Morgunblaðið - 23.04.1997, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 23. APRlL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
_____________________________________LISTIR_____________________________________
íslenskum ungmennum á aldrinum tíu til fimmtán ára stendur sífellt meiri afþreying til boða
BÓK ER best vina, segir máltækið.
Það var staðreynd en nú eru blikur
á lofti - vináttu manns og bókar
er ógnað úr ýmsum áttum. Fyrst
kom dagblaðið, þá kvikmyndin, út-
varpið, hljómsnældan, sjónvarpið og
myndbandið og nú hefur tölvan rutt
sér til rúms, svo helstu samkeppnis-
aðilar bókarinnar um athygli manns-
ins séu nefndir. En er bókin í raun
og veru að þoka fyrir þessum nýstár-
legu miðlum? Eiga málshættir eins
og blindur er tölvulaus maður og
betra er berfættum en sjónvarps-
lausum að vera eftir að hasla sér
völl í framtíðinni?
Frá árinu 1968 hefur dr. Þor-
björn Broddason, prófessor í félags-
fræði við Háskóla íslands, ásamt
aðstoðarfólki sínu gert fimm kann-
anir á fjölmiðlanotkun íslenskra
ungmenna á aldrinum 10-15 ára í
grunnskólum í þremur byggðarlög-
um landsins, Reykjavík, Akureyri
og Vestmannaeyjum. Var síðasta
könnunin gerð í mars síðastliðnum.
Þótt meginviðfangsefni kannan-
anna hafi verið sjónvarp, eins og
yfirskriftin, Börn og sjónvarp á ís-
landi, gefur til kynna, hefur ýmsu
fleiru verið gaumur gefinn, svo sem
bóklestri.
Samkvæmt könnununum, sem
gerðar hafa verið árin 1968, 1979,
1985,1991 og 1997, er engum blöð-
um um það að fletta að hlutur bók-
arinnar fer rýrnandi meðal íslenskra
ungmenna. í fyrstu könnuninni
höfðu þátttakendur að meðaltali les-
ið 3,9 bækur síðustu 30 daga ef
skólabækur eru ekki teknar með í
reikninginn. Árið 1979 virðist lestr-
aráhuginn við fyrstu sýn hafa aukist
en þá höfðu þeir sem svöruðu lesið
að meðaltali 6,7 bækur síðasta mán-
uðinn. Að sögn Þorbjörns ber hins
vegar að taka niðurstöðu þeirrar
könnunar með fyrirvara því teikni-
myndasagan mun um þetta leyti
hafa notið verulegra vinsælda -
enda nýkomin fram á sjónarsviðið.
Eftir þetta afréð Þorbjörn að að-
skilja bækur og teiknimyndasögur í
könnuninni en vinsældir þeirra síðar-
nefndu munu hafa dvínað hin síðari
ár.
Hallar ört undan fæti
Sé þetta haft í huga kemur ekki
á óvart að bakslag skyldi koma í
bóklesturinn árið 1985, þegar ung-
mennin kváðust hafa lesið að með-
altali 4,2 bækur síðustu 30 dagana.
Yar sú útkoma þó betri en árið 1968.
Á árunum fram til 1991 virðist hins
vegar hafa hallað ört undan fæti en
í fjórðu könnuninni var meðaltal les-
inna bóka komið niður í 2,8. Þátttak-
endur í könnuninni í liðnum mánuði
sögðust að meðaltali hafa lesið 2,7
bækur.
Munurinn á bóklestri íslenskra
ungmenna 1991 og 1997 er vart
merkjanlegur. Könnunin hefur á
hinn bóginn leitt í ljós að sá hluti
ungs fólks sem segist ekki hafa litið
í bók síðustu 30 daga er í örum
vexti - hefur farið úr 18% 1991 í
27% 1997. Stöðugleiki meðaltalsins
milli kannana er með öðrum orðum
villandi, að því er fram kemur í
máli Þorbjörns, þar sem lesturinn
dreifíst nú á mun færri einstaklinga.
