Morgunblaðið - 09.11.1997, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 9. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Ai nota markaðsöflin
- með hag heildarinnar í huga
Geoff Mulgan er forstjóri hugmyndabank-
ans Demos og ráðgjafi Tony Blairs forsætis-
ráðherra Breta. Sigrún Davíðsdóttir ræddi
við hann er hann átti leið um Kaupmanna-
höfn. Mulgan hafnar því ekki að velgengni
Blairs felist meðal annars í að taka póli-
tíkina úr pólitíkinni.
HANN er ekki hug-
myndasmiður af
þeirra tegund, sem
slær um sig, heldur
er hann strákslegur,
kemur fram af
breskri hógværð og
lætur lítið yfir sér,
þótt hann og sam-
starfsfólk hans á
Demos, breskum
hugmyndabanka, sé
talið eiga dijúgan
hlut í velgengni
breska Verka-
mannaflokksins og
Tony Blairs. Geoff
Mulgan framkvæmdastjóri Dem-
os, meðlimur í ráðgjafarnefnd
forsætisráðherrans, „Downing
Street Policy Unit“, og ræðuritari
Blairs hefur kennt við háskóla,
verið ráðgjafi Gordon Browns
núverandi fjármálaráðherra,
skrifað bækur eins og „Politics in
an Antipolitical Age“ og nú síðast
„Connexity".
Demos er hugmyndabanki,
„think tank“, sem tekur að sér
rannsóknarverkefni fyrir fyrir-
tæki og stofnanir og í breskum
fjölmiðlum er Demos oft nefndur
í sömu andrá og velgengni Verka-
mannaflokksins, því flokkurinn
hafí sótt margar hugmyndir
þangað, en margar hugmyndir
þaðan hafa líka vakið athygli fyr-
ir að vera óvenjulegar og jafnvel
storkandi. Mulgan segir sposkur
að stofnunin hafi einfaldlega ekki
mikið fé til umráða, því hún sé
ekki styrkt af verkalýðshreyfing-
unni eða öðrum stórum aðilum
eins og ýmsar aðrar stofnanir af
svipuðu tagi og hafi því þurft á
góðum hugmyndum að halda til
að vekja á sér athygli. Demos er
óflokksbundin rannsóknarstofn-
un, stofnuð 1993, að sögn Mulg-
ans af því hann og fleiri voru
orðnir þreyttir á stöðnuðu and-
rúmslofti í breskum stjórnmálum.
íhaldsflokkinn var að daga uppi
hugmyndafræðilega og Verka-
mannaflokkurinn virtist ekki
komast frá innihaldslausri end-
umýjunarumræðu. Nú er íhalds-
flokkurinn kominn út í horn,
Verkamannaflokkurinn hefur
lagt hið pólitíska svið undir sig
og hugmyndirnar velta fram.
Mulgan segist heldur ekki
áhyggjufullur yfir hugmynda-
þurrð. Flokkurinn komi ekki til
valda með einhvern pakka, sem
eigi að framkvæma, heldur spretti
hugmyndimar upp jafnóðum og
það eigi ömgglega eftir að koma
í ljós að flokkurinn sé í raun rót-
tækari en nokkur hafi látið sig
dreyma um meðan hann var í
stjórnarandstöðu. Róttækni þýðir
hér ekki vinstriróttækni, heldur
hugmyndir, sem
ganga þvert á það
sem áður var haldið
eða álitið mögulegt.
Erum við viðbúin
21. öldinni?
Það liggja ýmsar
langtíma greiningar
að baki hugmyndum
Mulgans og þá meðal
annars hvort við
séum viðbúin 21. öld-
inni, eins og hann
spurði í fyrirlestri
sínum á ráðstefnu
danska félagsmála-
ráðuneytisins um félagslega sam-
heldni fyrir skömmu. En telur
Mulgan að við séum viðbúin 21.
öldinni.
„Þegar fólk í framtíðinni lítur
til baka til 20. aldarinnar mun það
segja að helsta breytingin þá hafi
verið hvemig heimurinn skrapp
saman, tengdist með nýjum sam-
skiptakerfum, alþjóðavæðingu við-
skiptalífsins og aukinnar meðvit-
undar um umhverfismál. Flestar
stofnanir þjóðfélagsins eru hins
vegar enn líkt og þær voru á síð-
ustu öld, ótengdar hver á sínum
bás. Ríkisstjómir eru bundnar á
klafa sjálfstæðishugmynda, fyrir-
tæki horfa aðeins á sitt afmarkaða
svið og halda að ekkert skipti
máli nema að fylgjast með bók-
haldinu og fullnægja hluthöfum.
Þessar stofnanir passa ekki inn í
samtengingu nútímans.
Samtengingin hefur í för með
sér að skipting stofnana í opinber-
ar stofnanir, einkastofnanir eins
og fyrirtæki og svo góðgerðar-
starfsemi er orðin miklu óljósari.
