Morgunblaðið - 30.04.1998, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
FIMMTUDAGUR 30. APRÍL 1998 45
LOFTUR BJARNASON
í dag er öld liðin frá fæðingu
Lofts Bjarnasonar útgerðarmanns í
Hafnarfírði. Ég hef verið að hugsa
til hans síðustu daga. Myndin er
skýr í huganum: hann gengur svolít-
ið álútur, glettinn á svip og hýr til
augnanna. Frá honum stafar festa,
viljastyrkur og vinsemd. Pó að hann
sé knappur meðalmaður á hæð,
festa menn augun á hann í fjöl-
menni. Hann setur svip á umhverfi
sitt hvar sem hann fer. Hann er vel
máli farinn og snjall tækifærisræðu-
maður, hrókur alls fagnaðar.
Loftur Bjarnason var fæddur á
Bíldudal við Amarfjörð hinn 30.
apríl 1898. Foreldrar hans voru
Bjarni Loftsson kaupmaður og kona
hans, Gíslína Þórðardóttir. Hún var
ættuð frá Sveinseyri við Tálkna-
fjörð. En í fóðurætt rakti Loftur
ættir sínar á Hvalfjarðarströnd. Afi
hans og amma, Loftur Bjarnason og
Guðrún Snæbjarnardóttir, bjuggu á
Brekku. Loftur var elstur þriggja
bræðra. Hinir voru Þórður bókari í
Hafnarfirði, kvæntur Valgerði Jó-
hannesdóttur, og Kristján, sem
kvæntur var Magneu Kristjánsdótt-
ur. Hann var stýrimaður á Heklu og
drukknaði, þegar henni var sökkt af
kafbáti hinn 29. júní 1941. Fjórtán
fórust en sex var bjargað eftir að
hafa hrakist á björgunarfleka tíu og
hálfan sólarhring.
Á uppvaxtarárum Lofts rak Pétur
Thorsteinsson umsvifamikla útgerð
á Bíldudal og hefur vafalaust stælt
vilja og þrek þeirra unglinga á
staðnum sem veigur var í. Þar var
Loftur fremstur í flokki og uppá-
tæki hans lengi í minnum höfð eftir
að hann hafði hoi’fið á braut. Hann
hóf sjómennsku á árabátum strákur
12 ára gamall og var síðan tvö sum-
ur á skakskútu, Kútter Helgu, sem
Pétur Thorsteinsson átti, en hann
skírði skútur sínar í höfuðið á dætr-
um sínum. Síðan lá leið hans í Stýri-
mannaskólann og lauk hann þaðan
meira stýrimannsprófi með hárri
einkunn aðeins 18 ára gamall. Páll
Halldórsson skólastjóri sagði síðar
að Loftur hefði verið yngsti nem-
andinn sem hann útskrifaði með
meirapróf á þeim 37 árum sem hann
fór með skólastjóm. Síðan réðst
hann til Eimskipafélags Islands uns
hann hætti sjómennsku árið 1926,
þá 1. stýrimaður á Lagarfossi. Hann
fékk ekki útrás fyrir kraftana í ör-
uggu skjóli farmennskunnar, en
kaus að brjótast áfram á eigin for-
sendum. Hann lét brátt mikið að sér
kveða og ýkjulaust má segja að í
nær hálfa öld hafi hann verið einn af
fremstu útgerðar- og athafnamönn-
um landsins.
Vorið 1926 settist Loftur að í
Hafnarfirði og rak þar stóra fisk-
verkunarstöð í félagi við Geir Zoéga
um 14 ára skeið.
Árið 1927 stofnaði Loftur í félagi
við aðra útgerðarfélagið Júní, sem
gerði Eljuna út á línu og sfldveiðar,
en skipstjóri var Guðmundur Júní
Ásgeirsson. Síðar var Loftur einn af
stofnendum togaraútgerðarfélag-
anna Júpíters 1929 og Marz 1940.
