Morgunblaðið - 18.12.1997, Blaðsíða 33
MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1997 33
ERLENT
H
"VER er uppspretta
valdsins í íslömsku ríki
sem lýtur klerkastjórn?
Um þetta takast nú á
tvær fylkingar ráðamanna í íran
og vísbendingar sem ekki verða
dregnar í efa gefa til kynna að
hart sé barist um völdin í landinu.
Misvísandi yfirlýsingar íranskra
ráðamanna, m.a. um afstöðuna til
Bandaríkjanna, benda til þess að
tekist sé á um slík grundvallarat-
riði að hér kunni að vera um að
ræða alvarlegasta vanda sem
klerkastjórnin hefur staðið frammi
fyrir í 18 ára sögu íslamska lýð-
veldsins.
Það vakti eðlilega heimsathygli
er Mohammed Khatami, forseti
írans, lýsti yfir því á sunnudag að
hann vonaðist til þess að unnt
reyndist að bæta samskiptin við
Bandaríkjamenn hið fyrsta. Ríkin
hafa lítil sem engin formleg sam-
skipti átt frá árinu 1979 er þjóð-
ernissinnaðir bókstafstrúarmenn
steyptu stjórn Reza Pahlavi keis-
ara. Pahlavi var almennt álitinn
handbendi Bandaríkjamanna og
málflutningur fylgismanna bylt-
ingarleiðtogans útlæga, Ayatollah
Ruhollah Khomeini, reyndist falla
í fijóan svörð enda einkenndi bæði
spilling og vanhæfni stjórn keisar-
ans.
Vilji til „vitrænnar
samræðu“
Yfirlýsingar Khatami voru öld-
ungis þvert á allan málflutning ír-
anskra ráðamanna síðustu 18 árin.
Forsetinn sagði á fundi með blaða-
mönnum að hann vonaðist til þess
að bandarískir stjórnmálamenn
skildu nú betur „kall tímans og
hina raunverulegu stöðu mála.“
Khatami kvaðst vænta þess að
unnt reyndist að koma á „vitrænni
samræðu“ Bandaríkjamanna og
írana sem stuðlað gæti að friði,
gagnkvæmu öryggi og stöðug-
leika. Viðstaddir fréttamenn ráku
síðan upp stór augu er forsetinn
lýsti yfir því að hann bæri „mikla
virðingu fyrir hinni merkilegu þjóð,
Bandaríkjamönnum.“
Þótt Khatami forseti hafi ekki
tilgreint nánar hvemig hann
hyggst beita sér fýnr
bættum samskiptum ír-
ana og Bandaríkja-
manna vekja orð hans
sérstaka athygli ekki síst
þar sem þau eru þvert á
þau sem æðsti trúarleiðtogi írana,
Ayatollah Ali Khameini, lét falla í
ræðu á fundi leiðtoga íslamskra
ríkja í Teheran í liðinni viku. Þar
fordæmdi hann Bandaríkin og allt
það sem bandarískt er sem upp-
sprettu hins illa í heimi hér.
Stórsigur
umbótasinnans
Khatami var kjörinn forseti Iran
í kosningum í maímánuði og vöktu
þau úrslit mikla athygli. Hann kom
fram sem fulltrúi hófsamra afla
innan klerkaveldisins og boðaði
umbætur á mörgum sviðum þjóð-
lífsins, sem flestar áttu það sam-
eiginlegt að fela í sér fyrirheit um
að slakað yrði nokkuð á trúarleg-
um kennisetningum um framferði
guði þóknanlegt. Khatami sigraði
fulltrúa rétttrúnaðarmanna auð-
Baráttan um völdin magnast í Iran
Klerkar deila um
uppsprettu valdsins
*
Yfírlýsing Mohammed Khatami, forseta Iran, þess efnis að hann
vilji stuðla að bættum samskiptum við Bandaríkin er með þeim
--------------------------->--------
merkari sem frá landinu hafa borist á seinni árum. Asgeir Sverris-
son segir orð forsetans bregða ljósi á þá valdabaráttu sem nú er háð
í íran og gerir grein fyrir ágreiningi klerkanna sem landinu stjóma.
Tvær fylking-
ar takastá
um vöidin
veldlega í fyrstu umferð kosning-
anna og fékk um 70% fylgi. Var
sá sigur mun stærri en menn höfðu
ætlað og var hann túlkaður sem
skýr skilaboð um að íranir teldu
tímabært að fijálslyndari viðhorf
fengju aukið vægi í samfélaginu.
