Morgunblaðið - 30.04.1998, Blaðsíða 50

50 FIMMTUDAGUR 30. APRÍL 1998
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Morris Redman
Spivack var
fæddur í Rússlandi
20. september 1903.
Hann lést í Reykjavík
1. apríl síðastliðinn.
Spivack fluttist á
barnsaldri með for-
eldrum sínum, sem
voru af gyðingaætt-
um, til Bandaríkj-
anna, þar sem hann
J*Hst upp og hlaut
skólamenntun sína.
Hann starfaði við
blaðamennsku og ritstörf, samdi
skáldverk og vann við myndlist
lengst af. Spivack gerði víðreist
um heiminn á síðari hluta ævinn-
ar og skrifaði þá bækur með frá-
sögnum af ferðum sinum.
Spivack fékk gyðinglega útför
20. april og var hann borinn til
grafar í Gufuneskirkjugarði.
Hann sást fyrst á götum Reykja-
víkur vorið 1965, lágvaxinn maður
með rytjulegt alskegg, kominn vel
yfír miðjan aldur að sjá, gráhærður
og síðhærður, hár og skegg úfið.
'*gptðar um sumarið lagði þessi út-
lendi maður leið sína út á land og
fór víða um byggðir, gaf sig á tal
við fólk á förnum vegi, kvaddi dyra
í heimahúsum og bauðst til að
teikna mynd af viðmælanda og öðru
heimilisfólki gegn vægu gjaldi.
Hann kom svo aftur hingað til
lands næstu sumur og að nokkrum
árum liðnum hafði hann teiknað
andlitsmyndir af þúsundum íslend-
inga á öllum aldri víðsvegar um
land. Pessi sérstæði maður skráði
jjíjafnið Morris Redman Spivack
undir teikningarnar á þessum ár-
um, en síðar tók hann upp höfund-
arnafnið Man Man. Og nú er hann
dáinn, blessaður karlinn. Hann dó í
Reykjavík að morgni miðvikudags-
ins 1. apríl sl., en hér í borginni
hafði þessi fyrrum heims-
hornaflakkari dvalist í einsemd
sinni síðustu misseri og ár.
En hver var hann, þessi sérstæði
útlendi maður, sem flakkað hafði
um heim allan á langri ævi, en kaus
að eyða ævikvöldinu á Islandi og
deyja í Reykjavík? Sá sem þessar
línur ritar er ekki fær um að svara
þeirri spurningu að neinu gagni,
svo brotakennd og gloppótt er vit-
neskjan um ævi hans. En við, sem
~"ri\ynntum.st honum lítilsháttar, vit-
um að hann var í senn sérvitur
furðufugl og fjölmenntaður maður;
áhugi hans var ekki bundinn við
eina fræði- eða listgrein öðrum
fremur, og kannski hefur þetta fjöl-
lyndi hans í fræðum og listum vald-
ið því, ásamt sérlyndi
hans og skaphöfn, að
hæfileikarnir virtust
ekki njóta sín að fullu
neins staðar. Nægan
metnað hafði hann þó
til að bera fyrr á árum,
ómælt sjálfstraust og
einstæða sköpunar-
þörf, hvort heldur var í
myndlist eða leikritun,
mannfræði eða stærð-
fræði, fornleifafræði
eða heimspeki.
Morris Redman Spi-
vack fæddist, svo hann sagði, í
hinni frægu borg Odessa við
Svartahaf. Foreldrar hans voru af
gyðingaættum, enda var hann í
skírninni nefndur Joseph. Hann
mun hafa verið á barns- aldri, er
fjölskyldan fluttist til Bandaríkj-
anna og þar ólst hann upp og hlaut
sína skólamenntun. Lauk hann
námi í lögfræði og útskrifaðist úr
myndlistarskóla (National
Academy of Design) árið 1925; síð-
ar var hann við nám í mannfræði,
lagði stund á blaðamennsku, samdi
leikverk, skrifaði ferðabækur,
fékkst við heimspeki og fornleifa-
fræði og leitaði nýrra úrlausna í
stærðfræði og eðlisfræði. Taldi
hann sig hafa gert ýmsar uppgötv-
anir í þessum fræðigreinum.
Friðarhugsjónin var alla tíð hug-
leikin MRS og má sjá þess merki
víða í verkum hans, ekki síst leikrit-
unum. A árinu 1938 var til að
mynda verk eftir hann, „Peace and
Plenty“, sýnt í New York undir höf-
undarnafninu „Joseph Moore“. Pað
fjallaði um hættuna, sem þá stafaði
af uppgangi nasista í Þýskalandi og
nauðsyn þess að þjóðir heims í
vestri og austri sameinuðust í bar-
áttunni gegn Hitler og ógnarstefnu
hans. Vildi höfundur meina að þetta
hefði verið eina leikverkið á Broad-
way, sem hefði á þessum örlagaríku
tímum tekið á þessu máli með þess-
um hætti. Síðar samdi MRS nýja
gerð af þessu verki og var það sýnt
í Svíþjóð 1981 undir höfundamafn-
inu Man Man.