Hann var framkvæmdastjóri Júpít-
ers til 1940 og Marz til 1946. Arið
1936 stofnaði hann togaraútgerðar-
félagið Venus með Vilhjálmi Áma-
syni og Þórarni Olgeirssyni ræðis-
manni í Grimsby. Félagið keypti síð-
ar nýsköpunartogarann Röðul. Var
Loftur framkvæmdastjóri félagsins
til ársins 1968 þegar Vilhjálmur
hætti skipstjórn og tók við starfi
framkvæmdastjóra.
Loftur var í stjórn Félags ísl.
botnvörpuskipaeigenda frá 1943 og
formaður frá 1959 til 1973 er hann
baðst undan endurkjöri. Á því ári
var hann gerður að heiðursfélaga
FÍB, hinn fjórði í nærri 60 ára sögu
félagsins. Hinir vom Thor Jensen,
Halldór Kr. Þorsteinsson í Háteigi
og Þórarinn Olgeirsson.
Loftur var í stjórn Landssam-
bands ísl. útvegsmanna frá 1944 til
nóvemberloka 1973 og varaformað-
ur frá 1947 þar til hann baðst undan
endurkosningu.
Hann átti sæti í stjóm Sfldarverk-
smiðja ríkisins 1932-1933, í stjórn
Eimskipafélags Islands eitt ár en
baðst undan endurkosningu. Hann
átti sæti í stjóm Hafrannsókna-
stofnunarinnar í 8 ár en baðst þar
einnig undan endurkosningu. Hann
var í áratugi í stjóm SÍF. Þá var
hann meðal helstu hvatamanna að
stofnun Stuðla hf. og í stjórn þeirra
frá upphafi.
Loftm- var fulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins í bæjarstjóm Hafnarfjarð-
ar 1934-1950 og ritstjóri Hamars,
blaðs sjálfstæðismanna þar, um
skeið.
Loftur Bjamason hafði vakandi
áhuga á félagsmálum og þjóðmálum.
Hann trúði því að frjálsræðið væri
forsenda allra framfara. - „En það
er ekki nóg að nota frelsið eða frjáls-
ræðið,“ sagði hann. „Menn verða að
standast þá freistingu að ana ekki út
í hvaða vitleysu sem er og einnig að
vera ábyrgir gerða sinna ... velta
ekki allri ábyrgð yfir á aðra.“ Og
hann bætti við: „Enginn okkar getur
borið ábyrgð á ógæftum, aflaleysi
eða verðfalli. En höft eru manna-
setningar og heyra fortíðinni til, í
öllum frjálsum löndum, þar sem rík-
ið er til fyrir einstaklinginn, en ekki
einstaklingurinn fyrir ríkið."
Með stofnun Hvals hf. árið 1947
urðu þáttaskil í lífi Lofts Bjarnason-
ar. Hann hafði verið einn af helstu
hvatamönnum að stofnun félagsins.
Vissi sem var að togarasjómenn
höfðu orðið varir við mikla hvala-
gengd út af SV- og Vesturlandi. Hér
á landi var þá engin þekking á veið-
um né hvalskurði. Fyrir þá sök var
kallaður hingað norskur skipaverk-
fræðingur, Herman Christiansen, til
ráðuneytis um staðarval og allan
undirbúning. Miðsandur í Hvalfirði
varð fyrir valinu vegna þess að þar
höfðu Bandaríkjamenn skilið eftir
margvísleg húsakynni, sem nýttust
hinu nýja fyrirtæki, en úrslitum um
staðarvalið réð ugglaust að þar var
ketilhús með þrem fullkomnum
gufukötlum og trébryggja, mikið
mannvirki. Framkvæmdastjóri var
ráðinn Amljótur Guðmundsson bæj-
arstjóri á Akranesi. Fyrstu stjóm
skipuðu Loftm- Bjamason formaður,
Guðmundm- Kristjánsson skipamiðl-
ari, Kristján Guðlaugsson hæsta-
réttarlögmaðm-, Othar Ellingsen
framkvæmdastjóri og Egill Vil-
hjálmsson forstjóri. Stærstu hlut-
hafarnir vom togaraútgerðarfyrir-
tækin Venus hf., fyrirtæki þeirra
Lofts Bjarnasonar og Vilhjálms
Árnasonar, og Max Pemberton hf.,
íyrirtæki Halldórs Kr. Þorsteins-
sonar. Hluthafai’ vom 68, sem var
óvenjulegt á þeim tíma.
