Morgunblaðið - 24.08.1997, Blaðsíða 28

SUNNUDAGUR 24. ÁGÚST 1997
SKOÐUIM
MORGUNBLAÐIÐ
MORÐENGILL
ÞEGAR ekið er austur
yfir Þjórsá og framhjá
Þjórsártúni sveigir
maður fyrir dálitla
snös þaðan sem veg-
j j urinn liggur þráðbeinn
austur á mýrina; þar
uppi í holtinu á vinstri
'"•‘Wónd má enn sjá gömul
tóftabrot og svolítinn
túnkraga. Þar heitir í
Fífilbrekku, og þar
vildi ég segja „siste
viator!“ - vegfari nem
staðar.
Sá staður er- þeim
mun auðfundnari að
afleggjarinn niður að
Kálfholti er þar á
hægri hönd. Vegurinn er til vinstri
nokkuð rammlega girtur, en það
gerir engan mun; það er alveg nóg
að horfa á tóftabrotin og láta hug-
ann reika.
Hér bjuggu snemma á öldinni
fátæk hjón og var þá nýbýli. Maður-
ínn hét Jónas, en ekki get ég mun-
að hvað konan hét, og kannski er
það svo að ég hafí aldrei heyrt
hana nefnda.' Þau áttu eina kú og
fáeinar kindur, en maðurinn varð
lamaður til fótanna og gekk á
hnjánum þegar hann beitti orfinu.
Fífilbrekka komst í þjóðbraut þegar
Þjórsárbrúin var smíðuð; þar varð
stanslaus straumur ferðamanna og
þessi fátæku hjón vildu öllum gott
gera þótt efni þeirra væru lítil,
stundum engin. - Bú þeirra var svo
’*-l!lyst upp og maður og kona flutt
austur í Hamrahverfi sem er næsti
bær að kalla. Um afkomendur
heyrði ég ekki getið og held að
þeir hafi engir verið (það er annars
einkennilega algengt hve allrabesta
fólkið sem maður hefur spumir af
þarf oft að sætta sig við barnleysi).
i Það var háttur fóstra míns, Þor-
steins Þorsteinssonar bónda á Ás-
! mundarstöðum i sömu sveit, að
| stansa í.lltaf í Fífilbrekku þegar við
fórum riðandi „út að Brú“ sem kall-
i að var, eða að Þjórsártúni, en úr
f Fífilbrekku að Þjórsártúni eru aðeins
nokkur hu.ndmð metrar. Hann bar
f því við að við þyrftum að láta hest-
ana létta á sér, en brátt sá ég að
^lgangur hans var annar. Hann var
að minna mig á og láta síast inn í
mig það líf sem áður var lifað.
Eitt sinn heyrði ég Jón Jónsson
bónda í Sumarliðabæ, einnig í sömu
sveit, segja frá eftirfarandi: Hann
var að koma að utan með hest og
vagn, líklega af Eyrarbakka, ferð-
lúinn og svangur. í Fífilbrekku
spennir hann hestinn frá vagninum
og er þegar boðin innganga og rúm
til að halla sér í. Þau Jónas spyija
hvort hann sé ekki svangur og Jón
neitar því ekki; þá er borið fyrir
hann ket og þóttist hann aldrei hafa
bragðað betra. Nú líður honum í
bijóst og heyrir þá milli svefnsins
vökunnar að hjónin pískra sam-
an. Hún: „Ekki varð honum nú
meint af því þó það væri af honum
Snata.“ Þetta heyrir hann og sprett-
ur upp, æðir fram á hlaðið og þar
stóð boginn upp úr hon-
um.
Þótt svona færi með
matinn fínnst mér þetta
einhver fallegasta sag-
an sem ég heyrði í
bemsku minni, lýsandi
dæmi um þá góðvild og
innilegu gestrisni sem
tíðkaðist í sveitum
langt fram eftir öldinni
og er ekki búin að vera.
Nú skulum við í
sumar koma á annan
bæ; það er bær ein-
hvers staðar á Iandinu,
og gæti verið nokkuð
víða á landinu.
