Morgunblaðið - 30.04.1998, Blaðsíða 40

MORGUNBLAÐIÐ
.40 FIMMTUDAGUR 30. APRÍL 1998
Samsæri
þagnarinnar
Þeir sem andœft hafa gegn veldi sam-
tryggingarinnar ogþeirri vanburða
siðferðisvitund sem afhenni hefur leitt
eiga e.t.v. von á óvæntum liðsmanni?
Eitthvert versta átu-
mein íslensks þjóð-
félags hefur verið
svokallað „samsæri
þagnarinnar“. Það
hefur birst með ýmsum hætti, en
í sinni einföldustu mynd lýsir
það sér í því að maður þegir um
yfirsjónir annarra vegna þess að
hann sjálfur hefur eitthvað að
fela eða vill ekki styggja ein-
hvern sér nákominn. Megin-
ástæðan fyrir þessum samfélags-
lesti eru náttúrlega hin nánu
bönd fjölskyldu og vina í okkar
litla landi. Að hluta til er þó or-
sakarinnar að leita í hinu mikla
flokkaveldi sem hér ríkti lengi.
Einnig er að nefna það flókna
kerfi greiða-
VIÐHORF ffsemhér
----- heíur þroast
Eftir Jakob F. jafnt í stóru
Ásgeirsson sem smáu; það
er almennur
skilningur manna að greiði kem-
ur á móti greiða. Af öllu þessu
myndaðist geysiumfangsmikið
samtryggingarkerfi ekki aðeins
milli einstaklinga og fjölskyldna
innbyrðis, heldur milli fyrirtækja
og ekki síst stjórnmálaflokka. Af
samtryggingunni leiddi svo
„samsæri þagnarinnar“ sem hér
hefur oft á tíðum verið yfirþyrm-
andi, þótt úr því hafi nokkuð
dregið á síðari árum.
Ohætt er að segja að hér hafi
verið um alvarlegra samfélags-
vandamál að ræða en í flestum
öðrum löndum. Langtímum sam-
an hefur verið þagað um mikils-
verð mál, vegna þess að það gæti
komið einhverjum illa að fjallað
sé um þau. Þegar svo stíflan hef-
ur brostið af einhverjum ástæð-
um hafa menn reynt hver um
annan þveran að setja málið í
annarlegt Ijós, t.d. að gera það
„pólitískt" á einhvern hátt eða að
persónulegu skítkasti. Þetta hef-
ur m.a. haft það í för með sér að
siðferðisvitund landsmanna hef-
ur löngum verið vanburða og að
sumu leyti staðið í vegi fyrir
heilbrigðum starfsháttum í
stjórnmálum og stjórnsýslu.
Ennfremur hefur veldi sam-
tryggingarinnar og „samsæri
þagnarinnar“ orðið til þess að
kjaftasögur hafa blómstrað; al-
menningur fær útrás með því að
slúðra, oft á rætinn hátt, og hef-
ur af því hlotist margvísleg and-
styggð því það er eðli slúðursins
að menn og málavextir eru af-
fluttir.
Ofangreindar vangaveltur
sóttu á mig við lestur greina
Sverris Hermannssonar í Morg-
unblaðinu. Sumir skilja þessar
greinar svo að Sverrir sé að sýna
samferðamönnum sínum framá
að varast beri að kasta steinum
úr glerhúsi. Þetta er misskiln-
ingur.
Dæmið ekki svo þér verðið
ekki sjálfir dæmdir. Þessi orð
hljóma að sönnu undarlega úr
munni Sverris Hermannssonar.
Hann hefur um ævina verið
manna orðhvatastur og ekki
dregið af sér í dómum um jafnt
andstæðinga sem samherja, sbr.
margvísleg ummæli hans í blöð-
um undanfarið og endurminning-
ar hans, Skýrt og skorinort, þar
sem ekki eru sparaðir sleggju-
dómamir um menn og málefni.
Enda er það ekki það sem
vakir fyrir Sverri Hermanns-
syni, að gerast boðberi umburð-
arlyndis og kærleika á gamals-
aldri, heldur hitt að minna fólk á
að samtryggingin sé í fullu gildi.
Sverrir leitar skjóls í „samsæri
þagnarinnar" og vill sýna framá
að hver sá sem vogi sér að gagn-
rýna hans gerðir skuli hafa
verra af, það séu fleiri en hann
með óhreint mél í pokahorninu.
Og þess vegna hugsar Sverrir
nú þegar hann les þessar línur:
Hvað hef ég gert þessum
manni? Er hann ekki að vestan?
Af hverju er hann að ráðast á
mig?
