Morgunblaðið - 07.08.1998, Blaðsíða 31

30 FÖSTUDAGUR 7. ÁGÚST 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ptangtiiiMftMí
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
LÉTT Á ERLENDRI
SKULDABYRÐI
TVENNT VEKUR sérstaka athygli í niðurstöðum ríkis-
reiknings fyrir árið 1997. Annars vegar er tekjuafgangur
á ríkissjóði í fyrsta sinn í þrettán ár, 700 milljónir króna, en
hins vegar er niðurgreiðsla á skuldum ríkisins um rúma 2,6
milljarða. Vonandi er þetta ekki aðeins merki um betri tíð
heldur einnig um breyttan hugsunarhátt í fjármálastjórn
ríkisins.
Batinn í ríkisfjármálum var umtalsverður á síðasta ári.
Hallinn á ríkissjóði árið 1996 nam 8,7 milljörðum króna og
með tekjuafganginum á síðasta ári er afkomubatinn samtals
9,4 milljarðar. Miðað við mikinn og langvarandi ríkissjóðs-
halla eru þetta umtalsverð tíðindi. Bætt staða ríkissjóðs sést
einna bezt á því, að hrein lánsfjárþörf lækkaði milli ára um
14,8 milljarða. Lánsfjárþörfin sem hlutfall af landsfram-
leiðslu nam 2,5% árið 1996, en á síðasta ári var afgangur sem
nam 0,5%.
Lántökur ríkissjóðs á innlendum lánamarkaði, umfram af-
borganir, námu 3,9 milljörðum króna árið 1997. Hins vegar
greiddi ríkissjóður niður erlendar skuldir um 6,5 milljarða
króna. Þetta er vissulega fagnaðarefni, því skuldir þjóðar-
búsins við erlenda lánardrottna eru alltof miklar. Vextir, af-
borganir og annar kostnaður af þessum lánum eru þung
byrði fyrir landsmenn. Bezt er að nauðsynlegar lántökur rík-
issjóðs fari fram innanlands að svo miklu leyti sem kostur er,
enda séu vextir og annar fjármagnskostnaður sambærilegur
og erlendis. Hann rennur þá til íslenzkra lánastofnana, líf-
eyrissjóða og annarra fjármagnseigenda.
Ríkissjóður skuldaði samtals 241,6 milljarða króna í lok
síðasta árs, en 172 milljarða að frádregnum lánveitingum.
Erlendar skuldir námu 126,6 milljörðum en innlendar 114,9
milljörðum. Hlutfall erlendra skulda af landsframleiðslu var
52,4% í árslok 1997 og hafði lækkað úr 55,4% frá árinu áður.
Ríkisstjórnin hefur lýst þeirri stefnu að halda þurfi áfram
að greiða niður erlendar skuldir. Geir H. Haarde, fjármála-
ráðherra, sagði í viðtali, sem birtist í Morgunblaðinu í gær,
að fyrirhugaðri sölu ríkiseigna sé ekki ætlað að fjármagna
neyzlu þjóðfélagsins heldur til að grynnka á skuldum og
létta á óheyrilegri byrði, sem stafi af vaxtagreiðslum. Þetta
er verðugt takmark í ríkisfjármálum og svo sannarlega tíma-
bært. Góðærið ber að nýta til að létta á skuldabyrðinni og þá
fyrst og fremst erlendum skuldum.
LÉTTÚÐLEG AFSTAÐA
TIL LAGA
UMMÆLI Guðmundar Bjarnasonar umhverfisráðherra í
Morgunblaðinu í gær hljóta að vekja fólk til umhugsun-
ar um það hvaða augum ráðherrann líti löggjöf þá, sem
starfa ber eftir.
Héraðsdómur Reykjavíkur hefur komizt að þeirri niður-
stöðu að ákvörðun ráðherrans um flutning Landmælinga Is-
lands til Akraness sé ekki ólögmæt, þótt ekki sé sérstaklega
kveðið á um heimild ráðherra til að ákveða slíkan flutning í
lögum. Við þessa niðurstöðu dómsins sættir stefnandinn í
málinu, sem er starfsmaður Landmælinga, sig ekki og er lík-
legt að dómnum verði áfrýjað til Hæstaréttar.