Leikverk MRS voru mörg, öll
stutt og persónur fáar, flest samin í
Svíþjóð á áratugnum 1971-1981.
Nokkur þeirra munu hafa verið
sýnd við frumstæðar aðstæður og
fyrir fáa áhorfendur, með áhuga-
leikara og höfund í hlutverkum,
enda sldpti það Spivack ekki öllu
máli að verk hans á bók eða leik-
sviði kæmu fyrir sjónir margra.
Aðalatriðið var að koma verkunum
á framfæri með einhverju móti, losa
höfundinn við þau. Bækur hans og
rit, fjölrituð og heldur fátæklega út-
gefin af höfundi sjálfum, eru því
tæpast á margra hendi. Hins vegar
eru teikningar og málverk eftir
MRS eða Man Man vafalaust víða
til. Hann kom, eins og áður var
sagt, í fyrsta sinn til Islands vorið
1965 og á næstu fimm árum teikn-
aði hann að eigin sögn um 5.000
andlitsmyndir hér á landi og vann
sér með þeim hætti inn jafnvirði
10.000 Bandaríkjadala, sem komu
sér vel á heimsreisum hans.
Spivack var alltaf með teikni-
blokkina uppi við á ferðalögum sín-
um um heiminn og fékkst jafnframt
nokkuð við að mála olíumyndir.
Sýndi hann þeim sem sjá vildu
myndir sínar, oftast á gistiherbergj-
um þar sem hann bjó hverju sinni.
Á árinu 1969 bjó hann á Hótel Borg
við Austurvöll og setti þá upp litla
sýningu verka sinna á hótelher-
berginu. Jóhannes S. Kjarval, sem
bjó á hæð fyrir ofan, kom eitt sinn
niður til að skoða sýninguna og
hafði Spivack stoltur eftir meistar-
anum þau ummæli, að hann hefði
ekki séð betri málverkasýningu í
heilan áratug! Síðustu málverka-
sýningu sína hélt Man Man í sýn-
ingarsal MIR við Vatnsstíg dagana
11.-19. okt. í fyrra og sýndi þá 15 ol-
íumyndir málaðar á tréplötur, auk
nokkurra teikninga. Sú sýning vakti
hvorki umtal né athygli almennings
eða gagnrýnenda en var gamla
manninum þó mikils virði. Gunnar
S. Magnússon myndlistarmaður átti
drýgstan þátt í því að af þessari
sýningu gat orðið og feginn er ég nú
að hafa lagt þeim félögum lið.
Þó að teikningar MRS eða Man
Man séu trúlega víða til á íslensk-
um heimilum, veit ég ekki til þess
að aðrar myndir hans séu almenn-
ingi til sýnis hér í Reykjavík en
stórt málverk, sem hangir á vegg í
afgreiðslusal Pósthússins við Póst-
hússtræti.
Foreldrar MRS munu hafa
stundað búskap í Bandaríkjunum
og vann hann á yngri árum sínum á
sveitabýli fjölskyldunnar, en síðar
varð New York dvalar- og vinnu-
staður hans um árabil. Snemma á
sjötta áratugnum lagðist hann svo í
ferðalög. Hann festi ekki lengur
yndi í stórborginni, auk þess sem
stefna bandarískra stjórnvalda á
ýmsum sviðum samrýmdist ekki
hugmyndum hans og hugsjónum.
Foreldrar hans studdu hann fjár-
hagslega á fyrstu ferðum hans um
heiminn meðan þau lifðu, en síðar
vann hann sér inn farareyri með
blaðaskrifum og sölu myndverka.
I fyrstu langferðinni lá leið Spi-
vacks til ísraels og munaði þar litlu
að hann yrði fyrir skoti úr byssu
ísraelsmanns, sem hélt að hann
væri arabi. Félagi hans gat á síð-
ustu stundu leiðrétt misskilninginn
og fullvissað byssumanninn um að
MRS væri bandarískur þegn. Frá
Israel fór hann til Istanbul í Tyrk-
landi og síðar lá leiðin til írans og
Pakistans, þar sem MRS kvaðst
hafa gert sína fyrstu stóru uppgötv-
un, að ráða fornar áletranir sem
engum hafði áður tekist að lesa. Um
þetta ritaði hann bókina ,A World
of Contradietions - the Indos Valley
Script,“ útg. í Hong Kong 1957.