Til samanburðar má geta þess að
árið 1985 tilheyrðu 15% þeirra sem
svöruðu hópnum sem ekkert las, 11%
1979 og árið 1968 hafði sama hlut-
fall, 11%, ekki litið í bók síðasta
mánuðinn.
Segir Þorbjörn þessar niðurstöður
umhugsunarverðar, ekki síst í ljósi
þess að þeir sem höfðu lesið mikið
síðustu 30 dagana, tíu bækur eða
fleiri, voru jafnframt fleiri í nýjustu
könnuninni en 1991, eða 8% saman-
borið við 6% þá. Þótt þessi aukning
sé vissulega minni veltir Þorbjörn
því fyrir sér hvoil hér á landi séu
að myndasttveir jaðarhópar - hópur
unglinga sem les ekkert og hópur
unglinga sem les mikið.
En nota bókaormarnir þá aðra
miðla lítið? Ekki segir Þorbjörn
könnunina, við fyrstu athugun,
benda til þess. Þvert á móti séu
þeir jafnframt virkir notendur ann-
arra miðla, svo sem myndbanda og
tölvu.
Þorbjörn kveðst jafnframt hafa
Hlutur bókarinn-
ar fer rýrnandi
Bóklestur íslenskra
ungmenna er á undan-
haldi, samkvæmt
könnun sem dr. Þor-
bjöm Broddason, pró-
fessor í félagsfræði við
Háskóla íslands, lét í
liðnum mánuði gera
meðal grunnskóla-
nema á aldrinum
10-15 ára. Tölvunotk-
un sama hóps er á hinn
bóginn orðin umtals-
verð, svo sem Orri
Páll Ormarsson
komst að raun um þeg-
ar hann tók hús á Þor-
bimi, en sjö af hveijum
hundrað nemendum á
þessum aldri hafa
komið sér upp heima-
síðu á alnetinu.
Hefurðu lesið einhverja bók síðusta fjórar vikur?
Morgunblaðið/Ásdís
DR. Þorbjörn Broddason prófessor.
velt því fyrir sér hvort þeir sem ekki
opna bók lesi ef til vill eitthvað ann-
að. Til þess bendir könnunin þó ekki,
að minnsta kosti hefur dagblaðalest-
ur unglinga ekki færst í vöxt á síð-
ustu sex árum - heldur dregist sam-
an. Árið 1991 lásu 72% þátttakenda
Morgunblaðið að minnsta kosti
nokkrum sinnum í viku en 68% nú
og 1991 var DV Iesið nokkrum sinn-
um í viku eða daglega af 57% þeirra
sem svöruðu en 47% nú. Árið 1991
flettu 2% ungmennanna aldrei blaði,
3% nú. Athyglisvert er að á þessum
sama tíma hefur íslenskum dagblöð-
um fækkað úr sex í fjögur.
Heimur dagblaðanna
að þrengjast
Að áliti Þorbjörns bendir ýmislegt
til þess að heimur dagblaðanna sé
að þrengjast. Fram á þennan áratug
hafi þau að vísu haldið stöðu sinni
í samfélaginu en eftir að Þjóðviljinn
lagði upp laupana 1992 og Dagur
og Tíminn sameinuðust í fyrra hafí
„röddunum" fækkað á markaðinum.
„Það er slæmt enda er mikilvægt
að dagblaðaumhverfið sé marg-
radda,“ segir Þorbjörn og vísar í
Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins 5.
apríl síðastliðinn. Þar segir meðal
annars að það sé „náttúrlega ljóst,
að fækkun dagblaða hefur að sumu
leyti orðið til þess að draga úr skoð-
anaskiptum og rökræðum. Alla vega
er ljóst, að þau skoðanaskipti fara
fram með öðrum hætti en áður.“
Að mati Þorbjörns er því ljóst að
Morgunblaðið tregar Þjóðviljann
meira en margir aðrir.