Jafnframt þótti ýmsum sýnt að
bókstafstrúarmenn í æðstu stöðum
myndu ekki leggja árar í bát þótt
fulltrúi þeirra hefði fengið þessa
útreið í kosningunum. Valdabar-
átta virtist í uppsiglingu.
Nú verður tæpast um það deilt
að þetta mat var rétt. Khatami tók
við embætti í ágústmánuði og hef-
ur varfærni þótt einkenna fram-
göngu hans, svo mjög raunar að
vonbrigða hefur strax orðið vart í
íran, einkum á meðal kvenna og
ungs fólks, dyggustu stuðnings-
manna hans. Ætla verður að for-
setinn hafi viljað kanna hvert
svigrúmið væri. Að auki er það
svo, og undir það hafa hafa fylgis-
menn forsetans tekið, að óljóst er
nákvæmlega hver staða hans er
innan valdakerfisins sem þróast
hefur í íran síðustu tvo áratugina.
Þótt stórmerkilegt megi teljast
að Khatami hafi nú, i anda þeirrar
umbótastefnu sem hann boðaði,
rétt „Stóra Satan“ sáttahönd, eru
--------- þessi ummæli hans til
marks um ágreining um
annað og meira en utan-
ríkisstefnu ríkisins. Tvær
_________ fylkingar takast nú á um
völdin í klerkaveldinu.
Annars vegar ræðir um íhalds-
menn sem lúta stjórn trúarleiðtog-
ans Ayatollah Khameini. Á hinum
vængnum í stjórnmálum landsins
eru umbótasinnar og er Khatami
forseti helsti foringi þeirra og sá
sem vonir eru bundnar við.
Trúin á undan ríkisvaldinu
Ágreiningur þessara fylkinga er
djúpstæður, snertir í raun sjálfan
grundvöll ríkisins og merkingu
hugtaksins „íslamskt lýðveldi".
Khameini og áköfustu bókstafs-
trúarmennirnir fylgja þeirri heim-
speki að trúin komi á undan ríkis-
valdinu þ.e. að uppspretta valdsins
sé guð sjálfur en ekki mannasetn-
ingar um sáttmála sem grundvöll
þjóðskipulagsins. Vald sitt fái
„hinn æðsti stjórnandi", þ.e. trúar-
leiðtoginn Khameini í þessu tilfelli,
Reuters
MOHAMMAD Khatami, for-
seti Irans, ásamt embættis-
mönnum.
beint frá guði. Honum beri því að
hlýða í einu og öllu þar eð orð
hans séu lög. Þessir menn telja
samkvæmt ofansögðu að lýðræði,
kosningar og þjóðþing séu vestræn
fyrirbrigði sem ekkert erindi eigi
við hina rétttrúuðu.
Fylgismenn Khatamis telja hins
vegar að takmarka beri völd trúar-
leiðtogans. Með sama hætti vilja
þeir að hlutur forsetans verði auk-
inn í valdakerfinu þar eð hann sé
beint kjörinn af þjóðinni. Einhverj-
ir þeirra munu hafa gengið svo
langt að krefjast þess að trúarleið-
toginn verði einnig kjörinn í al-
mennum kosningum. Uppspretta
valdsins sé hjá fólkinu í landinu
sem lýsi vilja sínum í kosningum.
Þá vilja umbótasinnar þessir að
aukið umburðarlyndi verði innleitt
í landinu. Þetta á ekki síst við um
stöðu kvenna sem enn eru ofur-
seldar opinberu eftirliti og kenni-
setningum sem takmarka at-
hafnafrelsi þeirra. Stórir hópar
yngra fólks binda einnig vonir sín-
ar við að þessi öfl geti losað um
þau tök sem klerkaveldið hefur á
þjóðlífinu.
í stuttu máli er ágreiningur þessi
um þvílík grundvallaratriði að tæp-
ast verður séð að hann gæti rist
dýpra. Sjálfar forsendur valdsins
hafa verið dregnar í efa og kynnt
hafa verið sjónarmið sem fela í sér
að stjómskipan ríkisins yrði bylt.
Á síðustu vikum hafa umbóta-
öflin virst í nokkurri sókn í íran.
Þing landsins lagði blessun sína
yfir ráðherra þá sem Khatami hafði
tilnefnt eftir harðar deilur. Forset-
inn skipaði á dögunum sérstaka
nefnd sem ætlað er að endurskoða
stjórnarskrá íslamska lýðveldisins.