Sverrir virðist ekki geta skilið
að Landsbankamálið snýst alls
ekki um hans persónu per se,
heldur um siðferðislega ábyrgð
manna í opinberu lífi. Hans
fyrsta hugsun þegar hann heyrir
gagnrýni í sinn garð er að þar sé
á ferð annaðhvort pólitískur
andstæðingur eða einhver sem
eigi persónulegra harma að
hefna. Öll viðbrögð Sverris í
þessu Landsbankafargani hinu
nýja hafa verið í anda gamla
samtryggingarkerfisins. Og þess
vegna hafa þau verið tóm geig-
skot. Tímarnir eru nefnilega óð-
um að breytast.
Vafalaust á Sverrir til mörg
svæsnari dæmi en hann hefur
þegar dregið fram. Akvæði um
bankaleynd setja honum eðlilega
miklar skorður í árásum á nafn-
kennda menn og fyrirtæki. En
Sverrir á að láta af sínum leiða
ósið að persónugera umræðuna.
Slík vinnubrögð eiga að heyra til
liðnum tíma. Og með því gæti
hann hugsanlega komist að ein-
hverju leyti framhjá þeim skorð-
um sem bankaleyndin setur hon-
um.
Sverrir Hermannsson býr yfir
ómetanlegri vitneskju um inn-
viði íslensks fjármálalífs. Það
væri því geysimikill fengur að
því ef Sverrir tæki sig til og lýsti
með málefnalegum en opinská-
um hætti störfum sínum í bank-
anum: Hvernig stjórnmálaflokk-
arnir hafa ráðskast með bank-
ann í gegnum tíðina, þau sérkjör
sem áhrifamikil fyrirtæki og ein-
staklingar hafa búið við í bank-
anum á sama tíma og gengið
hefur verið að sauðsvörtum al-
múganum, og hvernig stjórn-
málamenn og hæstsettu ríkis-
starfsmenn hafa í reynd farið
með skattfé landsmanna.
Sverrir á að hætta þessu
ómerkilega krafsi í menn sem
einkennt hefur blaðaskrif hans
undanfarið. Hann á að láta
skeika að sköpuðu um banka-
leyndina og skrifa þungvæga
bók - ekki til að leggja líf ein-
stakra manna eða fyrirtækja í
rúst, heldur til að fjalla um al-
varlegt þjóðfélagsmein með mál-
efnalegum og ábyrgum hætti
þannig að yngra fólk og kom-
andi kynslóðir geti lært nokkuð
og tamið sér heilbrigðari vinnu-
brögð í framtíðinni.
Með því ynni Sverrir Her-
mannsson hið mesta þjóðþrifa-
verk og fengi fyrir vikið sann-
gjarnari dóm í sögunni. Og þar
með legði hann þungt lóð á vog-
arskálarnar við að kveða niður
veldi samtryggingarinnar og það
„samsæri þagnarinnar“ sem hér
hefur grafið um sig.
_________AÐSENPAR GREINAR____
Vonum það besta,
verum viðbúin því versta
PÁLL Zophoníasson var krafta-
karl á fyi'ri hluta aldarinnar. Hann
var af bestu ættum kominn, afi
hans Jón Pétursson háyfirdómari
og afabræður hans hinir merkustu
leiðtogar á 19. öld, Brynjólfur Pét-
ursson forsvarsmaður Islands í
Kaupmannahöfn og Pétur biskup
þá talinn auðugasti maður á land-
inu.
Páll var búfræðingur frá land-
búnaðarháskólanum í Khöfn, kenn-
ari á Hvanneyri og skólastjóri á
Hólum. Hann var fjörugur, geysi
nýjungagjarn, baráttuglaður og
mælskur með afbrigðum, þótt hann
væri nokkuð latmæltur og yrði
frægur fyrir óðamála orðaleppa
sína eins og „að súpa úr nálinni“.
Logandi af áhuga um úrbætur í
landbúnaði, einkum búfjárrækt,
gerðist hann áhangandi Hriflu-
Jónasar og eftir valdatöku hans
1927 varð hann ráðunautur Búnað-
arfélagsins, allsráðandi til sjós og
lands bæði yfir sauðfján-ækt og
nautgriparækt.
Valdataka hans átti eftir að hafa
geigvænleg áhrif fyrir
þjóðina eins og fleiri
uppátæki Hriflu-
Jónasar flokksins, því
að Páll beitti sér af fít-
onskrafti fyrir því að
fluttar yrðu inn til
landsins 20 kindur af
Karakúlstoíhi. Af því
leiddi hrikalegt áfall,
því að með þessum út-
lendu kindum bárust
margar drápspestir:
mæðiveiki - votamæði,
þurramæði, garnaveiki
sem smitaði bæði fé og
nautgripi og loks að
líkindum riðan í sauð-
fé, þótt sumir haldi því
fram að hún hafí verið
fyrir í landinu (fjöruskjögur).