Eftir stuttan stans í Burma og
smáástarævintýri með stúlku af Sh-
an-þjóðflokki komst MRS til bresku
nýlendunnar Hong Kong, þar sem
hann dvaldist í fimm mánuði, vann
að myndlist og skrifaði m.a. bókina
sem áður var nefnd og blaða- og
tímaritsgreinar, þar sem hann rök-
styður kenningar sínar um þjóð-
flutninga í Suðaustur-Asíu og bú-
skaparhætti þar fyrir meira en
3.000 árum. Frekari röksemdir fyrir
þessu máli sínu taldi hann sig finna
á Filippseyjum, er hann var þar á
árinu 1957 og leiddi líkur að því að
hrísgrjónarækt á stallaekrum hlíð-
anna á Luzon-eyju hefði hafist fyrir
meira en 3.500 árum, en áður voru
þessi mannvirki talin 2.000 ára göm-
ul. Um þessa tilgátu sína skrifaði
hann bóldna „The Antiquity of the
Rice Terraces of Luzon“.
Og MRS hélt áfram ferð sinni til
Singapore, Víetnams, Afganistans
og fleiri landa. Þá varð til bókin
„The Cosmic Dance Lascaux", þar
sem Spivack heldur því fram að
hindúismi sem trúarbrögð sé ekki
upprunninn á Indlandi heldur í hell-
um á Frakklandi fyrir 20 þús. árum.
Önnur bók varð einnig til í þessari
ferð, „The Mountains of Elusion",
þar sem MRS fjallar um Afganist-
an, land og þjóð. Þetta taldi Spivack
bestu bók sína og sagðist viss um að
hún hefði selst í stóru upplagi, ef
hún hefði verið gefin út af þekktu
bókaforlagi.
Á sjöunda áratugnum og þeim
næsta lagði MRS leið sína til Norð-
urlandanna, dvaldist hér á landi ár-
lega um skeið, nokkra mánuði í
senn, og einnig í Danmörku og Sví-
þjóð. Svíþjóðardvölin varð löng, en
lengst af bjó hann í Uppsölum og
Lundi og fékkst þar eins og áður við
skriftir og myndgerð. Síðar, á ní-
unda áratugnum, lá leiðin til Japans
og þaðan yfir til Kína. Bókin „What
is China?“ eftir Man Man kom út
1981.
Þannig viðaði Morris R. Spivack
að sér ýmiskonar efni í heimsferð-
um sínum, vann úr því, myndaði sér
skoðanir og setti fram í myndum og
máli persónulegar kenningar sínai-
og hugmyndir. Af framansögðu yf-
irliti, sem engán veginn er tæmandi,
má ráða að MRS lætur sitthvað eft-
ir sig, aragrúa teikninga og mynd-
verka og skáldverk og ferðasögur í
bókarformi. Um listrænt eða fræði-
legt gildi þessara verka hans skal
ósagt látið og óvar- legt að taka of
mikið mark á áðumefndum ummæl-
um Kjarvals um myndlist Spivacks.
Meistarinn mun hafa sagt svo
MORRIS REDMAN
SPIVACK
t
+
Móðir mín, tengdamóðir, amma okkar og
langamma,
MAREN ANNA GUÐJÓNSDÓTTIR,
lést mánudaginn 20. apríl.
Jarðarförin verður gerð frá Árbæjarkirkju
fimmtudaginn 30. apríl kl. 13.30.
Reynir Pálsson, Sigríður Björnsdóttir,
Bergur Reynisson, Helga Valgeirsdóttir,
Unnur Birna Reynisdóttir,
Páll Már Reynisson,
Guðlaugur Hlífar Bergsson.
t
Vinur okkar,
SIGURBJÖRN RAGNAR GUÐMUNDSSON,
Ránargötu 6,
Reykjavík,
andaðist þriðjudaginn 28. apríl.
Kristþór B. Helgason,
Kristín f. Benediktsdóttir.
+
Bróðir minn,
SIGURJENS HALLDÓRSSON
fyrrverandi bóndi í Svínaskógi,
lést þriðjudaginn 28. april í Barmahlíð, Reykhólum.
Útför hans verður gerð frá Reykhólakirkju laugardaginn 2. maí kl. 14.00.
Fyrir hönd systra, fósturbróður og annarra vandamanna,
Jensína Halldórsdóttir.
Ástkær eiginmaður minn, faðir okkartengda-
faðir, afi og langafi,
ÁRNI RÖGNVALDSSON,
Ægisstíg 4,
Sauðárkróki,
verður jarðsunginn frá Sauðárkrókskirkju
laugardaginn 2. maí kl. 11.00.
Jónína Antonsdóttir,
Birna Árnadóttir, Bjarni Birgir Þorsteinsson,
Sigríður Árnadóttir, Örn Arason,
Rögnvaldur Árnason, Ingibjörg Sigurðardóttir,
barnabörn og barnabarnabörn.
margt um dagana, sem ekki átti að
taka alvarlega.