Það var að mörgu að hyggja og
mörg Ijón á veginum áður en fyrsta
vertíðin gat hafist í maí 1948 eða
fyrir réttum 50 árum. Lykfllinn var
sá að ráða Norðmenn tfl stöðvarinn-
ar til að kenna íslendingum veiðarn-
ar og skurðinn. Nokkur hagnaður
varð af rekstrinum fyrsta árið, en
síðan seig á ógæfuhliðina og varð
mikill rekstrarhalli næsta ár, sem
m.a. var rakinn til þess að sala á
kjöti til manneldis í Englandi brást.
Mjög hafði gengið á eignir Hvals
þegar hér var komið sögu. Stjórnin
tók þó þá ákvörðun að halda rekstr-
inum áfram og lagði mikið undir, en
Loftur tók við framkvæmdastjórn
og hélt henni og stjórnarfor-
mennsku til dauðadags. Rekstr-
arskilyrðin höfðu batnað með
gengisfellingunni vorið 1950
auk þess sem lýsisverðið hækk-
aði vemlega vegna Kóreu-
stríðsins. Þetta hvort tveggja
gjörbreytti rekstrarforsendum
stöðvarinnar. Með markvissum
aðgerðum lagði Loftur brátt
traustan grann að framtíðar-
rekstri fyrirtækisins. Fyrstu
árin stóð lýsið að mestu undir
framleiðslukostnaðinum en það
átti eftir að breytast. Árið 1952
tókust samningar um útflutning
á hvalkjöti til dýrafóðurs til
Englands og var það fryst í
frystihúsi Heimaskaga á Akra-
nesi, sem Jón Amason alþingis-
maður rak. Á þessum áram var
náin samvinna mflli Lofts og
Inga Bjarnasonar efnaverk-
fræðings sem leiddi til þess að
fyrstu soðkjamatækin hér á
landi vora sett upp i hvalstöð-
inni vorið 1953 og síðan kom
röðin að sfldarverksmiðjunum í
Siglufirði. Þessi nýjung gerði hvort
tveggja í senn að auka nýtingu hrá-
efnisins og gera afurðirnar verð-
meiri og próteinríkari. Þetta er
nefnt hér sem dæmi um það, hversu
vakandi Loftur var i framkvæmda-
stjórn sinni og opinn fyrir hverskon-
ar nýjungum til sjós og lands sem
máttu verða til þess að bæta vinnu-
brögð og auka afrakstur framleiðsl-
unnar. Hann hafði jafnframt næmt
auga fyrir sölu- og markaðsmálum
og naut hvarvetna, hér á landi sem
erlendis, trausts í viðskiptum. Hann
sóttist ekki eftir skyndigróða heldur
horfði lengra fram og kaus að kaup-
in væru hagkvæm fyrir báða aðila.
Það segir sína sögu, að um langt
skeið framleiddi Hvalur hf. meiri út-
flutningsverðmæti en nokkurt ann-
að fyrirtæki hér á landi í einkaeign.
Þegar umsvifin voru mest skflaði
fyrirtækið um 2% af útflutningstekj-
um landsmanna.
„Hann fylgdi þeirri farsælu reglu
í hækkandi verðlagi að spenna ekki
bogann tfl hins ýtrasta, því að eng-
inn yrði gjaldþrota á því að selja
með hagnaði,“ skrifaði Sveinn Bene-
diktsson um Loft látinn, en þeir
vora nánir samstarfsmenn og vinir
um hálfrar aldar skeið. Ég gæti best
trúað því að þeir hafi talað saman á
hverjum degi síðustu árin, gaman-
samir eða alvörugefnir eftir því sem
við átti, - djúpvitrir vfl ég segja á
þau málefni eða viðfangsefni, sem
þeir sökktu sér niður í og töldu
mestu varða fyrir þau fyrirtæki sem
þeim var trúað fyrir.