Þetta er heldur
reisulegur bær í stóm túni sem nú
er nytjað að hluta til. Helmingur
þess eða meira er á sinu. Á hlaðinu
er enginn, hvorki hundur né hænsn,
ekkert barn að leik, ekkert líf að
sjá. Býr hér enginn? - Jú, þarna
kemur maður út, roskinlegur mað-
ur; hann stígur upp á dráttarvél og
hlunkast burt, lítur ekki við okkur.
En innan við gluggaskýlurnar er
vera, horfír út. - Við knýjum dyra,
það heyrist fótatak, veran kemur
fram, kona nokkuð við aldur, slitin
og tærð. Við berum upp einhveijar
spurningar, hvort við megum fara
hér um og skoða þetta eða hitt...
- Eruð þið úr Reykjavík?
Við játum þvi, enda þarf maður
ekki að fyrirverða sig fyrir að vera
úr Reykjavík.
- Það er langt síðan hingað hef-
ur komið fólk úr Reykjavík, segir
hún annars hugar, en má ekki bjóða
ykkur inn? Þið viljið þó alltaf þiggja
kaffisopa.
Svo vísar hún okkur til stofu þar
sem allt er fágað og prýtt og fer
svo að leggja á borðið. Hendurnar
skjálfa lítið eitt, það glamrar i boll-
um og diskum; fer svo að hita kaff-
ið, og nú heyrum við þögnina sem
þarna ríkir og stofuklukkan skerp-
ir. Kaffið kemur og kökurnar, jóla-
kakan og terturnar, allt er það til
og geymt á köldum stað, og bíður
gestanna ef einhver skyldi koma.
- En nú fer þetta að verða búið;
þessi jörð fer í eyði, og öll sveitin.
Bráðum er öll sveitin farin í eyði...
þá koma þeir úr Reykjavík, hesta-
menn og laxveiðimenn, kannski út-
lendingar. Það er þó gott að jarðim-
ar nýtist einhveijum, og nú er hægt
að fá þær fyrir lítið. - Við hokrum
enn, tvær skjátur. Það var vanvirða
að hokra í gamla daga; nú ekki til-
tökumál, hér eru allir að hokra, og
svo er það búið... Ætluðuð þið
kannski að skoða hér eitthvað? Ykk-
ur er fijálst að fara hér um, hvar
sem er...
Við höfum lítið að segja, sam-
ræða verður slitrótt og fellur svo
niður, en tifið í klukkunni magnast
að sama skapi.
Við þökkum og kveðjum.
Að húsabaki sjáum við dráttar-
vélar tvær eða þijár ryðgaðar ofan
í svaðið, fjárhús þar sem ekki hefur
verið stungin út skánin, og dráttar-
Sú hugmynd er til að
unnt sé að losna úr
álögum með því að rekja
sig til upphafsins og
endurtaka það sem þá
gerðist. í hugleiðingu
Baldurs Oskarssonar
segir að svo verði
varla nú í íslenskum
landbúnaði, en ekki saki
að reyna, ekki saki að
rifja upp það sem mestu
hefur valdið.
vélin, sú nýja sem bóndinn ekur,
suðar í fjarska.
- „Morðengill“ heitir kvikmynd
eftir spænska leikstjórann Luís
Bunuel. Hún var sýnd hér í Hafnar-
fjarðarbíói meðan það kvikmynda-
hús var og hét, fyrir mörgum árum.
Þar segir frá fólki sem er að halda
heim úr samkvæmi og safnast svo
saman í heimahúsum. Þar verður
„partý“. Nokkru síðar, þegar einn
og annar vilja yfirgefa það „partý“,
þá kemur í ljós nokkuð sem virðist
ofvaxið mannlegum skilningi: fólk-
ið kemst ekki út, ekki þar fyrir að
eitthvað sé í veginum, heldur vegna
hins, að það megnar ekki að ganga
út úr húsinu. Fólkið heldur þar
kyrru fyrir í nokkra daga; það er
sljótt, rúið öllum viljastyrk; ætt-
ingjar þess safnast saman fyrir
utan húsið og hrópa hvatningarorð
til hinna sem eru þar inni; þó kemst
enginn út og enginn vogar sér að
stíga inn fyrir þröskuldinn.
