Morgunblaðið - 23.04.1997, Page 24

24 MIÐVIKUDAGUR 23. APRÍL 1997
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Afmælisdagur
Halldórs Laxness
HALLDÓR Laxness rithöfund-
ur er 95 ára í dag. Hann fædd-
ist 23. apríl 1902 í Reykjavík,
sonur hjónanna Sigríðar Hall-
dórsdóttur húsmóður og Guð-
jóns Helga Helgasonar vega-
verkstjóra og bónda í Laxnesi
í Mosfellssveit. Kona Halldórs
er Auður Sveinsdóttir Laxness
og eiga þau tvær dætur, Sigríði
og Guðnýju. Fyrri maki Hall-
dórs var Ingibjörg Einarsdóttir
Laxness og er sonur þeirra Ein-
ar Laxness. Með Málfríði Jóns-
dóttur eignaðist Halldór dóttur-
ina Maríu.
Halldór lauk gagnfræðanámi
1918, en hætti námi í mennta-
skóla 1919, sama ár og hann
gaf út fyrstu skáldsögu sína,
Barn náttúrunnar. Hann nam
erlendis, fyrst hjá Benedikts-
munkum í Lúxemborg 1922-23
og síðan í Kristmunkaskóla í
London 1923-24. Hann hefur
dvalist langdvölum erlendis, en
átt fast heimili að Gljúfrasteini
í Mosfellssveit frá 1945.
Halldór Laxness fékk Bók-
menntaverðlaun Nóbels 1955,
en hefur hlotið margar aðrar
viðurkenningar og verðlaun.
Eftir hann liggur mikill fjöldi
skáldverka og rita af ýmsu tagi
auk þýðinga. Um sína daga hef-
ur hann verið kunnasti rithöf-
undur íslendinga, umdeildur
um tíma, en vakti alltaf athygli
fyrir það sem hann skrifaði. Það
er við hæfi að alþjóðlegur Dag-
ur bókarinnar tengist nafni
Halldórs Laxness, enda er hann
að flestra dómi meðal þeirra
rithöfunda samtímans sem mest
hafa lagt af mörkum til bók-
mennta aldarinnar.
Halldór Laxness
Morgunblaðið/Ól.K.M.
Eins og draumar
verða til
SKÁLD eiga fyrst og fremst afmæli þegar þeim auðnast að setja eitt-
hvað á blað sem búið hefur lengi í huganum og þeim verður ljóst að
vel hefur tekist. Afmæli eiga þau líka hveiju sinni sem orð þeirra ná
til lesanda með þeim hætti að lesandinn þykist ríkari en áður, finnur
sjálfan sig og hugsanir sínar í texta skáldsins.
Halldór Laxness og lesendur hans geta fagnað mörgum slíkum af-
mælum, en vegna kröfuhörku skáldsins til sjálfs sín er ekki víst að
það viðurkenni slíkt með glöðu geði. Við, lesendur hans, getum þá
gert það án blygðunar.
Mér er ekki alveg ljóst hvað það var sem fékk mig fyrst til að hrökkva
við eða íþyngdi mér með heilabrotum við lestur bókar eftir Halldór
Laxness. Voru það hin einkennilegu og mótsagnakenndu ljóð Kvæða-
kvers (sem gátu verið eftir mörg skáld), fundur við skáldið Ólaf Kára-
son eða annað skáld, Stein Elliða? Eða voru það töframennimir sjö í
smásagnasafninu?
Þannig mætti vissulega halda áfram að rekja sig eftir persónum
skáldsins og bókum og án þess að gera upp á milli þeirra. I öllum
bókunum eru staðir sem koma á óvart.
Um Brekkukotsannál hefur Halldór komist svo að orði að hann sé
„saga um fólk og forlög sem lífsreynsla höfundar hefur blásið honum
í bijóst, þó meira ósjálfrátt einsog draumar verða til, heldur en verið
væri að afþrykkja raunverulegar persónur viljandi eða atburðarás úr
vöku“.
Raunveruleikinn, en þó alltaf með ívafi drauma, hefur verið sögu-
efni Halldórs. Raunveruleikinn einn og sér hefði varla dugað honum.
Í Kristnihaldi undir Jökli ræða þeir Séra Jón og Dr. Sýngmann um
lífið og tilganginn. Sá síðarnefndi kveður upp úr í_ þessari orðræðu:
„Það em takmörk fyrir tilætlunarsemi skaparans. Ég læt ekki bjóða
mér að bera þennan alheim á bakinu leingur einsog það væri mér að
kenna að hann er til.“
Séra Jón sem minnir doktorinn á að hann geri við prímusa er aftur
á móti með hugann bundinn við skáldskap hversdagsins: „Ég fer að
hlakka til vorsins á útmánuðum um leið og fyrsta skeglan flýgur innyf-
ir. Á sumrin vex þetta litla blóm sem deyr. Með hausti fer ég að hlakka
til vetrarins þegar alt þagnar nema brimið, og ryðbmnnar skrár, ónýt-
ir pottar og oddbrotnir hnífar þyrpast kríngum þúsundþjalasmiðinn."