í samtali við Morgunblaðið segist Guðmundur Bjarnason
ekki hafa áhyggjur af því þótt dómnum verði áfrýjað, því að
hann hafi fullan þingmeirihluta fyrir málinu. „Flutningurinn
var auðvitað samþykktur af hálfu ríkisstjórnarinnar og með
fullri vitund stjórnarflokka þannig að ef niðurstaða Hæsta-
réttar yrði að leita þyrfti samþykkis Alþingis þá tel ég mig
hafa fulla möguleika á að fá þá heimild hjá þinginu.“
Nú má auðvitað segja sem svo að hér sé ráðherrann að
velta fyrir sér fræðilegri spurningu - hann vann málið í und-
irrétti og ómögulegt er að segja hvernig fer, verði málinu
áfrýjað til Hæstaréttar. Það er hins vegar fremur léttúðleg
afstaða til laganna að gera ráð fyrir því að falli dómur ekki
ráðherranum í vil, megi bara fá Alþingi til að kippa því í lið-
inn. Þótt til séu fordæmi fyrir slíku, er þetta a.m.k. ekki
kostur, sem stendur hinum almenna borgara til boða þegar
hann telur sig hafa verið órétti beittan af dómstólunum.
Dómsniðurstöður breyta svo auðvitað engu um það, að
ákvörðun umhverfisráðherra um flutning Landmælinga er
geðþóttaákvörðun, sem ekki hefur verið rökstudd með full-
nægjandi hætti og mun ekki þjóna hagsmunum stofnunar-
innar, skattgreiðenda eða þeirrar byggðastefnu, sem ráð-
herrann þykist vera að framkvæma.
KREPPAN
í ASÍU
KNÝR Á DYR
Ókyrrð á verðbréfamörkuðum undanfarna
daga hefur valdið því að spár um niður-
sveiflu í efnahagsmálum Vesturlanda hafa
fengið byr í seglin.
íslendingar hafa orðið varir við As-
íuvandann. Marel hefur selt minna af
búnaði til fiskvinnslufyrirtækja en
vænst hafði verið og fisksölufyrirtæki
beina nú ekki sjónum til Japans í
sama mæli og áður enda spáð fram-
haldi á hnignun efnahagslífs Japana á
næstu mánuðum.
Hiksti í Wall Street
Hikstinn sem olli nokkrum ótta á
þriðjudag var ekki af þeirri stærð-
argráðu að verðbréfasalar færu þegar
að ráðieggja aukna varkárni í fjár-
festingum, lækkunin á Dow Jones-
vísitölunni var aðeins 3,4%. Fjölmargt
veldur verðbreytingum á mörkuðun-
um og því skoðanir á orsökunum oft
jafnmargar og sérfræðingarnir. Verk-
fall hjá General Motors, sem nýlega
leystist, er ein af ástæðunum sem
nefndar hafa verið fyrir stöðnun á
mörkuðunum síðustu vikurnar og nú
segja sumir að þegar verksmiðjurnar
fari aftur í gang muni framleiðsla og
neysla taka nýjan kipp.
Frá árinu 1925 hafa orðið 22 dag-
sveiflur á Dow Jones þar sem lækk-
unin var meira en 10%, að sögn Wall
Street Journal. Þetta svari til þess að
svonefnd leiðrétting, þ.e. að mark-
aðslögmálin sjái um að lækka óeðli-
lega hátt verð á hlutabréfum, verði að
jafnaði á þriggja til fjögurra ára
fresti. Því má samt ekki gleyma að
önnur hver leiðrétting verður til þess
að verðið á bréfunum lækkar um allt
að 20% sem merkir að margir tapa
stórfé, að minnsta kosti í bili.
Fyrir nokkrum vikum varð breyt-
ing á verðþróun á fjármálamörkuðum
vestra, stöðnun hófst eftir stöðuga
blómatíð um nokkuira ára skeið og
jafnvel nokkur lækkun þótt ekki væri
hún mikil. Frá 17. júlí hefur Dow Jo-
nes lækkað um rúmlega 9%.
„Það er eins og markaðurinn hafi
hrunið undan eigin þunga,“ sagði einn
af sérfræðingunum á miðvikudag.
Flestir töldu að ekki væri ein augljós
ástæða fyrir verðfallinu heldur væri
fremur um óljósa tilfínningu fyrir því
að verðbréfin væru ofmetin. „Við höf-
um séð verðtilboð sem voru fáránleg
þegar haft var í huga hver hagnaður
umrædds fyrirtækis var,“ sagði
Elaine Hahn hjá Hahn Capital Mana-
gement í San Francisco. „En enginn
vildi hlusta."
Skorður við frelsinu
Rafræn viðskipti valda því að hraði
sveiflunnar er nú mun meiri en áður,
verðbréfasali getur á örskotsstundu
keypt eða selt bréf fyrir svimandi
Reuters
VERÐBRÉFASALI í Frankfurt klórar sér í höfðinu og virðir fyrir sér
línurit DAX-vísitölunnar um verðþróun í kauphöllinni á miðvikudag.
