat-
skáldskap. í ljóðinu tekur Ginsberg
upp þráðinn, einkanlega löngu
ljóðlínurnar, frá Walt Whitman, og
tvinnar saman við súrrealíska
strengi úr evrópskri ljóðagerð sem
rekja mátil Rimbaud, Appollinaire,
Lorca o. fl. Lengd ljóðlínanna mið-
ast stundum við lengd (frá)öndun-
ar. Modernistinn William Carlos
Williams hvatti Ginsberg inn á
þessa braut sem eru m.a. áhrif frá
Whitman. Howltjáir órólegantíð-
aranda á einstakan hátt sem er
augljós í fyrstu Iínum ljóðsins, sem
ég treysti mér ekki til að íslenska:
„I saw the best minds of my gener-
ation destroyed by madness, starv-
ing hysterical naked,/dragging
themselves through the negro
streets at dawn looking for an
angry fix, angelheaded hipsters
burning for the ancient heavenly
connection to the starry dynamo
in the machinery of night...“ Ljóð-
ið var líka sérstakt vegna hispurs-
lausra kynlífslýsinga sem hneyksl-
uðu marga og urðu til þess að út-
gefandi var dreginn fyrir rétt,
1956, fyrir klám og brot á siðferð-
islöggjöf. Ákæruvaldið varð að lúta
í lægra haldi en það er umhugs-
unarefni að enn í dag, eftir ritskoð-
unarlög sem Reaganstjórnin kom
í gegn, er útvarpsflutningur Howl,
og fleiri ljóða bannaður, nema að
næturlagi. Þó er ljóðið að sjálf-
sögðu kennt við alla háskóla í
Bandaríkjunum.
Beat-skáldin voru þegar
grannt er skoðað býsna
sundurleitur hópur en það
sem sameinar þau er andstaða og
viðbragð gegn smáborgaralegri
neysluhyggju og yfirdrepsskap
sem ætlaði allt lifandi að drepa á
eftirstríðsárunum. Enska orðið
„beat“ getur þýtt „taktur“ en
merkingin sem beat-skáldin ætluðu
sérstaklega var sú sem felst í
slangur-frasanum „to be beat“ þ.e.
að vera búinn að vera, á síðasta
snúningi, þreyttur á lífinu og tilver-
unni. Þeir brutu í bága við viðtekn-
ar venjur og siði, lifðu bóhemlifn-
aði, reyktu gras, sniffuðu spítt og
stunduðu fijálst kynlíf. Þeir báru
líka hæfilega mikla virðingu fyrir
skáldskap og þorðu að bijóta gegn
hefðinni. Skáldskapur beatkyn-
slóðarinnar er að einhveiju leyti
andsvar við því sem sumir hafa
kallað „siðferðilegt raunsæi" eftir-
stríðsáranna í bandarískum skáld-
skap og var eins konar endurvakn-
ing á raunsæi þar vestra með að-
aláherslu á siðferði frekar en pólí-
tík. Beat-skáldin eiga skyldleika
með súrrealistum en stefnuskrá
eða manifesto vantar: Beat-skáld-
skapurinn er stefnulaust andóf.
Þeir beittu að vissu marki afbrigð-
um af sumum tæknibrögðum súr-
realista; þeir reyndu að skrá niður
drauma sína og hugsanir ómeng-
aðar. Ginsberg stefndi að tilfinn-
ingalegri útrás einstaklingsins til
að yfirvinna siðferðilega kúgun
borgaralegs þjóðfélags. Hann vildi
fanga hversdagslega reynslu í ljóð,
ná straumkviðunni í töluðu máli,
og var undir áhrifum frá jassinum,
óhlutbundna málverkinu, Zen,
hækunni, og áðurnefndum skáld-
feðrum. Form ljóðanna var ekki
fyrirfram ákveðið heldur réðist af
skrifunum: ímyndirnar voru settar
fram um leið og þær komu upp í
hugann. „Fyrsta hugsun, besta
hugsun," er þekkt mottó Beat-
skálda.
Veður af uppákomunni í San
Tröllum með-
an við tórum
TÓNLIST
Langholtskirkja
KÓRTÓNLEIKAR
Verk eftir ýmsa höfunda. Judith
Ganz sópran, Þorgeir Andrésson ten-
ór, Jónas Ingimundarson, píanó;
karlakórinn Fóstbræður undir stjóm
Áma Harðarsonar. Langholtskirkju,
þriðjudaginn 8. april kl. 20.30.
FYRSTU tónleikar karlakórsins
F’óstbræðra af fernum áætluðum í
Langholtskirkju (8., 9., 10. og 12.
þ.m.) hófust á þriðjudagskvöldið var
við ágæta aðsókn. Andstætt ríkj-
andi hefð var ýtt úr vör með há-
punkti, frábærri útsetningu Hjálm-
ars H. Ragnarssonar á sígilda þjóð-
laginu við grafskrift Sæmundar
nokkurs Klemenzsonar, þess er
„Krists undir merki kröptugt barð-
ist,“ sem Hjálmar, Fóstbræður og
Árni Harðarson gerðu í sameiningu
svo áhrifamikil skil, að vandséð var
hvernig ætti að trompa.
Það gekk líka eftir. Því þó margt
væri tilkomumikið á téðu söng-
kvöldi, stóð óður íslendinga til
þekkta sjómannsins (ef svo mætti
kalla) upp úr sem logi úr kviku.