Framsýni Lofts kemur glöggt
fram þegar saga hvalveiðanna er
rakin. Undir lok sjöunda áratugar-
ins var orðið ljóst að tekið gæti fyrir
innflutning á hvalkjöti til Englands.
Þá hafði Loftur tryggt sér viðskipta-
sambönd fyrir hvalafurðir í Japan
og hófst útflutningurinn árið 1971.
Þessi viðskipti urðu brátt umfangs-
mikil og má segja að hver kjöttutla
hafi verið nýtt tfl manneldis, rengið
og mikið af spikinu sem áður hafði
allt farið til bræðslu. Japanskir
matsmenn kenndu ný vinnubrögð og
flokkun kjötsins var flókin og ná-
kvæm. Verðmætastur var aftasti
bitinn af hryggnum og þótti best ef
fituinnihaldið náði því að vera 25%
og etinn hrár með sojasósu. Áður
þóttu þessir bitar ekki brúklegir til
dýrafóðurs. Jafnvel gamirnar vora
hirtar til manneldis, en það mat var
vandasamt og ekki öðrum en Japön-
um ætlandi. Þeir gáfu okkur einu
sinni að smakka. Suðu garnirnar í
fötu úti á planinu. Þær vora góm-
sætar og minntu á kjúklingakjöt.
Svo kenndu þeir okkur að þurrka
kjötið og eta það hrátt. Það er til
marks um nýtni og natni Japananna
að frystu hvalafurðirnar vora flokk-
aðar í 50-60 undirflokka.
Þegar hér var komið sögu skipti
lýsis- og mjölframleiðslan æ minna
máli en frystu afurðirnar urðu ráð-
andi um afkomu fyrii-tækisins. Nú
hafði líka sú breyting orðið að Hval-
ur hafði eignast hraðfrystihús í
Hafnarfirði, stækkað það og endur-
bætt svo að það var eitt hið full-
komnasta í landinu. Lofti varð það
mikið ánægjuefni að hvalurinn
skyldi nær allur nýttur til manneldis
og taldi að með því hefði framhald
hvalveiða við ísland verið tryggt eft-
ir því sem hægt væri.
Auðvitað var aila tíð lagt upp úr
því að nýta innanlandsmarkaðinn en
hann var takmarkaður og bundinn
við besta kjötið af minnstu hvölun-
um. Og svo var alltaf nokkur eftir-
spurn eftir rengi og sporði. Fyrstu
árin vora hvalskíðin seld til Frakk-
lands í lífstykki en síðan leystu
gemefni þau af hólmi.
Loftur lagði jafnan mikið upp úr
því að hráefnið væri óskemmt þegar
það barst að landi og að tími ynnist
tfl að skera hvalina jafnóðum. Skip-
stjórunum vora því sett tímamörk
hversu gamall hvalurinn mætti
verða frá því hann var skotinn þar
til komið var með hann í land og
styttist sá frestur veralega eftir að
hvalurinn var allur nýttur til mann-
eldis. Bátarnir máttu ekki koma
með meiri afla en tvær langreyðar
eða fimm sandreyðar úr hverri
veiðiferð. Um búrhvalinn gegndi
sérstöku máli þar sem ekki mátti
blanda afurðum hans saman við af-
urðir reyðarhvala í vinnslunni. Þess
vegna vora búrhvalsveiðar bannaðar
þegar mikið veiddist af langreyði og
sandreyði.
Loftur hafði mikinn áhuga á lífríki
hafsins og lifnaðarháttum hvalanna
og fylgdist vel með öllu því nýjasta
sem fram kom. Hann átti gott sam-
starf við Hafrannsóknastofnun.
Hann greiddi götu innlendra og er-
lendra vlsindamanna í störfum
þeirra og stuðlaði með öðrum hætti
að því að hægt væri að afla sem
mestrar þekkingar á eðli og stofn-
stærð hvalanna hér við land. Reynt
var að haga sókninni innan þeirra
marka að ekki yrði gengið á stofn-
inn. Og ég er ekki í vafa um að þess
hafi verið gætt eins og nýjustu tölur
um stærð hvalastofnanna hafa raun-
ar staðfest.