Þannig gerðist þessi annars
ágæti þjóðholli maður hinn mesti
meinvaldur þjóðarinnar á öldinni,
sem átti eftir að kosta hana á nú-
tímamælikvarða margra milljarða
skaða og félagslegt niðurdrep, þótt
auðvitað hafi það ekki verið vísvit-
andi né af illu innræti gert, heldur
einungis af höfuðhleypingshætti og
blindu vegna framfaraglýjunnar í
augunum. Til merkis um það hve
trúr hann var má nefna að hann
fékk sjálfan tengdafóður sinn, Jón í
Deildartungu í Borgarfirði, til að
taka nokkrar Karakúlkindur, sem
varð síðan versti útbreiðslustaður
sjúkdómanna og var mæðiveikin í
fyrstu kölluð Deildartunguveikin.
Þetta sýnir hve einlægur hann var
og vil ég ekki álasa honum í sjálfu
sér því að „maðurinn vissi ekki bet-
ur þá“ (eins og nú er sagt um
gömlu Stalínistana), enda ferst
mér það ekki, þegar ég hugsa til
þess að forfóður mínum, Skúla fó-
geta, varð á lík reginskyssa tveim-
ur öldum fyrr að flytja til landsins
spænska Merínóhrúta sem komu
með kláðamaurinn í farteskinu
með svakalegum eftirköstum, svo
að minnstu munaði, saman við aðra
óáran, að landið eyddist og þjóðin
yi-ði forfærð suður á Jótlandsheið-
ar.
En Páll Zophoníasson ætlaði
ekki að gera það endasleppt, hæst-
ráðandi bæði yfir kindum og kúm.
Hann var sífellt að tönnlast á „arð-
semi“ fjárins og bar fram heldur en
ekki nýstárlega hugmynd: - Hvað
eruð þið bændur að láta gamalroll-
ur lifa fram á elliár, eyða í þær
fóðri og húsakosti, þótt þær gefi
ekkert af sér. Ykkur væri nær að
taka þær og slátra þeim. - En hvað
á að gera við krofið af þeim?
Mér er í bernsku minni það
snjallræði sem Páll fann upp á.
Hann stakk upp á því í fúlustu al-
vöru að gamalærnar yrðu hakkað-
ar niður og gefnar kúnum. Þannig
væri Framsóknar“arðsemin“
tryggð með margföldum hætti,
gamalrollur slegnar af, töðufengur
sparaður og kýrnytin aukin með
þessum „frábæra" fóðurbæti. Eg
man sem strákur, hvað sveitafólki
þótti þetta fáránlegt. Mig rámar
rétt í skopvísu sem
endaði svo: „að gefa
ærnar kúnum" og væri
gaman ef einhver
vísnaspekingur vildi
koma með vísuna alla.
Fleiri vísur voru á
kreiki um þetta og
„þjófinn úr heiðskíru
lofti“. Hins vegar finn
ég í gömlum Spegli
skopmynd af þessu at-
viki þar sem Páll er að
uppvarta kýrnar og
mig langar til að birta
hér með.
Nútímafólki ætti að
vera ljóst (eftir á) hve
hörmuleg eftirköst
þessi tillaga Páls hefði
getað haft, einkum þar sem fjárrið-
an hafði orðið samferða Deildar-
tunguveikinni inn í landið. Það er
hugsanlegt, ég segi hugsanlegt, að
þúsundir ef ekki tugþúsundir
manna hér á landi væru nú að
visna upp í helgreipum Creutz-
feldt-Jakobs-sjúkdómsins. En sem
betur fer hafði kotbóndinn Bjartur
Hér er alvarlegt stór-
mál á ferðinni, segír
Þorsteinn Thoraren-
sen, ekkert minna en
hættan á hruni ís-
lenskrar hestamennsku
og hestaútflutnings.
hér vit fyrir sérfræðingnum úr
kaupstaðnum. Bændakarlamir
bara hlógu að þessari dæmalausu
vitleysu og þjóðin slapp með
skrekkinn.
Því rifja ég upp þetta sem er
mér svo glöggt í barnsminni, að nú
stöndum við enn einu sinni frammi
fyrir líkum vanda. Fyrir einu eða
tveimur árum tókst okkur að forð-
ast salmonellufaraldur með
kjúklingalærum frá salmonellubúi í
Svíþjóð, en nú dynja yfir slæm tíð-
indi að upp gýs í Reykjavík hesta-
sóttin og breiðist út um landið. Það
alversta er þó að sjúkdómur þessi
er áður með öllu óþekktur. Það
bendir hugsanlega til þess, að
þetta sé ný pest líkt og kjúklinga-
inflúensan í Kína, sem gjósa upp
eins og fleiri sjúkdómar upp á
síðkastið, vegna breyttra þjóðfé-
lagshátta samfara breyttu matar-
æði (fóðri), gerviefnum og mengun.