„Hvernig byijaði þetta, hvernig
byijaði þetta?“ spyr hann sig hvað
eftir annað maðurinn sem reynir
að ráða þessa gátu. „Já, við vorum
að spila Iítið lag, hvernig var það
nú? ... ef við gætum nú rifjað upp
og spilað aftur þetta litla lag“...
Það tekst, og þá gerist þetta: fjötr-
arnir falla af fólkinu, hver og einn
verður aftur eins og hann á að sér
að vera ...
„Morðengillinn" sjálfur er aðeins
málverk sem hangir á vegg og
bregður fyrir í svip.
... Fólkið þyrpist út á götu og
hverfur úr myndinni, _en þá verður
annað einkennilegt: í borginni er
uppi fótur og fit, lambahjörð rennur
um götuna. Framundan er gríðar-
stór kirkja, opin, og lömbin renna
þar inn. Um leið brestur á dynjandi
skothríð.
Nú mætti spyija: Hvað kemur
hún íslensku sveitafólki við, sagan
um þennan „MorðengiT'? Og þá
vaknar aftur spurningin um upp-
hafið, hvernig byijaði þetta? Sú
hugmynd er nefnilega til að unnt
sé að losna úr álögum með því að
rekja sig til upphafsins og endur-
taka það sem þá gerðist. Varla verð-
ur það nú í íslenskum landbúnaði,
en það sakar ekki að reyna, sakar
ekki að riíja upp það sem mestu
hefur valdið, en það er auðvitað
hernámið og allt sem því fylgdi,
bretavinnan og fólksflóttinn úr
sveitunum, og síðast en ekki síst
dráttarvélarnar, þær sem nú eru
að ryðga ofan í svaðið. Dráttarvélin
gerði vinnufólkið óþarft og jafnvel
börn húsbændanna; það var ekki
lengur þörf fyrir þau öll og máttu
því fara að heiman og leita sér
annars betra. Búfjársjúkdómar
gerðu örðugt um vik, en það voru
tímabundin vandræði og léttvæg í
samanburði við fólksflóttann og
vélakaupin sem flestum virtust
óhjákvæmileg.
í flestum atvinnuvegum eru uppi
tvenn sjónarmið um hagkvæmni.
Sumir leggja áherslu á framleiðnina
sem þeir kalla svo, og aðrir á þann
mannfjölda sem lifir á atvinnugrein-
inni. Islenskir bændur, en einkum
forystumenn þeirra, virðast í seinni
tíð hallir undir þá hagspeki sem
hefur framleiðnina að megin-
markmiði, en gefa minna um hitt:
hversu margir hafi framfæri sitt
af þessu eða hinu. Líklegt má þykja
að hvorir tveggja hafi rangt fyrir
sér að einhveiju leyti, einkum þeir
sem lengst ganga, og fullvíst að
sveitirnar hefðu ekki tæmst svo ört
sem raun varð á ef dráttarvélin sem
nú ryðgar hefði ekki komið til. Þær
hefðu þá betur orðið heldur færri,
þó kannski hentug sameign nokk-
urra bænda.
Það mun líklega hafa verið sum-
arið 1953 sem ég gerðist vinnupilt-
ur hjá sænskum bónda, nánar til
tekið á Skáni. Hann átti öfluga
dráttarhesta en enga dráttarvél. -
Að vísu var hann meðeigandi að
dráttarvél, en sú vél kom ekkert
við sögu meðan ég var hjá honum.