Söngur kórfélaga var kröftugur en
þjáll og geislaði af þeirri karl-
mennskulegu reisn sem verið hefur
aðal norrænna karlakóra. „Hinn
forni fjandi," sighneigðin í inntón-
un, var nú nánast á bak og burt;
síðustu leifar birtust sem örlítið
þreytulegur hljómur hér og þar, og
þá helzt í eldri karlakórslögunum,
eins og í næsta lagi, Eikur sá ég
eftir Sigfús Einarsson.
Líkt og með veðrið skiptust á
hæðir og lægðir. Næsti toppur var
Dýravísusyrpa Jóns Leifs, sem kór-
inn söng af fjaðurmögnuðum gáska.
Fyrsti gestur kvöldsins, Judith Ganz
frá Texas, birtist þar næst ásamt
Jónasi Ingimundarsyni og söng þrjú
gullaldarlög, Draumalandið, Þei þei
og ró ró og Sjá dagar koma á nærri
óaðfinnanlegri íslenzku við undir-
leik Jónasar og undir-„ú“ kórsins.
Frú Ganz, sem eins og muna má
barst hingað fyrir skikkan Alnetsins
sl. haust, söng af innlifun, þó að
mig minni að hafí verið heldur bjart-
ara yfir röddinni fyrir hálfu ári.
Undirtektir voru hins vegar afar
hlýlegar, og fyrri hluta tónleikanna
lauk með tveim ósviknum áheyrend-
asmellum, rússneska þjóðlaginu
Kvöldljóð, sem Árni mótaði afar
fallega (það vantaði bara balalæk-
urnar) og hinu sænsk-eistneska
þjóðlagi Bmðardans (úts. Vejlo
Tormis 1930), þar sem hrynþungt
stapp og klapp kórfélaga poco a
poco crescendo gerðu hvort tveggja
að vekja manni gæsahúð og ugg
um að pallurinn myndi hrynja við
Fóstbræður.
átökin, sem ku annars einsdæmi í
sögu kórsins. Vissulega „flott núm-
er“ eins og sagt er - nema hvað
blístur kórfélaga hefði mátt vera
hreinna.
Eftir hlé kom að frumflutningi
„De ramis cadunt folia“ eftir
Hróðmar I. Sigurðsson við orgel-
undirleik Jónasar Ingimundarsonar.
Reyndar var hér aðeins um fyrsta
hluta tónverksins að ræða, og ork-
aði tvímælis hvort tónskáldinu eða
kórnum var greiði gerður með slíku
sýnishorni, sérstaklega vegna þess
að sá hluti sem hér birtist var frem-
ur einlitur og gæti hæglega gefið
kolranga hugmynd um heildarhrif
verksins. Það er því með fyrirvara
um það sem koma skal að maður
vogi sér að nefna, að þetta „torsó“
tónverksins verkaði allnokkru dauf-
ara í bragði en maður átti von á
frá Hróðmari, jafnvel þunglama-
legt, en - sem sagt - vera má að
Eyjólfur eigi eftir að hressast.
Hið kostulega Skeggstæðislög-
mál Páls Pampichlers við jafnkostu-
legan limrutexta Þorsteins heitins
Valdimarssonar gerði verðskuldaða
lukku; sömuleiðis Kall sat undir
kletti, hið síferska „þjóðlag" Jór-
unnar Viðar, þar sem tremóló-bord-
únstónn píanósins vekur grun um
að „kordur" gamla nautnaseggsins
hafí verið mandólínsstrengir.
Seinni gestur kórsins kom fram
að því loknu, Þorgeir J. Andrésson
tenór, sem lýsti nýjast íslenzka
söngfestingu í óperu Jóns Ásgeirs-
sonar, Galdra-Lofti í fyrravor. Söng
Þorgeir ýmist einn eða með undir-
söng fjögur atriði úr samnefndu
verki, fyrst hina sérkennilegu aríu
Lofts um Rauðskinnu Gottskálks
grimma, sem gerir svo feikilegar
kröfur til m.a. raddsviðs, að óttast
má að verði söngvurum svipuð ógn
og Þristur Rachmaninoffs píanist-
um. Það var fyrst nú er undirritað-
ur hafði prentaðan texta til hliðsjón-
ar að hann uppgötvaði, að markviss
stefræn uppbygging aríunnar á sér
enga hryn- eða rímræna samsvör-
um í nánast hreinum prósatextan-
um, og má undrum sæta hvernig
Jóni tekst samt að laða fram drama-
tískt ferli, jafnvel hér við píanóund-
irleik, sem verður aldrei nema svip-
ur hjá sjón meðan litrík orkestrun
tónskáldsins er í fersku minni. Að
öðru leyti kvað mest að biskupa-
kórnum (Hví atar þú?), þar sem
Fóstbræður mynduðu sérlega áhrif-
amikið andsvar við einsönginn, svo
og að bláendi Niðurlags, er fjaraði
út á ógnvænlegu feigðarurri 2.
bassa.
Eftir Hermannakórinn úr Faust
eftir Gounod tók við sægur auka-
laga. Var Ut i vor hage áberandi
fallegast mótað, en öllu var þó vel
tekið, jafnvel „lummum" eins og
Tröllum meðan við tórum, sem lá
við að yrði að áhrínsorðum.
Ríkarður Ö. Pálsson