Sé það rétt erum við í reglulega
vondum málum. Meðan sjúkdóm-
urinn er enn óþekktur er ólíklegt
að nokkrir íslenskir hestar fáist
innfluttir til megin-
landsins. Evrópumenn
yrðu ekki hrifnir af því
að fá yfir sig óþekkta
pest sem gæti lagst á
alla hesta þar í álfu.
Það bann myndi ekki
aðeins vara í nokkra
mánuði, heldur mörg
ár. Við getum heldur
ekki boðið erlendum
túristum í reiðtúra sem
gætu smitað hesta í
heimalandi þeirra hálfs
dags flugferð yfir haf-
ið. Hitt getur að vísu
verið að veikin fjari út
og verði eftir nokkur ár
álitin skaðlaus, en ekki
veldur sá sem varar.
Líkt og í upphafi
mæðiveikinnar vita menn nú ekki
hvernig á að bregðast við þessum
ósköpum. Upp kemur ringulreið
þar sem hver höndin er upp á móti
annarri og á meðan breiðist sýkin
stjórnlaust út um landið. Ekkert
hefur verið gert af viti til að hindra
útbreiðslu sjúkdómsins, meira að
segja hefur hrossatað verið flutt
átölulaust sem áburður milli lands-
hluta og hestamenn úr fleiri lands-
hlutum eru að koma saman á fundi
og hitti það nokkuð vel í mark hjá
Karli Ágústi í Spaugstofunni, þar
sem hann varaði á skoplegan hátt
við „fjölmiðlasmiti“. Sumir vilja
smita allt landið sem fyrst, svo að
þeir geti haldið hestamót í sumar!!
Svona togast óskhyggja, kæruleysi
og hagsmunapot á við skynsemina.
Algjört öngþveiti ríkir og nú er
veikin komin upp í Borgarfjörð og
austur undir Eyjafjöll. Hér er al-
varlegt stórmál á ferðinni - ekkert
minna en hættan á hruni íslenskrar
hestamennsku og hestaútflutnings,
þjóðartjón strax upp á nokkur
hundruð milljóna sem getur orðið
enn stórkostlegra ef allt fer á verri
veg og innflutningsbann yrði var-
anlegt á meginlandinu. Missir
markaðarins gæti orðið varanleg-
ur, öll kynræktartengsl við Island
myndu rofna og þýskir hestamenn
sjálfir taka að sér ræktun nýs heil-
brigðs stofns, sem yrði jafnvel
stæm og betri markaðsvara en sá
íslenski.
Þegar svo mikið er í húfi þarf að
grípa til skjótra aðgerða, koma upp
öflugum varnarsvæðum með girð-
ingum og fjölda hreinlætisvarð-
stöðva, kannski með lýsólsteypi-
böðum á alla merarmanga á flæk-
ingi um landið og þungum viður-
lögum gegn brotum á farsóttar-
reglum. Fyrst og fremst þarf að
verja með öllum ráðum Húna-
vatnssýslu og Skagafjarðarsýslu,
þar sem dýrmætustu hrossakynin
er að finna. Ef til kæmi að þyrfti að
skera niður hrossastofninn í öðrum
landshlutum mætti ef til vill byrja
frá grunni með Hindisvíkurstofni
séra Sigurðar Norlands, þess
mæta manns.
Eg vil sérstaklega hvetja Norð-
lendinga til aðgerða meðan ski-if-
finnarnir í Reykjavík vita ekki sitt
rjúkandi ráð. Hafið varann á Norð-
lendingar og munið fordæmi og
viðnám Péturs amtmanns sem
sameinaði norðlenska bændur og
snerist af alefli gegn lækningamis-
tökum Jóns Sigurðssonar forseta,
þegar engin lækning var enn
möguleg. Þannig björguðu Norð-
lendingar norðlenska fjárstofnin-
um á síðustu öld, annars hefði ekk-
ert sauðagull komið inn í landið
sem varð svo mikil vítamínsprauta
fyrir íslenskt atvinnulíf og efnahag
undir síðustu aldamót, að þjóðin
gat glöð heilsað nýrri öld. En
hvernig geta hestamenn nú heilsað
nýrri öld?
Höfundur er rithöfundur og bókaút-
gefandi.
Þorsteinn
Thorarensen