Hann átti líka flugvél, í félagi við
nokkra aðra bændur, sem notuð var
til áburðardreifingar. Ég held það
hafi verið á búi þessa manns sem
það rann upp fyrir mér hvílíkt
glappaskot það var hjá okkur að
hætta að nota dráttarhestana og
leggja gömlu heyvinnuvélarnar fyr-
ir róða. Við vorum sumsé ginn-
keyptir fyrir nýjungum, galopnir
og ginnkeyptir andspænis skrumi
og auglýsingum kaupahéðna sem
vildu maka krókinn, auðtryggir
gagnvart skammsýnum ráðamönn-
um sem boðuðu íjölgun fjár og
gull úr búðarkössum annarra þjóða.
Við skulum þó fara mjög varlega
í það að lasta þá sem látnir eru,
og hvað ráðamennina áhrærir skul-
um við ekki láta okkur til hugar
koma að þeim hafi ekki gengið
gott til. Þeir vildu vel, en ráðin
reyndust illa.
Sigfús Daðason skáld orti prósa-
ljóð um vandann að lýsa mönnum:
„Margir kunna ágætavel að lýsa
hátterni manna á þann veg, að oss
virðist þeir álpast gegnum lífíð á
ókeypis hvötum“......Þeir kunna
reyndar að vera þjóðbankastjórar
eða ráðherrar eða dómarar, en
fremji þeir glæpi, geri þeir það af
engu öðru en því að þeir séu vond-
ir menn.“ Og skáldið heldur áfram:
„En til er það einnig að mönnum
sé lýst þannig að oss skilst að þeir
leggja allt undir í spili sem þeir
spila víst ekki sér til skemmtunar:
Hvatir sínar hafa þeir keypt við
dýru verði neyðarinnar. Ovini sína
hafa þeir ekki útvalið af fijálsum
vilja. Glæpi sína fremja þeir alveg
eins þó að þeir séu, eða af því að
þeir eru heiðursmenn“ ... En það
eru ekki glæpir heldur glöp sem
hér um ræðir, glöp sem urðu af því
„að hundgá heyrðist handan við
landamærin", eins og hann segir
hann Laó Tse, og biður sitt fólk
aldrei að líta þangað. Um skamm-
sýni og glöp í verklegum og félags-
legum efnum höfum við nóg dæmi,
til dæmis það að fáeinar konur
skyldu verða þess valdandi upp úr
1970 að eftirleiðis þurfti fjórar
hendur til að vinna fyrir meðalheim-
ili í stað tveggja. Og þetta varð
vegna þess „að hundgá heyrðist
handan við landamærin".
Um félagsleg og fjárhagsleg
vandkvæði bændastéttar hér á landi
þyrfti margt að ræða. Nú er til
dæmis búið að þrykkja þeim, bænd-
unum, niður á fátæktarmörkin svo-
kölluðu, sem þýðir á mannamáli að
hafa ekki nóg fyrir sig að leggja í
þeim skilningi sem er uppi, - ekki
öllum bændum að vísu, en ótrúlega
Sameiningarnámskeið
í hársnyrtiiðn
Ákveðið hefur verið að lokadagur umsóknarfrests
vegna sameiningarnámskeiða verði 31. ágúst 1997.
Þeir sem ekki verða búnir að fara á námskeið fyrir
þann tíma en eru búnir að senda inn umsókn, verður
boðið að fara á námskeið veturinn ’97-’98.
Sameiningarnefnd
í hársnyrtiiðn.
Baldur
Óskarsson
mörgum. - Hvernig má þetta vera
og hvernig fær það viðgengist hjá
þjóð sem gortar af auði og ham-
ingju sinni? Er ekki bændastéttin
hin eiginlega frumstétt þessarar
þjóðar, sem allar aðrar stéttir eru
frá runnar - hin eiginlega kjölfesta
í verklegum og menningarlegum
efnum?
Og til þess að bíta höfuðið af
skömminni hafa á undanfömum
árum margir bændur verið beint
eða óbeint narraðir til að hefja vafa-
saman rekstur - loðdýraeldi, lax-
eldi - og þeir hafa komist í þrot
og stofnanimar reka þá af jörðun-
um, hirða af þeim eigurnar.