Sumt í ritum Halldórs Laxness er orðið lesendum hans svo tamt
að það getur valdið leiða að rify'a það enn einu sinni upp. En margar
leynidyr em í bókum skáldsins, glufur sem opnast og eru þess virði
að skoða nánar.
í þeim skáldsögum Laxness þar sem „raunvemleikinn" er áþreifan-
legastur, þjóðfélagslegum verkum hans, er drauminn líka að finna.
Það er skýringin á því hvers vegna þær hafa seiðmagn eftir að hug-
myndafræðip er þrotin.
Jóhann Hjálmarsson
Skáldið
er tilfinning
heimsins
SKÁLDIÐ er tilfinning heimsins, segir í Heimsljósi. Og hver hefði
orðið tilfinning okkar fyrir heiminum ef við hefðum ekki átt þetta
skáld? Og hver hefði sjálfsmynd okkar orðið? Allt frá öndverðri öld-
inni hefur þessi þjóð speglað sig í skáldskap Halldórs; hann hefur
mótað skilning hennar á sjálfri sér, á fornum arfi sínum jafnt sem
torræðri samtíð sinni.
Og hvað hefðu íslenskar bókmenntir aldarinnar, íslensk menning
orðið ef verk hans hefðu ekki komið til? Er hægt að hugsa sér öldina
án Laxness?
Nei, þar stendur allt í skugga hans, eins og sagt hefur verið.
En vitanlega er það ekki til neins að ætla að fjalla um gildi Hall-
dórs Laxness fyrir íslensku þjóðina, fyrir íslenska menningu, fyrir
íslenskar bókmenntir í fáum orðum; allt slíkt tal hlýtur aðeins að
verða lýsing á fátækt orðanna.
Skáldinu hefur þó ekki alltaf verið tekið vel af þjóð sinni. Eitt-
hvað þótti skáldskapur þess heldur mikið upp á nútímann þegar átti
að styrkja það ungt til frekari skrifa. Hinn móderníski sannleikur
bókmenntanna fór sér hægt inn í íslenskan skáldskap en þessum
spjátrungslega unglingi lá lífið á. En sá sannleiki sem ekki getur
rímað, hugsuðu menn með Bjarti, það er einginn sannleiki.
Halldór ruddi nýju formi braut, bæði í ljóði og prósa, áður en flest-
ir hér höfðu áttað sig á að nýir tímar væru komnir. Hann færði
heim nýjan andblæ, ferska strauma sem síðar áttu eftir að leika um
allt. En um leið leiddi hann hefðina aftur til öndvegis, hina fornu
epísku arfleifð þjóðarinnar, söguna. Og tunguna einnig, eins og
ömmur allra kynslóða höfðu varðveitt hana.
Þetta getur maður sagt en það þýðir í sjálfu sér ekki neitt. Það
er ekki hægt að lýsa með fáum orðum manni sem færir heilli þjóð
nútímann.
En ég trúi ekki á neitt og síst á orð, sagði líka Bjartur.
En það er samt í orðum þessa skálds sem þjóðin hefur verið til,
það er í orðum þess sem hún hefur orðið það sem hún er, og það er
í orðum þess sem hún þekkir sig best.
Það má hafa í huga á þessum degi skáldsins og bókarinnar.
Þröstur Helgason
„Halldór Laxness og Hvítarússland“ í
í TILEFNI af 95 ára afmæli Halldórs
Laxness verður sýning opnuð í húsa-
kynnum félagsins MÍR, Vatnsstíg 10,
nk. fimmtudag 24. apríl, kl. 15, en
skáldið hafði forgöngu um stofnun MIR
árið 1950 og var forseti félagsins fyrstu
18 árin.
Meginefni sýningarinnar eru bóka-
skreytingar eftir hvítrússneska lista-
manninn Arlen Kashkúrevits, teikning-
ar og svartlistarmyndir. Átta myndanna
eru unnar á þessu ári, ein þeirra er af
skáldinu með húsið Gljúfrastein í bak-
sýn, en sjö eru teikningar við skáldsög-
una Sjálfstætt fólk. Þá eru og sýndar
fjórar eldri myndskreytingar lista-
MIR-salnum
mannsins við Atómstöðina sem gefin
hefur verið út á hvítrússnesku, og ljós-
myndir tengdar starfi Halldórs Laxness
í MIR og bækur hans sem gefnar hafa
verið út á rússnesku og fleiri tungumál-
um.