I þessu samhengi staðhæfír Þor-
björn að Alþýðublaðið hafí hlutverki
að gegna, jafnvel þótt það hafi afar
litla útbreiðslu. „Meðan Alþýðublað-
ið er rödd, þó veik sé, í hljómkviðu
fjölmiðlanáttúrunnar skiptir það
máli. Meðan það er gefíð út getur
það komið málum á dagskrá - haft
áhrif.“
Þorbjörn segir það engum vafa
undirorpið að sjónvarpið sé nærtæk-
asta skýringin á þeim samdrætti sem
orðið hefur á bókalestri íslenskra
ungmenna undanfarna þijá áratugi
- á þessum tíma hafí framboð á
sjónvarpsefni margfaldast, einkum
milli áranna 1985 og 1991. Þar sé
komin helsta skýringin á því hvers
vegna fjöldi lesinna bóka fór úr 4,2
að meðaltali 1985 niður í 2,8 að
meðaltali 1991.
Að vísu bendir Þorbjörn á, að sjón-
varp smáþjóða, svo sem íslendinga,
geti verið merkilegt tæki til kennslu
í lestri og skilnings og áhuga á er-
lendum tungumálum. „íslenskur
sjónvarpsáhorfandi sem situr við
skjáinn eina kvöldstund getur þegar
upp er staðið verið búinn að lesa í
gegnum sem svarar til tíu til tuttugu
blaðsíðna í stærðinni A4.“
Sjónvarpið er vissulega harður
keppinautur bókarinnar en fram hjá
því verður, að mati Þorbjörns, hins
vegar ekki horft að tölvan er farin
að veita bókinni - og um leið öðrum
miðlum - verðuga samkeppni. „Eft-
ir þessa könnun velkist ég ekki í
vafa um að tölvan er að verða að
nýjum, sjálfstæðum miðli," segir
prófessorinn. „Tölvuvæðingin hefur
verið að ganga yfír á allra síðustu
árum meðal almennings og í síðustu
könnun 1991 sáum við ekki einu
sinni ástæðu til að kanna fylgnina
milli tölvunotkunar og bóklesturs.
Nú kemur hins vegar í Ijós að hvorki
fleiri né færri en 54% tíu til fímmtán
ára barna vinna heimaverkefni sín
á tölvu heima hjá sér, 27% nota ai-
netið og ríflega 7% eru komin með
sína eigin heimasíðu. Þetta þykja
mér töluverð tíðindi. Tölvan er
greinilega orðin að tæki til daglegra
nota."
Sívaxandi samkeppni
Árið 1968 veittu fjórar tegundir
miðla bókinni samkeppni um athygli
fólks, ein útvarpsstöð, sex dagblöð,
fáein kvikmyndahús og ein sjón-
varpsstöð, sem hóf reyndar ekki út-
sendingar á Akureyri fyrr en eftir
að könnunin var gerð, eða í des-
ember 1968. Árið 1979 hafði eitt
dagblað bæst í hópinn, auk þess sem
hljómsnældur voru orðnar útbreidd- •
ar. Árið 1985 voru útvarpsstöðvarn-
ar orðnar tvær og myndbandstæki
til á mörgum heimilum, dagblöðun-
uin hafði aftur á móti fækkað um
eitt. Sex árum síðar höfðu nokkrar
útvarpsstöðvar bæst í hópinn, önnur
sjónvarpsstöð, Stöð 2, var tekin til
starfa og myndbandstæki til á flest-
um heimilum, auk þess sem dagblöð:
unum hafði á ný fjölgað um eitt. I
ár eru útvarpsstöðvarnar níu talsins,
innlendar sjónyarpsstöðvar fjórar,
þar með talin Ómega, en að auki
hefur fólk aðgang að fjölmörgum
erlendum sjónvarpsstöðvum, mynd-
bönd, kvikmyndahús og hljómsnæld-
ur njóta sem fyrr mikillar hylli og
síðast en ekki síst hefur tölvueign
færst stórlega í aukana.