Breskur vísindamaður og hvala-
sérfræðingur, Sidney Brown, var við
rannsóknir í hvalstöðirini nokkur
sumur fyrir og eftir 1970. Ég færði
framtíð hvalveiðanna einu sinni í tal
við hann. Hann var ekki í vafa um að
nauðsynlegs hófs væri gætt við
sóknina í hvalastofninn hér við land
og vfldi ekki trúa öðra en veiðamar
ættu langa framtíð fyrir sér. Okkur
bæri að nýta þessar auðlindir hafs-
ins eins og aðrar.
En tíminn vann á móti hvalveið-
um sem atvinnugrein svo að eðli
þerira breyttist 1986. Þá var þeim
stjómað samkvæmt vísindalegri
áætlun og hélst svo til 1989. Síðan
hefur bátum og verksmiðju verið
haldið við í þeirri trú að veiðamar
geti hafist að nýju. Fyrir því eru
augljós rök. Okkur hefur lærst að
halda sókninni innan hæfilegra
marka og afurðimar fara nær allar
tfl manneldis. Við teljum það sjálf-
sagðan rétt okkar, íslendingar, að
nýta auðlindir hafsins og óttumst að
hvalastofninn vaxi úr hófi fram. Og
svo skfla hvalveiðarnar góðum af-
rakstri í þjóðarbúið, ef vel er að
þeim staðið, - ef þær era reknar á
réttum forsendum sem atvinnugrein
og frjálst að selja afurðimar þar
sem markaður er fyrir þær.
Það var gott að vinna í hvalnum.
Samfélagið á Miðsandi var kannski
ekki stórt og þó. Ríflega 100 manns
ef allt var talið. Kjarninn hafði unnið
þar árum saman og nokkrir áratug-
um saman undir það síðasta. Ingvi
Böðvarsson, sem þar er enn starfs-
maður, vann á planinu fyrstu vertíð-
ina og hefur unnið við hvalstöðina
síðan. Starfsfólkið var af ólíkum
toga: járniðnaðamienn og vélstjór-
ar, bændur og bændasynir, sjómenn
og verkamenn, skrifstoftifólk og
námsmenn og svo önnuðust konum-
ar matseldina. í Hvalnum bundust
menn vináttuböndum og vinnan var
námsmönnunum holl. En það var
einmitt sérstakt fyrir Loft að hann
vildi greiða götu námsmanna og -
kvenna til þess að þau gætu kostað
nám sitt sjálf.
Hinn 11. maí 1939 kvæntist Loft-
ur Solveigu Ingibjörgu, dóttur
Sveinbjamar kaupmanns Kristjáns-
sonar á ísafirði og konu hans, Daní-
elínu Brandsdóttur. Börn þeirra era
Birna og Kristján, en hann er
kvæntur Auðbjörgu Steinbach.
Kristján tók við framkvæmdastjórn
af föður sínum. Hann nauðaþekkir
alla þætti í rekstri hvalveiðistöðvar.
Fór ungur á bátana og vann síðan
náið með fóður sínum. Það var gifta
Lofts að hann vissi fyrirtækið í góð-
um höndum sonar síns þegar hann
félli frá. Starfsaldur Lofts var orð-
inn langur. Hann hafði verið heilsu-
hraustur lengst af ævi sinnar en um
það leyti sem hann varð 75 ára tók
heflsan að bila. Gekkst hann þá und-
ir skurðaðgerð og náði furðu góðri
heilsu að nýju. Hann lést á Landa-
kotsspítala hinn 15. júlí 1974 eftir
skamma legu. Réttum mánuði áður
eða hinn 16. júní var dóttursonur
hans, Loftur Bjanú, skírður í Hall-
grímskirkju í Saurbæ. Var það í síð-. *
asta skipti sem Loftur Bjamason
sótti kirkjuna þar í lifanda lífi, en það-
an fór útfór hans fram að hans ósk.
Þau Solveig og Loftur áttu góða
ævi saman, vinmörg og gestrisin svo
að af bar. Þau vora jafnan boðin og
búin til þess að styðja góð málefni.