Arlen Kaskúrevits starfar nú sem
prófessor í myndlist við Listháskólann
í Minsk.
Sýningin „Halldór Laxness og Hvíta-
rússland" verður opin til 4. maí nk., á
virkum dögum kl. 16-18 og laugardaga
og sunnudaga frá kl. 14-18.
Meðfylgjandi teikningu gerði Arlen
Kaskúrevits af Halldóri Laxness með
Gljúfrastein í baksýn.
Laxness-
ár
BÓKAFORLAGIÐ Vaka-Helgafeil
hefur ákveðið að minnast 95 ára
afmælis Halldórs Laxness með
ýmsum hætti fram á næsta vor. í
tilkynningu segir, að afmælisár
Halldórs Laxness muni því standa
yfir frá 23. apríl 1997 til jafnlengd-
ar næsta árs. Um verði að ræða
nýjar útgáfur á verkum hans og
viðburði af margvíslegum toga,
ýmist sem forlagið stendur að eitt
og sér eða í samvinnu við aðra.
Af útgáfum má nefna tilvitnana-
bók í skáldverk Laxness, bók með
úrvali af ljóðum hans og málverk-
um við þau en jafnframt er verið
að undirbúa rafræna útgáfu á
skáldverkum Halldórs Laxness,
auk þess sem heimasíða um skáld-
ið og verkin er í vinnslu. Fyrirlestr-
ar um ævi Halldórs og verk verða
fluttir mánaðarlega í Norræna
húsinu á vegum Vöku-Helgafells
og Laxnessklúbbsins og sömuleiðis
má nefna maraþonupplestur úr
verkum skáldsins og ljóðadagskrá.
Tilvitnanir, ljóð, smásögur
og kiljur
Á árinu mun Vaka-Helgafell
standa fyrir blómlegri útgáfu á
verkum Halldórs Laxness. Gefin
verður út bók með tilvitnunum í
skáldverk hans sem flokkaðar
verða í alfræðistíl. Þannig verður
hægt að fletta upp á fjölmörgum
tilvitnunum um ást, fegurð og börn
svo nokkuð sé nefnt.
Forlagið mun fá ýmsa valin-
kunna listamenn til að mála mynd-
ir við ljóð skáldsins og birta í sér-
stakri bók með úrvali af kvæðum
hans. Þar verður í fyrsta skipti
prentað í bók eftir hann Maríu-
kvæði hans frá þriðja áratugnum
sem nýlega kom í leitirnar.
í tilefni afmælisins verða smá-
sögur Halldórs Laxness gefnar út
í nýjum búningi og verður þá loks-
ins hægt að fá allar smásögur
skáldsins aðgengilegar á einum
stað.
í tilefni af því að í haust verða
liðin 70 ár frá því að skáldsagan
Vefarinn mikli frá Kasmír kom út
hefur forlagið gefið hana út í kilju-
útgáfu og er það fjórða skáldaga
Halldórs sem kemur út í því nýja
formi. Þá mun forlagið endurút-
gefa tíu af verkum hans í hefð-
bundnum búningi ritsafns skálds-
ins.
Fyrirlestarröð
í maí hefst fyrirlestraröð í Nor-
ræna húsinu þar sem innlendir og
erlendir fræðimenn og skáld fjalla
í hveijum mánuði um feril Hall-
dórs Laxness. Matthías Johanness-
en skáld og ritstjóri ríður á vaðið
22. maí. Hann mun þar greina frá
samtölum sínum við skáldið sem
birtust í bókinni Skeggræður
gegnum tíðina og víðar.
Þann 19. júní mun Skúli Björn
Gunnarsson fjalla um handrit Hall-
dórs Laxness sem afhent verða
Landsbókasafninu til varðveislu,
en þar er margt forvitnilegt að
finna. Skúli Björn stundar fram-
haldsnám í íslenskum bókmennt-
um við Háskóla íslands en hefur
jafnframt unnið við að flokka og
koma reiðu á handrit skáldsins í
safninu. Svo skemmtilega vill til
að hann hlaut fyrstur manna Bók-
menntaverðlaun Halldórs Laxness
árið 1996 fyrir smásagnasafnið
Lífsklukkan tifar.
Ljóðadagskrá
Vaka-Helgafell mun í haust
standa fyrir dagskrá þar sem
leikarar og söngvarar flytja ljóð
Halldórs Laxness. Ljóðin hafa
staðið í skugga hinna miklu skáld-
sagna Halldórs sem færðu honum
Nóbelsverðlaunin á sínum tíma en
ljóðagerðin er engu að síður merk-
ur þáttur í höfundarverki hans.^