Þessi aukna samkeppni sem bókin
hefur staðið frammi fyrir hlýtur, að
áliti Þorbjörns, að skýra að verulegu
leyti hvers vegna bóklestur ung-
menna hefur dregist saman í þremur
síðustu könnunum og fljótt á litið
sé ekki ástæða til að ætla annað en
að þessi þróun muni halda áfram
hægt og sígandi.
Að vísu segir hann að könnunin
hafí leitt í ljós að yngsti hópurinn,
10-11 ára börn, lesi meira í dag en
þau gerðu 1991 sem sé að iíkindum
afleiðing lestrarátaks sem staðið
hafi yfir í skólum landsins í vetur.
„Þetta eru vissulega góð tíðindi fyr-
ir þá sem eru bjartsýnir fyrir hönd
bókarinnar en helsta áhyggjuefnið
hlýtur hins vegar að vera hversu ört
þeim sem aldrei líta í bók fjölgar."
En hversu alvarleg er þessi þróun?
„Mér er að sjálfsögðu annt um bók-
ina - og lesturinn," segir Þorbjörn,
„og eflaust verða menn fjálgir að
ræða um þessa „ískyggilegu þróun“.
Engu að síður megum við íslending-
ar ekki gleyma því að menningararf-
ur okkar er sprottinn úr munnlegri
geymd og að ekki er langt síðan
aðaláhyggjuefni okkar var hversu
mikið var lesið.“
... svo að börnin villist
ekki þar af
„Við eigum ýmsar heimildir, allt
fram á 18. öld, þar sem amast er
við lestri og ætla má að það hafí
verið viðhorf hinna ríkjandi afla á
íslandi á þeim tíma,“ heldur prófess-
orinn áfram og vitnar í bók Her-
manns Pálssonar, Sagnaskemmtun
íslendinga, frá 1962. Er þar greint
frá tilskipun sem Danakonungur gaf
út skömmu fyrir miðja 18. öld til
að stuðla að bættu siðferði íslend-
inga. Þar segir: „Presturinn skal það
alvarlegasta áminna heimilisfólkið
að vakta sig fyrir ónytsamlegum
sögum og ólíklegum ævintýrum, sem
í landinu hafa verið brúkanlegar, og
öngvanlega líða, að þær séu lesnar
eða kveðnar í þeirra húsum, svo að
börnin og þeirra uppvaxandi villist
ekki þar af.“
„Maðurinn hefur verið á kreiki í
tugi þúsunda ára,“ segir Þorbjörn,
„en hefur einungis verið með til-
burði við að skrásetja minningar sín-
ar í nokkur þúsund ár. Ef við líkjum
mannkynssögunni við sólarhring eru
það einungis nokkrar mínútur. Sem
dæmi má nefna að Forn-Grikkir, sem
við Vesturlandabúar sækjum svo
mikið til, kynntust ekki ritmálinu
fyrr en á áttundu eða sjöundu öld
fyrir Krist. Sókrates mun til að
mynda ekki hafa skrifað stafkrók,
þótt hann hafi að hluta til stuðst við
ritaðar heimildir, enda mun hann
hafa verið þeirrar skoðunar að því
meira sem menn treystu á hið ritaða
orð, því minna treystu þeir á minni
sitt.“
Vitnar Þorbjörn í frásögn Sókrat-
esar, skráða af Platóni, af orðaskipt-
um guðsins Þóts og egypska kón-
ungsins Þamusar, þar sem lestur var
til umræðu. Gefum Þót orðið: „Það
sem þú hefur uppgötvað [lesturinn]
er uppskrift að áminningu en ekki
minni. Þú færir því ekki lærisveinum
þínum sanna visku, heldur einungis
sýndarvisku." Svo mörg voru þau
orð.