Mesta athygli vakti þó sú tilkynn-
ing stjórnvalda í íran að fallist
hefði verið á ákvæði alþjóðlegs
sáttmála er kveður á um bann við
framleiðslu efnavopna. Staðfesting
sáttmálans mun fela í sér að íran-
ir þurfa að hleypa erlendum eftir-
litsmönnum inn í landið auk.þess
sem þeir munu þurfa að láta af
hendi upplýsingar um núverandi
vopnabirgðir. Þessi ákvörðun gefur
mjög ákveðnar vísbendingar um
að fylgismenn Khatamis hafi ráðið
ferðinni og gefur til kynna að al-
vara búi að baki þeim orðum hans
að hann vilji stuðla að bættum
samskiptum islamskra ríkja og
þeirra vestrænu.
En þótt forsetinn hafi ef til vill
haft betur í einni glímu við áköf-
ustu einangrunarsinnana fer því
ijarri að draga megi of víðtækar
ályktanir af stöðu hans innan
valdakerfisins. Margir þeirra sem
sérfróðir eru um írönsk
stjórnmál telja að Khat-
ami hafi ekki til að bera
þá pólitísku hæfileika og
slægð sem nauðsynlegir
séu á þessum leikvelli.
Forsetinn hafi allskýrar hugmyndir
um hvert hann vilji leiða þjóðina
en skorti skriðþunga til að laða
valdastofnanir og aðra háttsetta
ráðamenn til fylgis við sig.
Afstaða Rafsanjani kann að
vega þungt
í þeirri valdabaráttu sem nú er
hafin verður horft sérstaklega til
tveggja ráðamanna í íran sem
gætu haft veruleg áhrif á með
hvaða hætti þessum átökum lykt-
ar. Fyrstan skal nefna Akhbar
Hashemi Rafsanjani, fyrrverandi
forseta, sem enn er mjög valda-
mikill og fer fyrir sérstöku ráði
leiðtoga sem aftur eru fulltrúar
hinna ýmsu valdahópa í landinu.
Hinn er Hossein Ali Montazeri,
75 ára erkiklerkur, sem forðum
þótti líklegastur til að verða eftir-
maður Khomeinis trúarleiðtoga.
Rafsanjani, sem var forseti
þingsins áður en hann varð forseti
Iran, er að margra mati enn næst,
valdamesti maður landsins á eftir
trúarleiðtoganum Khameini. Raf-
sanjani studdi Khatami í forseta-
kosningunum og var forðum talinn
fremur hófsamur. Hann þykir hins
vegar heldur hafa hallað sér að
íhaldsöflunum á síðustu mánuðum
þótt ekki sé nákvæmlega vitað
hvar hann stendur í þeirri valda-
baráttu sem fram fer því hann
hefur hann einnig tekið undir það
sjónarmið að æðsti trúarleiðtoginn
sé ekki yfir gagnrýni hafinn og
látið í ljósi efasemdir um guðlegan
uppruna valds hans. Rafsanjani er
talinn til þeirra stjómmálamanna
sem leggja sérstaka ást á valdið
valdsins vegna. Hann mun því lík-
lega forðast að taka beina afstöðu
í deilunni en áhrif hans á bakvið
tjöldin gætu ráðið úrslitum.
Ayatollah Montazeri hefur verið
talinn til „andófsklerka“ í íran frá
því honum var hafnað sem eftir-
manni Khomeinis árið 1989 en þá
hafði hann gagnrýnt stjórnina m.a.
fyrir refsigleði hennar og öfgar í
tilteknum efnum. Ayatollah
Montazeri hefur að undanförnu
farið fyrir hópi klerka sem tak-
marka vilja vald „æðsta leiðtog-
ans“ og sagt er að þeir styðji Khat-
ami forseta í valdabaráttunni.
Þessari meintu „aðför“ að trúar-
ieiðtoganum hafa fylgismenn Kha-
meinis svarað með mótmælum á
götum úti m.a. í hinni helgu borg
Qom þar sem múgur og marg-
menni gerði aðsúg að skrifstofu
Ayatollah Montazeri.
„Hófsömu öflin“ loks fundin
Það þótti á sínum tíma til marks
um spaugilega einfeldni banda-
rískra ráðamanna þegar þeir, í
forsetatíð Ronalds Reagans, brutu
eigin reglur í því skyni að komast
í samband við svonefnd „hófsöm
öfl“ í íran. Þau öfl reyndust ein-
faldlega ekki vera fyrir hendi í
landinu en flugskeytin sem afhent
voru í skiptum fyrir erlenda gísla
í Líbanon voru vel þegin. Nú eru
sannanlega komnir fram hófsam-
--------- ari ráðamenn í íran eins
og ummæli Khatamis
eru til marks um. Ná-
kvæmlega hvernig
stjórnvöld í Bandaríkjun-
um bregðast við kann að
skipta sköpum. Bandaríkjamönn-
um er hins vegar vandi á höndum
þar eð ekki er nákvæmlega ljóst
hversu sterk staða Khatami er í
þeirri valdabaráttu sem fram fer
og hvert umboð hann hefur til að
vinna að bættum samskiptum ríkj-
anna.