Út frá formi stofnana verður ekki
lengur hægt að spá um hvemig
þær hegði sér. Einkafyrirtæki eins
og „Body Shop“ rekur auglýsinga-
herferð til að vekja athygli á um-
hverfinu, ríkisstofnun ber ekki
lengur hagsmuni heildarinnar fyrir
bijósti, heldur starfar í þágu
starfsfólksins og góðgerðarstarf-
semi reynir með ágengum hætti
að auka markaðshlutdeild sína.
Gömlu mörkin segja ekki lengur
mjög mikið og það sem tengir
stofnanir saman er fremur siða-
gildi þeirra en gildismat. Sameig-
inlegt siðagildi og tengslin við
umheiminn halda þeim saman. í
samtengdum heimi þá segir það
heilmikið um stofnun hvers konar
tengsl hún hefur við umheiminn,
til dæmis yfirvöld og viðskipta-
vini. Stofnunum af öllu tagi geng-
ur oft betur núorðið að ná mark-
miðum sínum ef þær vinna í sam-
fioti, andstætt því að fyrir hálfri
öld þá gátu bæði ríkisstjórnir og
fyrirtæki Ieyst málin upp á eigin
spýtur.
Geoff Mulgan
TONY Blair, leiðtogi Verkamannaflokksins breska og forsætis-
ráðherra. Geoff Mulgan, forstjóri Demos-hugmyndabankans,
hefur haft mikil áhrif á hugmyndafræði ríkisstjórnar Blairs.
Hér verður því að hugsa málin
upp á nýtt. Ef við lítum á hvað
yfirvöld geta gert á sviði félags-
mála, þá er nærtækt að líta á
Bretland, þar sem skólar á ein-
stökum svæðum eru mjög slæmir.
Þar getur farið vel á að yfirvöld
leggi fram fé til að bæta skólana,
án þess að leggja kvöð á hveijir
taki að sér að bæta þá. Það þarf
ekki að ganga út frá því sem vísu
að það eigi að vera opinber stofn-
un. Ef einkafyrirtæki, samvinnu-
félög kennara eða góðgerðarsam-
tök eru færari til þess þá ættu
peningamir að renna þangað.
Þetta hljómar eins og einföld regla,
en er í raun byltingarkennt miðað
við hvernig stjórn ríkisins er skipu-
lögð.“
Stjórnvöld: breytt en ekki
minna hlutverk
„Á verksviði stjómvalda verður
í auknum mæli að skipuleggja kerfi
og hér er sorpeyðing gott dæmi.
Stjómvöld þurfa ekki endilega að
hafa sorpeyðingu á eigin könnu,
heldur eiga að móta stefnu er nær
til allra þátta; hvemig fólk með-
höndlar og flokkar msl heima fyr-
ir, hvemig mslið er sótt og yfir í
meðferð sorps og endurvinnslu,
sem oftast er á hendi einkafyrir-
tækja. Heildarkerfið eiga yfirvöld
að móta, en ekki nauðsynlega að
taka þátt í hveijum lið. Þetta er
ekki sterkasta hlið stjómvalda því
þau em fremur innstillt á að veita
þjónustu, en ekki að setja upp og
fylgjast með heildarkerfum.
Skattheimta er einn liður í
myndinni. Áður fyrr var gengið út
frá að yfírvöld inntu af hendi
samféiagsþjónustu, eins og varnir
landsins, heilsugæslu, menntun og
samgöngur. Einkafyrirtæki áttu að
leggja til allt annað og skila hagn-
aði. Einkageirinn var því skattlagð-
ur til að borga fyrir opinbera þjón-
ustu, sem hið opinbera sá um. Nú
orðið leggur einkageirinn til ýmsa
opinbera þjónustu. í Bretlandi er
til dæmis framlag til skólamála
sextíu milljarðar punda, en hlutur
ríkisins aðeins 28 milljarðar. Fyrir-
tæki mennta og þjálfa fólk, veita
starfsfólki bamagæslu, miða rekst-
urinn við betra umhverfi og sjá
fyrir öðm, sem hið opinbera var
áður eitt um.
Á síðasta áratug var markmið
skattastefnunnar að einfalda hana,
meðhöndla öll fyrirtæki eins og
útrýma sérreglum og forréttindum,
en í raun er þetta dapurleg stefna.
í framtíðinni ætti að miða að því
að skatta fyrirtæki eftir því hvað
þau leggja af mörkum. Ef þau
leggja eitthvað af mörkum til al-
mannaheilla ættu þau að greiða
lægri skatta en fyrirtæki, sem
leggja ekkert fram, að borga hærri
skatta. Þessi hugmynd gengur
þvert á núverandi skattastefnu.“
Að verðlauna árangur -
ekki aðgerðir
Dæmin sem þú tekur um hvem-
ig einkaaðilar geta nýtt opinbert
fé betur minna á stefnu, sem er
áberandi í þróunaraðstoð þar sem
lán runnu áður nánast eingöngu
til ríkisstjórna en fara nú í stór-
auknum mæli til einkaaðila, sem
starfa í viðkomandi löndum. Ætti
það sama að gerast í okkar heims-
hluta?