Verðið lækkaði um rúm þrjú prósent í kjölfar svipaðrar lækkunar á Dow
Jones-vísitölunni í New York daginn áður.
ekki einir um að spá óhjákvæmilegu
verðfalli og tímabundinni kreppu. Rit-
stjórar Economist og annarra hag-
fræðirita hafa lengi talið að hækkanir
á verðbréfamörkuðum vestanhafs
væi-u að nokkni leyti eins og sápukúla.
Þörf væri á leiðréttingu - og nýlega
gaf Greenspan í skyn að hann væri
sömu skoðunar. Hann telur samt efna-
hag landsins vera í betra horfi en hann
hafi verið í hálfa öld. Aðrir benda á
mikilvægan veikleika; hallinn á utan-
ríkisviðskiptum sé hratt vaxandi.
Efnahagskreppan í Asíu hefur þeg-
ar valdið því að dregið hefur úr spurn
eftir bandarískum vörum og þjónustu.
Mikill styrkur dollarans hefur valdið
bandarískum útflutningsfyrirtækjum
búsifjum. Mál Clintons forseta og
Monicu Lewinsky hefur svo aukið á
óvissuna í stjórnmálum sem aldrei er
gott fyrir efnahagslífið.
Mikilvægasta ástæðan fyrir því að
bjartsýnin hefur dvínað hjá mörgum
fjárfestum og fyrir gruninum um að
óveður gæti verið framundan er samt
að hagnaður fyrirtækja hefur minnk-
að, einnig hjá stærstu og öflugustu
samsteypum bandarísks atvinnulífs.
Sjálfur grundvöllur þenslunnar er
sennilega ekki jafntraustur og fyrr.
Kreppa í Bretlandi?
Economist fjallaði nýlega um bresk
efnahagsmál en þar í landi eru nú
teikn um erfiðari tíma framundan þótt
víðast annars 'staðar í álfunni sé upp-
gangur.
Framleiðsla á breskum iðnaðarvör-
um hefur minnkað vegna þess hve
pundið er sterkt, einnig hafa markað-
ir í Asíu brugðist. Tiltrú ráðamanna í
atvinnulífinu og almennings hefur
minnkað og dregið hefur úr hagnaði
fyrirtækja. Ritið segir að stjórn Tony
Blairs megi alls ekki fara á taugum og
gifpa til örþrifaráða, líta beri svo á að
um hefðbundnar sveiflur í efnahagn-
um sé að ræða.
Ekki megi gleyma að atvinnuleysi í
Bretlandi verði líklega minna í kom-
andi kreppu þar en hjá Frökkum og
Þjóðverjum er þeir búi við góðæri.
Auk þess sé breskt atvinnulíf nú bet-
ur búið undir að takast á við tíma-
bundna kreppu en áður, fyrirtækin
séu betur rekin og þau ekki jafn
skuldsett og oft áður.
EFTIR nær stöðugan og
mikinn uppgang í efna-
hag iðnríkjanna í nokkur
ár varð skyndilega aftur-
kippur í Asíu í fyrra.
Spáð var að áhrif vandamálanna þar
hlytu fyrr eða síðar að draga úr þrótti
efnahagslífsins á heimsvísu og þá
einnig í sjálfri eimreiðinni, Bandaríkj-
unum. Á þriðjudag varð skyndilega
verðfall á fjármálamörkuðum, fyrst í
New York. Töldu margir að spárnar
væru nú að rætast, Asíukreppan væri
fyrir alvöru byrjuð að knýja dyra á
Vesturlöndum.
Spurningin er hvort aukin neysla á
Vesturlöndum muni vega upp vand-
ann sem skapast hefur vegna ki-epp-
unnar í Asíu. Ekki má gleyma að
ýmsar útflutningsvörur frá Ásíu fást
nú á lægra verði en áður og þessi þró-
un bætir kjör þjóðanna utan Ásíu,
eykur efnahagsumsvifin.
Flestir hagspekingar eru í raun
bjartsýnir og telja að frekar hafi verið
um skammtímaóþægindi að ræða á
þriðjudag en upphaf kreppu. En vand-
inn er að lítið er um trausta spámenn
þegar uppsveiflur og dýfur efnahags-
lífsins eru annars vegar. Alan Green-
span, seðlabankastjóri Bandaríkjanna,
er sjálfur gott dæmi. í október 1990
sagði hann að ekki væri hafin kreppa i
Bandaríkjunum en sérfræðingar voru
sammála um það síðar að hún hefði
hafist þegar í júlí!