íslenskur landbúnaður er hefð-
bundinn atvinnuvegur og á að verða
það framvegis, og jafnvel þótt það
kosti nokkrar fórnir eins og tíðkast
í löndum víða um heim þar sem
engum dettur í hug að leggja land-
búnaðinn niður.
Hvenær ætla menn að láta sér
skiljast þetta?
Ég steiki mér kjötbita og sýð
nokkrar kartöflur og borða kannski
fyrir 200 krónur. Ég tel mér trú
um að ég hafi efni á þessu, en ef
einhver telur sér trú um að hann
hafí það ekki, og hefur kannski á
réttu að standa, þá er eitthvað
meira en lítið að í þessu ríka samfé-
lagi, og það er grunur minn að hér
sé eitthvað meira en lítið að.
Það er einnig eitthvað að þegar
menn láta sér detta í hug að moka
ofan í skurðina sem búnir eru að
gera gagn í ca. hálfa öld og um-
breyta fúamýrum í gott beitiland -
og virðast jafnvel tala um þetta í
alvöru, einmitt þegar krafan um
bann við lausagöngu búfjár á afrétt-
um verður æ háværari, og verður
að líkindum ómótstæðileg krafa
snemma á næstu öld.
Og nú er þetta boðað: að rækta
skóg í landshlutum, og væntanlega
barrskóga, byrgja sýn, eyða grasi
- því varla vex nýtilegt gras á
barrskógarbotni nema í ijóðrum eða
þar sem skógurinn er gisinn.
Hvað verður þá um beitina og
hvernig ætla menn þá að verða við
kröfunni um bann við lausagöngu?
Ef til vill væri brýnna nú um
stundir að takmarka aðra lausa-
göngu en lausagöngu búíjár, en för-
um ekki lengra út í það að sinni...
Það er nefnilega svo margt í þjóðfé-
laginu sem getur ekki þrifíst nema
fyrir það sé greitt úr opinberum sjóð-
um, og hvort sem það gerir nú alla-
jafna gagn eða ekki. Við gætum
tekið til dæmis ráðuneytin.
Sérkenni og kostir íslenskra
sveita markast af þessu: víðsýni
sem takmarkast einasta af sjálfu
landslaginu, og landrými sem er
víðast hvar nægjanlegt til búskapar
án þess að beita hina viðkvæmu
afrétti. Og nóta bene: hinn við-
kvæmi afréttur er ekki heiðin upp
af bænum, þar eru heimalönd. -
ísland er skóglaust land, svo að
segja. Það kann að þykja galli, en
spyija mætti hvort því sé ekki öfugt
farið. Og hvað sagði Þorsteinn:
„hann harmar í skógunum hijóstur-
lönd sín“, ... Sannleikurinn er nefni-
lega sá að skógar eru hálf þreyt-
andi fyrir okkur sem erum vanir
víðáttunni. í gjörvallri Evrópu er
ekkert annað land sem líkist íslandi
að náttúrufari, og víst um það: þeir
ferðamenn sem hingað koma eru
ekki í leit að skógum. Ferðaþjón-
ustubændur mættu hafa það bakvið
eyrað.
Mér leyfist kannski að minna á
ennþá eitt, í sambandi við skóg-
rækt. í fyrri daga var hálfpartinn
amast við barrskógum, þeir væru
erlendir að uppruna og féllu ekki
að hinni sögulegu vitund um landið
sem þjóðin varðveitir. Þetta fannst
mörgum barnalegt, en þó fór svo
að barrtré voru upprætt á viðkvæm-
um stöðum. Svona deilur gætu
blossað upp að nýju.
ísland er með sínum svip, sínu
lagi - enn sem komið er. Birkikjarr-
ið gamla er horfið, víst er eftirsjá
að því, en í megindráttum er þetta
landið okkar gamla og góða.
Hver vill breyta ásýnd þessa
lands?
Aðalsteinn Jónsson frá Sumarliðabæ telur
að nafnið hafi verið Sigríður.