Sigur Khatami í maí markaði
þáttaskil í íran enda var oft haft
á orði að hér væri um annað og
meira en forsetakjör að ræða.
Miklu fremur væru kosningarnar
„þjóðaratkvæði um klerkastjórn-
ina“. Margir hefðu að óreyndu tal-
ið nánast óhugsandi að slíkur leið-
togi kæmi fram á sjónarsviðið í
þessu strangtrúarríki. Baráttan
sem nú fer fram um völdin er því
barátta um íran framtíðarinnar,
stöðu ríkisins í þessum heimshluta
og samskiptin við vesturlönd.
Telja vald
leiðtogans
komið frá guði
Bandaríkjaforseti segist vilja endurskoða samskiptin við írani og býður þeim til viðræðna
Blendin viðbrögð í Teheran
Teheran, Washingfton, Baghdad. Reuters.
VIÐBRÖGÐ íjölmiðla í íran við
boði Bills Clintons Bandaríkjafor-
seta um „einlægar“ viðræður við
írani voru blendin í gær. Á óvenju
löngum blaðamannafundi sem for-
setinn hélt í fyrrakvöld sagði hann
að bandarísk stjórnvöld hygðust
endurskoða samskiptin við írani.
í ræðu sinni brást Clinton við
yfirlýsingu Mohammads Khatami,
forseta Irans, frá því á sunnudag
þar sem hann lýsti yfir vilja til að
bæta samskipti írana og Banda-
ríkjamanna. Bauð Clinton Irönum
að ganga til viðræðna án þess að
leggja jafnframt fram kröfu um að
þeir létu af apdstöðu sinni við frið-
arsamninga Israela við nágranna-
þjóðir sínar. Hins vegar sagðist
hann biðja írani eins og aðrar þjóð-
ir að láta af stuðningi sínum við
hryðjuverkamenn.
Bauð Bandaríkjaforseti írönum
til viðræðna, líkt og Kínvetjum fyrr
á árinu. „Ég held að við verðum
að geta rætt þessa hluti til að geta
átt einlægar viðræður, rétt eins og
við höfum rætt af einlægni við Kín-
veija. Við þurfum ekki að vera sam-
mála um allt. En menn verða að
geta rætt saman af einlægni, jafn-
vel þegar þeir eru ósammála.“
Sagðist Clinton vona að takast
mætti að brúa þá gjá sem væri
milli þjóðanna og að mögulegt yrði
að ríkin tækju upp viðræður um
nálgun og samstarf. Engar ákvarð-
anir hefðu þó enn verið teknar en
honum þætti það miður að Banda-
ríkin og íranir störfuðu ekki sam-
an. „Vera kann að í fyrsta sinn frá
árinu 1979 sé við völd [í íran] leið-
togi sem hefur áhuga á þessu . . .
Úrslitaspurningin er hins vegar
hvort Khatami forseti hefur einnig
vald til að koma að [samninga]borð-
inu,“ sagði Clinton.
Viðbrögð dagblaða í íran við
ræðu Clintons voru blendin. Eitt
þeirra ítrekaði að Bandaríkin væru
enn „höfuðóvinur“ írönsku þjóðar-
innar og sagði Bandaríkjamenn
ekki hærra setta en aðra og að
þeir gætu ekki „fyrirskipað öðrum
þjóðum um hvað þær eigi að gera
og hvernig þær eigi að velja sér
vini og fjendur". Ríkisútvarpið og
sjónvarpið sögðu hins vegar frá til-
boði Ciintons án þess að lagt væri
mat á það.
Clinton til Bosníu
Á blaðamannafundinum kvaðst
Clinton myndu tilkynna fyrir sunnu-
dag hvort dvöl bandarísks herliðs í
Bosníu yrði framlengd en samkvæmt
núgildandi umboði NATO á alþjóða-
gæsluliðið að halda heim í júní. Clin-
ton heldur til Bosníu á sunnudag í
stutta heimsókn til bandarískra gæsl-
uliða en talið er fullvíst að dvöl þeirra
verði framlengd.