„Menn héldu að vandamálin í Asíu
myndu ekki standa lengur yfir en
þrjá rnánuði," sagði Charles Hill, tals-
maður fjáiTnálafyrirtækisins First
Call í Boston í samtali við Financial
Times í vikunni. „Nú eru menn farnir
að skilja að vandinn er illvígari en
talið var. Ef tapið er á við hagnaðinn í
eitt ár er erfitt að sjá fyrir sér að upp-
gangurinn á fjármálamörkuðum haldi
áfram.“
Danska blaðið Jyllands-Posten seg-
ir að dönsk útflutningsfyrirtæki búi
sig nú undir að kreppan í Asíu verði
langvarandi og verði alvarlegri en
fyrst hafí verið gert ráð fyrir. Sam-
steypan FLS Industries segist nú
ekki vænta þess að gera samninga um
byggingu sementsverksmiðja í Asíu
fyrr en í fyrsta lagi árið 2001. Að sögn
forstjóra fyrirtækisins, Birgers Riisa-
gers, hefur starfsmönnum þess verið
fækkað um 1.000 manns vegna
ástandsins í Asíu. 0K, sem er mjög
öflugt í útgerð flutningaskipa, gerir
nú ráð fyrir að halli á rekstrinum á
þessu ári verði allt að 2500 milljónir
íslenskra króna sem eru mikil um-
skipti.
fjárhæðir. Settar hafa verið reglur í
New York sem stöðva viðskiptin um
hríð, hálftíma í senn, til að draga úr
óeðlilegum sveiflum ef ljóst þykir að
þær séu í aðsigi.
Oftast þykja menn greina augljósar
og röklegar ástæður fyrh' því að
snöggar breytingar verða á mörkuð-
unum en hinu má ekki gleyma að um
er að ræða ákvarðanir geysilegs
fjölda einstaklinga. Þeir geta látið
stjórnast af fréttum sem ekki reynast
eiga við rök að styðjast eða misskiln-
ingi í fjölmiðlum. Loks má bæta við
hjarðhvöt, þegar margir selja bréf
fylgja aðrir í humátt á eftir.
Þótt flestir hagfræðingar mæli með
sem mestu frelsi á fjármálamörkuðum
eru sumir þeirra farnir að viðra hug-
myndir um að takmarka óvænta fjár-
magnsflutninga milli markaða með al-
þjóðlegum aðgerðum. Hafa þeir bent
á að niðurstaðan hafi stundum orðið
mikið tjón á viðkvæmum efnahag ein-
stakra ríkja og kreppan í Mexíkó fyrir
fáeinum árum stundum nefnd sem
dæmi. Breska vikuritið The
Economist hefur þó varað við þessum
skoðunum og sagt að til langs tíma
yrði tjónið af stýringu enn meira.
Rétta lausnin sé að stjórnir ríkjanna
auki viðskiptafrelsi og sýni ábyrgð í
ríkisfjármálum. Þá verði umrædd
lönd ekki jafn berskjölduð fyrir svipt-
ingunum.
Allt leikur í lyndi en ...
Hagvöxtur í Bandaríkjunum var
5,5% á fyrsta ársfjórðungi þessa árs
en aðeins 1,4% á öðrum ársfjórðungi.
Enn er samt hagvöxtur þar og upp-
gangur er í efnahag flestra Vestur-
Evrópuríkja. Verðbólga og vextir eru
með lægsta móti vestra, atvinnuleysið
hefur ekki verið minna í 25 ár. Ef
marka má kannanir er tiltrú banda-
rískra neytenda á efnahagslífið meiri
en verið hefur í þrjá áratugi.
Hvernig er hægt að tala um kreppu
við þessar aðstæður? Alan Greenspan
velti því fyrir sér opinberlega í fyrra
hvort tölvubyltingin og aðrar grund-
vallarbreytingar í efnahagsmálum
hefðu valdið því að uppsveiflur myndu
nú ekki rísa og hníga á nokkrum árum
heldur gæti uppsveiflan staðið í
nokkra áratugi.
En atvinnu-bölsýnisýnismenn eru
Milli vonar og ótta
TITRINGUR fer um efnahagslíf
heimsins þegar Dow Jones vísitalan
í New York lækkar skyndilega eins
og gerðist sl. þriðjudag. Verðbréfa-
eign hefur orðið mun almennari
síðustu áratugina í iðnríkjunum en
áður gerðist, fjórði hver Banda-
ríkjamaður á nú hlutabréf. Oftast
er að sjálfsögðu um litlar Ijárhæðir
að ræða en hvort sem fjárfestar eru
stórir í sniðum eða litlir fylgjast
þeir vandlega með fréttum af
NASDAQ, FTSE, Nikkei og Dow
Jones sem er þekktust. En hvað er
Dow Jones?