Okkur gömlum hvalmönnum era
þau sérstaklega kær vegna þeirrar
birtu og hlýju sem stafaði frá þeim í
Hvalfirðinum. Og gildir raunar hið
sama um Birnu og Kristján.
Solveig og Loftur vora mjög
kirkjurækin. Loftur segir frá því tfl
gamans í viðtali sem Matthías Jo-
hannessen átti við hann sjötugan að ~
hann hafi verið kosinn í byggingar-
nefnd Saurbæjarkirkju á Hvalfjarík, -
arströnd án þess að hann vissi það.- ’
„En eftir kosninguna var mér til-
kynnt að ég væri kominn í stjóm
byggingamefndarinnar,“ sagði Loft-
ur. „Og í staðinn fyrir að múðra og
gera allt vitlaust þótti mér afar vænt
um það. Þetta er ánægjulegasta
starf sem ég hef haft með höndum.
Ég tók að mér að útvega efni og
innflutningsleyfi fyrir kirkjuna, en
þá voru fjárhagshöft og þurfti að
sækja um leyfi. En það gekk vel.
Andi séra Hallgríms sveif yfir vötn-
um gjaldeyrisnefndarinnar. Það ertf >
ótrúleg áhrif sem hann hefur haft -
á ótrúlegustu stöðum.“
Loftur mat Hallgrím Pétursson
mikils og hafði Passíusálmana jafn-
an með í farteskinu. Um tryggð
Lofts við minningu sálmaskáldsins
og kirkjuna í Saurbæ fórast séra
Jóni Einarssyni m.a. svo orð: „Á sín-
um tíma átti Loftur sæti í bygging-
amefnd Hallgrímskirkju í Saurbæ
og þeirri kirkju hefur hann fórnað
meira en nokkur annar einstakling-
ur. Gjafir þeirra hjónanna og þeirra
fyrirtækja, sem Loftur veitir for-
stöðu, til Hallgrímskirkju í Saurbæ
era svo miklar að vöxtum og gæðum
að tfl fádæma má telja í kristnisögu
íslands. Meðal þeirra gjafa er altafr
istafla kirkjunnar sem hvalveiðifé-'
lagið gaf. En eins og kunnugt er er
altaristaflan eitt fegursta og sér-
stæðasta listaverk hér á landi (gerð
af hinum nafnkunna finnska lista-
manni Lennart Segerstrále). Það er
Lofti Bjamasyni meira að þakka en
nokkram öðram, hvílíkt listaverk og
menningarprýði Hallgrímskirkja í
Saurbæ er. Einstæðrar fórnar hans,
höfðingsskapar og örlætis mun
kirkjan njóta um allan aldur.“
Loftur var einnig í safnaðarstjóm
Fríkirkjunnar í Hafnarfirði. Létu
þau Solveig sér annt um kirkjuna í
hvívetna.
Bændur á Hvalfjarðarströnd
héldu Lofti samsæti 75 ára gömlum^
Var hófið haldið að Hlöðum við Fer-
stiklu. Sóttu það allir bændur sveit-
arinnar að þremur undanskildum
sem ekki áttu heimangengt. Færðu
þeir honum að gjöf fallegt málverk ~
eftir Svein Þórarinsson af Hall-
grímskirkju í Saurbæ með Botnssúl-
ur í baksýn. Þeir vildu gleðja hann
enda átti hann það skilið. í þessu
sambandi rifjast upp fyrir mér sem
er kannski smátt hjá öðru meira að
síðustu helgina í ágúst árið 1955 rof-
aði loksins til eftir langvarandi
óþurrka svo að kominn var brakandi
þei-rir. Þá deildi Loftur starfsmönn-#"
um hvalstöðvarinnar niður á bæina
til þess að hjálpa bændum að bjarga
heyjunum. Og það skipti sköpum því
að svo byrjaði að rigna á ný.
Það verða margir til að minnast
Lofts Bjamasonar í dag með þakk-
læti og virðingu. Og Solveigu send-
um við hlýjar kveðjur þar sem hún
situr í hárri og góðri elli.
Halldór Biöndal.