„Já, einmitt, og við getum líka
lært af því að í þróunarverkefnum
er lögð mikil áhersla á að styðja
við breytt samstarf. Fyrirtæki, sem
einbeitir sér að menntun og hefur
til dæmis tekið upp samstarf við
innfædda kennara, verður um leið
líklegra til að fá framlag, því starf-
semin er þá betur grundvölluð og
samstarf verðlaunað. í Bretlandi
mætti þá verðlauna þá, er skapa
tíma með samstarfí, sem byggist
á að foreldrar leggi af mörkum
tíma til skólastarfs eða að fyrir-
tæki leggi tíma af mörkum með
sjálfboðastarfi. Hugmyndin er að
nota markaðsöflin, en með hags-
muni sem flestra í huga.
Hér skiptir máli að auka félags-
lega meðvitund fyrirtækja. Félags-
leg meðvitund þeirra er í flestum
tilfellum einhvers konar viðbót. Þau
hafa kannski sjálfboðastarf í gangi
í nánasta umhverfi sínu, en skera
um leið niður fé til þjálfunar nýrra
starfsmanna eða segja upp stórum
hópum. Það verður engin alvara í
umræðunni um félagslega ábyrgð
fyrirtækja fyrr en hún er orðin hluti
af ákvarðanaferli í viðskiptum al-
mennt, engu síður en hagnaður og
umhverfismál."
Þær hugmyndir sem þú reifar
krefjast þess að yfirvöld fylgist
með og mæli afköst og árangur á
annan hátt en venjulega er gert.
Hvemig á að mæla árangur og
breytingar?
„Það eru þijár hliðar á því máli.
Ef yfírvöld í fyrsta lagi veita fé til
menntunar þá ætti það að tengjast
raunverulegum árangri eins og
skilningi og hvort menntunin eykur
atvinnumöguleika. En yfirvöld gera
mun meira af því að mæla aðgerð-
ir, ekki árangur, og það þarf bylt-
ingu á því sviði hvemig yfirvöld
meta það sem gert er. Árangur
heilbrigðisþjónustu ætti til dæmis
að mæla í heilbrigði, ekki spítala-
heimsóknum og aðgerðum.
í öðm lagi er nauðsynlegt að
taka þolenduma með í myndina,
hvað fólki fínnst um þá þjónustu,
sem það fær. í herferð bresku
stjómarinnar „Frá velferð til
vinnu“ þá er í fyrsta skipti hugað
að því hvað fólki finnst um þær
aðgerðir, sem notaðar eru til að
koma því í vinnu. Með öðram orð-
um, þá er lagt huglægt mat á kerf-
ið og það hefur ekki verið gert
áður, því slíkt mat hefur verið álit-
ið óraunveralegt og óeðlilegt.
í þriðja lagi þá held ég að við
neyðumst á endanum til að taka
upp víðtækara mat á afköstum
þjóðfélagsins en núverandi viðmið-
un, þjóðarframleiðslu, til að mæla
raunveralega velferð. Ríkisstjómir,
sem vilja búa sig undir næstu öld,
ættu að efla umræðu um þessi
mála og ekki einblína á hagvöxt
einvörðungu, sem tengist velferð
einstaklinga á mjög svo afstæðan
hátt.“
Stjórnmál á and-
pólitískum tímum
Þá emm við komin að stjómmál-
um, sem á okkar tímum eru stjóm-
mál á andpólitískum tímum. Það
skortir ekki áhuga á til dæmis
skólamálum og öðrum samfélags-
málum, en áhugi á flokksstjómmál-
um er lítill. Stjórnmálaflokkar virð-
ast í auknum mæli nánast hafa
dagað uppi. Hvernig á að reka
stjómmál á andpólitískum tímum?
„Ég býst við að við eigum eftir
að sjá enn frekari hnignun stjóm-
málaflokka, en ég held að Verka-
mannaflokkurinn breski hafi tekið
svolítið í hnakkadrambið á sér.
Eitt af því sem er áhugavert við
Tony Blair er að hann reynir að
vera leiðtogi á andpólitískum tím-
um, sem er óvenjulegt. Þetta gerir
hann meðal annars með því að
skipa í störf fólk, sem ekki er sam-
mála honum og að hluta með því
að fá fólk úr viðskiptalífínu, úr
menningarlífinu og víðar að úr
þjóðfélaginu til að taka þátt í
stjómun ríkisins. Hann reynir af
öllum mætti að verða ekki á al-
gengustu mistök stjómmála-
manna: að lofa því sem hann getur
ekki efnt. Hann einbeitir sér að því
að uppræta spillingu og sýna fram
á að stjómmál snúist um að vera
heilsteyptur. Ég held við eigum
eftir að sjá fleiri stjómmálamenn
hegða sér öðravísi en við eram vön
- en hvort það hefur einhver áhrif
er önnur saga.“
En eitt er að leitast við að gera
eitthvað af því að það lítur vel út
og annað að gera það af heilum
hug.
„Já, það er rétt. Blair hefur skip-
að fólk úr öðram flokkum í nefnd-
ir og ráð, jafnvel þótt hann þurfi
ekki á atkvæðum þess að halda,
svo ég held að þetta sé ekki neitt