Verðið á hlutabréfum í 30 stórum
bandarískum fyrirtækjum er notað
til viðmiðunar þegar Dow Jones-
vísitalan er reiknuð út. Verslað er
með hlutabréf þeirra í kauphöll
New York-borgar og Ijóst er að
verulegar breytingar á verði bréf-
anna hljóta að endurspegla nýtt
mat fjárfesta og spákaupmanna á
markaðnum og horfum í efnahags-
lífinu. Önnur þekkt vísitala er
NASDAQ en inn í grunn hennar er
tekið verð mun fleiri fyrirtækja og
eru sum þeirra tiltölulega lítil.
Verðsveiflur á verðbréfum,
gjaldmiðlum og gulli eru að jafnaði
talsverðar á hveijum degi en það
sem menn bíða gjarnan eftir er
staðan þegar kauphöllinni er lokað
á kvöldin. Vegna tímamismunar
geta þeir sem stunda umfangsmikil
viðskipti með verðbréf í New York
reynt að bæta sér upp tap eða
hagnast á fyrirhugaðri hækkun
með því að kaupa eða selja á öðrum
stórum fjármálamörkuðum, t.d. í
London eða Tókýó. Aðrir taka
áhættuna og vona að um stundar-
fyrirbæri sé að ræða, markaðurinn
muni fljótt jafna sig.
Verðið féll um tæp 300 stig á
þriðjudag sem svarar til rúmlega
3,4% lækkunar. Þetta telst þó ekki
mikið áfall og Ijarri því að um hrun
hafi verið að ræða. Breytingin er
innan marka þess sem kallað er
„leiðrétting". Er þá átt við að verð
á mörkuðum hafi verið orðið óeðli-
lega hátt, bréfin hafi verið ofmetin.
Klifrað hærra
Uppruna Dow Jones má rekja til
þess að árið 1884 var birt í eins
konar fréttabréfi, sem síðar varð
að hinu virta Wall Street Journal,
verð á hlutabréfum í 11 þekktum
stórfyrirtækjuin. Var einkum um
að ræða járnbrautarfyrirtæki. Ári
síðar var farið að birta vísitöluna
reglulega við lokun kauphallarinn-
ar og þá var vísitalan 62,76 stig.
Hún fór yfir 100 stig árið 1906, 500
stig árið 1956, 1.000 stig 1972 og
2.000 stig í ársbyijun 1987. Um
haustið sama ár féll hún um rúm-
lega 500 stig á einum degi og hafði
aldrei áður hrapað jafnmikið á ein-
um degi. í prósentum var áfallið
mikið; verðmæti bréfanna í kaup-
höllinni lækkaði um 22,6%.
Uppgangurinn hefur verið mikill
á verðbréfamörkuðum undanfarin
ár. Dow Jones fór í 5.000 stig
haustið 1995 og 8.000 stig sumarið
1997. Um haustið hófst efnahags-
kreppan í Asíu og vísitalan féll á
einum degi í október um 554 stig
eða 7,2%. Daginn eftir hækkaði hún
um 337 stig og verslað var með
rúmlega milljarð verðbréfa þann
daginn. í apríl sl. fór vísitalan í
9.000 stig en hefur síðustu vikurnar
sigið heldur niður á við.
FÖSTUDAGUR 7. ÁGÚST 1998 31*
Má rekja aukna beitingn ofbeldis til nýrrar kvenímyndar?
NIÐURSTÖÐUR sálfræð-
ingsins Antoinette Hardy,
sem hún kynnti nýlega á
þingi breska sálfræðingafé-
lagsins, sýna fram á að fjöldi ung-
lingsstúlkna sem hlaut fangelsisdóm
fyrir ofbeldisglæpi hefur tvöfaldast
frá árinu 1991. Hardy kemst að því
að unglingsstúlkur beita ofbeldi í
auknum mæli til að sýna fram á að
þær geti séð um sig sjálfar, til að
standa vörð um ímynd sína og til að
sýnast öðrum fremri. Þær virðast
vera að endurskilgreina kvenímynd-
ina með því að taka upp hegðun sem
hingað til hefur þótt „karlmannleg“.
Það sem áður hefur þótt í hæsta
máta „ókvenlegt", eins og að kýla og
sparka fellur nú að kvenímynd ungra
stúlkna, segir Hardy og bendir á að
samfélagsgerðin hafi hingað til séð til
þess að slíkar tilhneigingar væru
bældar niður hjá stúlkum. Hardy
tekur þó fram að stúlkurnar séu ekki
að reyna að vera eins og karlmenn,
heldur séu þær mjög kvenlegar, með
sítt hár og noti andlitsfarða.