Síðustu æviárin, þegar heilsunni
hafði hrakað og háum aldri var náð,
dvaldist MRS hér á landi; bjó hann
síðustu misserin á Gestaheimili
Hjálpræðishersins í Reykjavík og
naut þar þeirrar aðhlynningar og
umönnunar sem hann leyfði í sér-
visku sinni. Hlýtur starfsfólkið á
Hernum oft að hafa þurft að sýna
gamla manninum miída þolinmæði
og einstakt umburðarlyndi. Og það
var líka hið ágæta fólk á Hernum
sem myndaði meirihluta þeirra inn-
an við tuttugu einstaklinga, sem
viðstaddir voru gyðinglega útför
Morris Jospeh Spivacks í suðaust-
annepjunni í Gufuneskirkjugarði.
Stutt kveðjuathöfn, látlaus og sér-
stæð, var vel við hæfi að leiðarlok-
um.
fvar H. Jónsson.
Á björtum septemberdegi 1966,
gekk lágvaxinn maður um götur
Ölafsvíkur. Hann hélt á pappírsörk-
um og gríðarstórum, þrístrendum
blýanti. Þessi maður var bandarísk-
ur listamaður, Morris Redman Spi-
vack, á fyrstu ferð sinni um ísland,
þar sem hann fór stað úr stað og
teiknaði fólk. Eg hafði heyrt hans
getið og bauð honum inn með nokk-
urri eftirvæntingu, þar sem ég
stundaði sjálfur teikninám í bréfa-
skóla. Hann sagðist hafa fæðst um
aldamótin í Odessa, sem þá tilheyrði
Rúmeníu, en flutt mjög ungur með
foreldrum sínum til Bandaríkjanna.
Spivack leit á það sem ég var að
fást við og bauð mér síðan að koma
til sín á gistihúsið og sjá hvað hann
væri að gera. Það voru allt andlits-
myndir, teiknaðar með sérkenni-
legri aðferð, þar sem hann afmark-
aði form og skugga með misjafnlega
sterkri línu, teiknaðri án þess að
lyfta blýantinum. Þarna mátti í
rauninni engu skeika, allt varð að
ganga upp. Þar sem það hafði tekist
var árangurinn frábær. Tvær lands-
lagsmyndir hafði hann gert, þær
voru af Bæjarfossinum í Ólafsvík,
vatnslitlum fossi sem fellur fram af
fjallsbrún og norðanvindurinn á til
að feykja til baka og aftur yfir sig.
Þá man ég að hann var með þykkan
bunka af stórum örkum, þétt skrif-
uðum með stórgerðri rithönd. Ekki
fór á milli mála, að friðarmál voru
honum hugleikin og tengdust ferð-
um hans um heiminn.
Næst hitti ég Spivack í febrúar
1985 og keypti af honum ljósrit af
leikþætti, The Peace Machine. Um
svipað leyti var ég mikið á Lands-
bókasafninu. Þar hitti ég Spivack og
við tókum tal saman. Hann sagðist
hafa byrjað nám í höggmyndalist,
en hún hefði verið líkamlega erfið
og hann snúið sér að málaralist.
Hann hafði aðsetur á safninu meðan
Gríms Helgasonar naut við. Þar
voru nokkrir pappakassar með
teikningum og skrifum. Hann rifj-
aði upp það sem hann mundi frá
komu sinni til Ólafsvíkur og spurði
um fólk sem hann hafði kynnst þar.
Þó kynni okkar hafí aldrei verið
mikil, þá hefi ég borið hlýjan hug til
Spivacks. Mér hefur þótt listamenn
vita of lítið um þennan listamann
sem fór um landið og teiknaði Is-
lendinga þúsundum saman og á öll-
um aldri. Ekki veit ég hvort nokkur
hefur litið á skrif hans frá þessum
ferðum, eða hvað orðið hefur um
þau. Það væri mikill skaði ef þessi
skrif hafa glatast.
Spivack kom til íslands 1993 og
dvaldist á gistiheimili Hjálpræðis-
hersins. 25. júlí það ár birtist í
Morgunblaðinu frásögn af honum
og viðtal þar sem hann lætur í Ijós
ósk um að mega teikna þriðju kyn-
slóð Islendinga, frá því hann kom
hér íyrst. Hann dvaldist á Herkast-
alanum til dauðadags og var jarð-
settur hinn 20. apríl sl. Við útfórina
voru gyðingar, búsettir hér á landi,
sem önnuðust greftrunina, starfs-
fólk Hjálpræðishersins og fáir vinir
hans sem fréttu af jarðarfórinni á
síðustu stundu. Þetta var látlaus og
hlýleg athöfn, en vafalaust hefðu
fleiri viljað heiðra minningu Spi-
vaeks, ef þeir hefðu vitað um útför-
ina.
Helgi Jónsson.