Niðurstöðurnar fékk Hardy eftir
að hafa tekið djúpviðtöl við 40 stúlkur
á aldrinum 14 til 18 ára. 32 þeirra
höfðu a.m.k. einu sinni tekið þátt í
slag þar sem sparkað var og kýlt af
öllu afli, og jafnvel beitt brotnu gleri.
Einungis fjórðungur stúlknanna sá
eftir því sem þær gerðu og 15%
þeirra sögðust hafa komist í „sælu-
vímu“ á eftir.
Niðurstöður könnunai- sem Þórólf-
ur Þórlindsson og Jón Gunnar Bern-
burg gerðu á vegum Rannsóknar-
stofnunar uppeldis- og menntamála
meðal íslenskra unglinga í 10. bekk
grunnskóla í janúar 1995 sýnir að
12% stúlkna hafi kýlt einhvern einu
sinni eða oftar sl. 12 mánuði. Aftur á
móti höfðu 38% drengja kýlt ein-
hvem á sama tímabili. 36% stúlkna
höfðu hrint einhverjum, en 66%
drengja. Alls höfðu 23% stúlkna
sparkað í einhvern, á móti 42%
drengja og 25% stúlkna slegið ein-
hvern á móti 34% drengja. Af þessu
má dæma að ofbeldi er algengara
meðal drengja á Islandi, þó stelpur
beiti því einnig töluvert. Ekki eru til
tölur hér á landi sem sýna fram á
breytingar á fjölda fangelsisdóma
unglingsstúlkna vegna ofbeldisverka,
þótt einstök atvik séu landsmönnum
eflaust í fersku minni.
Afbrot kvenna
tvöföld
Annadís G. Rúdólfsdóttir félagssál-
fræðingur telur hæpið að hægt sé að
útskýra ofbeldi unglingsstúlkna ein-
ungis út frá kynferði. Hún telur lík-
legt að þessar stúlkur, eins og ungir
menn sem sýni ofbeldi með þessum
hætti, tilheyri frekar neðri lögum
samfélagsins. Þar ríki atvinnuleysi og
um leið ákveðið vonleysi og þetta
unga fólk hafi því ekki sömu tækifæri
og fólk úr efri lögum samfélagsins til
að sýna „vald“ sitt og getu, til dæmis
með velgengni og frama í starfi eða
skóla. „Þessi hegðun er því að mínu
mati fremur viðbrögð við þessum að-
stæðum en dæmi um eðlislæga of-
beldishneigð. Hvað snertir breyting-
ar á kvenímyndum þá lifa hinar
gömlu hefðbundnu kvenímyndir enn
góðu lífi en það hafa fleiri bæst við.
Skilin sem dregin hafa verið milli
karlmennskunnar og kvenleikans
virðast oft ekki jafn skörp og þau
voru áður. Við sjáum fleiri dæmi þess
t.d. í kvikmyndum að konur sýni
hegðun sem talin hefur verið karl-
mannleg án þess að það storki kven-
leika þeirra," segir Annadís og tekur
sem dæmi nýjustu James Bond
myndina.
„Þó svo að þessar ungu stúlkur
taki upp hefðbundin einkenni hinnar
kvenlegu kynveru þarf ekki að vera
mótsögn í þeirra huga milli þess að
nota andlitsfarða og að beita sömu
neikvæðu leiðum og karlar til að fá
útrás fyrir gremju og reiði. Hefð-
bundnar ímyndir hafa hins vegar
greinileg áhrif þegar verið er að fjalla
um þessa glæpi í blöðum. Glæpir
kvenna þykja hræðilegri og óskiljan-
legri en glæpir karla. Eins og einhver
afbrotafræðingurinn benti á er þeirra
afbrot tvöfalt. Þær brjóta bæði gegn
þeim hugmyndum sem eru til staðar
um kven“eðli“ og lagabókstafnum,"
FYLGIR það nýrri kvenímynd að beita ofbeldi? Myndin er sviðsett.
Ofbeldi í sam-
hengi við félags-
legt umhverfí
Niðurstöður rannsóknar bresks sálfræðings
sýna fram á að ofbeldishneigð sé stúlkum
jafn eðlislæg og piltum og breytingar á við-
teknum kynímyndum geri það að verkum að
unglingsstúlkur beiti ofbeldi í auknum mæli.
Ragna Sara Jónsdóttir kynnti sér álit ís-
lenskra sérfræðinga á niðurstöðum rann-
sóknarinnar og hugmyndir þeirra um orsak-
ir ofbeldishneigðar.
segir Annadís en hún kennir inngang
að kynjafræðum í Háskóla Islands.
Ofbeldi fylgir breyttri
kveníinynd
Erlendur S. Baldursson afbrota-
fræðingur hjá Fangelsismálastofnun
telur að aukið ofbeldi meðal kvenna
sé einn af fylgifiskum breyttrar
kvenímyndar. „Þegar kynhlutverkin
breytast á þann veg að þau eru ekki
lengur eins skýr og þau voru áður, er
viðtekið í auknum mæli að konur
hegði sér eins og karlar. Því fylgir að
þær eru farnar að drekka meira og
ofbeldið fylgir með. Það sem ég á við
er að stelpur eru farnar að vinna
strákastörf í auknum mæli, þær eiga
lagalegan rétt á sömu launum, það er
orðið miklu minna sagt við því ef
stelpa er full heldur en fyrir 30-40 ár-
um, þær eru orðnar meiri hluti af
þjóðfélaginu öllu og eru hættar að
vera bara heima að passa börnin.
Þessum breytingum á kvenímynd
fylgja kjaftshögg, spörk og fleira, því
þær læra þetta líka. Stelpur slást til
dæmis á útihátíðum í dag, í gamla
daga hefði það þótt ákaflega skrýtið
að sjá stelpur vera fullar og slást.
Það að afbrot kvenna aukist al-
mennt séð, er hugsanlega hægt að
líta á sem jákvæðan þátt í jafnréttis-
baráttunni þó að það sé ljótt að segja
það. Það sýnir að þær eru á sama
stalli og karlmenn. Á móti get ég
hins vegar sagt að ef við myndum ala
alla upp eins og stelpur voru aldar
upp hér áður fyrr samkvæmt þessum
eldgömlu gildum, gæti vel verið að
það væri minna af óróa, hasar og of-
beldi í samfélaginu," segir Erlendur.
Erlendur segir að aukin notkun
áfengis og fíkniefna meðal stúlkna
hafi einnig áhrif á ofbeldishneigð
þeirra en slík efni séu eins og vitað er
ofbeldishvetjandi.
„Stúlkur geta vafalítið upplifað sig
ekkert síður „kvenlegar“ þótt þær
sýni ofbeldishegðun," segir Kolbrún
Baldursdóttir sálfræðingur og telur
að sú aukna ofbeldishegðun stúlkna
sem verið sé að vísa til í umræddri
rannsókn hafi fremur lítið að gera
með kvenímynd þeirra. Kolbrún
bendir á að ofbeldishegðun beggja
kynja hafi færst í vöxt undanfarinn
áratug og hún tengist meðal annars
aukinni vímuefnaneyslu unglinga.
„Hjá stúlkunum er þetta því engin
undantekning og sumar rannsóknir
sýna að stúlkur beita nú ofbeldi oft af
sömu hörku og drengir. Að minu
mati þarf að varast að álykta að ein-
hver ein ástæða liggi þarna að baki,
slíkt er of mikil einföldun. Þessa þró-
un þarf að skoða í félags- og menn-
ingarlegu samhengi," segir Kolbrún.
Hún bendir á að í mörgum vest-
rænum þjóðfélögum hafi kvenhlut-
verkið tekið gífurlegum breytingum,
og segja megi að það hafi breyst mun
meira en hlutverk karla ef hægt væri
að setja einhverja mælistiku á þau.
„Konur hafa jú verið að hasla sér völl
á æ breiðari vettvangi náms og starfa
sem áður einungis karlmenn fylltu.
Því þarf það ekki að koma á óvart að
stúlkur hafí einnig tileinkað sér
ákveðið hegðunai-mynstur sem al-
gengara hefur verið meðal pilta,“
segir Kolbrún og telur að þessar
breytingar þurfi að skoða, eigi að
álykta um hvers vegna unglings-
stúlkur beiti ofbeldi í auknum mæli.
Hún segir að aðrh- uppeldisfræðileg-
ir þættir hafi þó einnig áhrif, og megi
þar nefna samskipti unglinga við for-
eldra og hvernig börnum sé kennt að
leysa ágreiningsmál. Unglingar sem
leysi þau með ofbeldi kunni ef tO vill
ekki aðrar leiðir til að tjá reiði og
vonbrigði og auk þess hafi sum
þeirra verið vitni að eða séu þolendur
heimilisofbeldis.
Kolbrún nefnir einnig að sýnt hafi
verið fram á samband milli ofbeldis
hjá unglingum og hversu mikið þau
horfa á ofbeldi í sjónvarpi og kvik-
myndahúsum. Að auki tengist ýmis
skapgerðareinkenni og persónuleika-
þættir eins og til dæmis ofvirkni,
hvatvísi, lágt sjálfsmat og sjálfstraust
auknum líkum á ofbeldishegðun
beggja kynjanna. Hvort ofbeldis-
hneigð sé stúlkum jafn eðlislæg og
piltum eins og Hardy ályktar, segir
Kolbrún að erfitt sé að fullyrða um
hvort ofbeldi sé einhverjum eðlis-
lægt. „Þær aðstæður og atlæti sem
einstaklingurinn elst upp við hlýtur
að skipta höfuðmáli hvað varðar við-
brögð hans til ólíkra umhverfis-
áreita.“
Unglingsstúlkur eflaust. ekki
meðvitaðar um ímynd sína
Sigríður D. Benediktsdóttir sál- .
fræðingur hjá Barna- og unglinga-
geðdeild Landspítalans segir neyslu
áfengis og annarra vímuefna hafa
aukist hjá unglingsstúlkum og í kjöl-
far þess sé vitað til að tilfellum þar
sem stúlkur beiti ofbeldi hafi fjölgað.
Hún telur þó hæpið að draga ályktan-
ir um hegðun unglingsstúlkna út frá
viðtölum við 40 þeirra. Hún telur að
nauðsynlegt hefði verið að skoða aðra
hópa stúlkna til að kanna hvort
ímynd unglingsstúlkna af sjálfum sér
sé að breytast auk þess sem úrtakið
hefði þurft að vera stærra.
„Eg velti því fyrir mér hvernig
Hardy hafi fengið þær upplýsingar
hjá stúlkunum að þær beittu ofbeldi
til að sýna fram á að þær geti séð um -
sig sjálfar, til að standa vörð um
ímynd sína og til að sýnast öðrum
fremri. Mér þykir það nefnilega ólík-
legt að þessar stúlkur hafí ímynd sína
á hreinu, hvað þá að þær séu meðvit-
að að skapa nýja ímynd,“ segir Sig-
ríður. Hún segir það ekki koma sér á
óvart að umræddar stúlkur séu
„mjög kvenlegar, með sítt hár og noti
andlitsfarða" því vitað sé að stúlkm-
sem eni óöruggar með sjálfsmynd
sína leggi mikið upp úr þvi að líta vel
út. „Margar stúlkur sem eiga við •
vandamál að etja, jafnvel alvarleg
vandamál, geta litið vel út.“
Sigríður segir mikilvægt að hafa
það í huga að unglingar endurspegli
með hegðun sinni það samfélag sem
þeir lifi í. „En alhæfingar eins og mér
finnst koma fram í þessari grein geta
gert meiri skaða en gagn.“
Samspil
margra þátta
Þórólfur Þórlindsson jirófessor í
félagsfræði við Háskóla Islands seg-
ist telja að túlkun á niðurstöðum um-
ræddrar rannsóknar einfaldi mikið
það sem hefur áhrif á ofbeldishneigð
unglinga. Bæði innlendar og erlendar
rannsóknir sýni að málið sé mun
flóknara. „Ofbeldi er vissulega að
breytast frá því sem það var áður og
langflestar rannsóknir benda til að
um sé að ræða að félagslegt taum-
hald sé minna en var í hefðbundnu
samfélagi, stöðugleiki samfélagsins
sé minni og það sé styttra í upplausn-
ina.
Á sama tíma hafa margir staldrað
við það að miklu meira sé um íyrir-
myndir hvað ofbeldi varðar í fjölmiðl-
um en áður. Eg hef sjálfur trú á því
að ástæðurnar liggi meira í félags-
legu umhverfi heldur en í áhrifum
fjölmiðla en þarna er samspil á milli.
Einstaklingar sem eru tiltölulega
lausbeislaðir í samfélaginu mynda
ákveðinn áhættuhóp sem síðan verð- '
ur jarðvegur fyinr fjölmiðla og ýmiss
konar áróður. I þessu sambandi má
einnig nefna að ofbeldi tengist mjög
oft vímuefnaneyslu ungs fólks,“ segir
Þórólfur.
„I allri umræðu um ofbeldi í samfé-
lagi okkar í dag er mikilvægt að hafa
í huga að umburðarlyndi samfélags-
ins gagnvart ofbeldi fer minnkandi.
Ofbeldi meðal unglinga fær meiri um-
fjöllun en áður, meðal annars vegna
þessa. Þannig má e.t.v. segja að skil-
greining á því hvað sé ofbeldi, sé víð-
ari en hún var. Við þurfum að gera _
skýran greinarmun á alvarlegu of-
beldi og ryskingum eða áflogum sem
eru einfaldlega hluti af leik ung-
linga,“ segir hann.
Það skal tekið fram að allir þeir
sem hér að ofan veittu sérfræðiálit
tóku fram að þar sem þeir hefðu ekki
séð rannsóknina í heild sinni væri
erfitt að alhæfa um niðurstöður.
hennar.