Morgunblaðið - 28.08.1998, Síða 28

28 FÖSTUDAGUR 28. ÁGÚST 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Ferðabrot frá Israel IV
Naglasúpa á
krossgötum
Eftir friðsama tíð í Amirim, þar sem
grænmetisætur brutu land fyrir 30 árum
og fólk lifir af ferðamennsku og heilsu-
rækt, heldur Freysteinn Jóhannsson
----------------—p---
áfram ferð sinni um fímmtugt Israel.
LEIÐIN frá Amirim vestur á
strönd liggur fyrst um
grýttar hæðir, en þegar
þeim sleppir tekur gróðursældin
við fram sléttuna til sjávar. Við
beygjum til norðurs fram hjá Akko
í átt að Nahariyya. Þar við veginn
er samyrkjubúið Lohamei Hag-
hetaot og þar er Helfararsafnið.
Samyrkjubúið var stofnað 19.
apríl 1949, þegar sex ár voru liðin
frá uppreisninni í gyðingahverfi
Varsjár. Flestir stofnendanna voru
menn, sem höfðu lifað af ofsóknir
nazista, og til Israel komu þeir
staðráðnir í að stofna samyrkjubú
í minningu þeirra, sem börðust í
gyðingahverfunum. Safnið geymir
sögu þeirra gyðinga, sem í gettó-
unum voru. Þama eru stundaðar
rannsóknir, haldnar sýningar, fyr-
irlestrar og námskeið og á síðasta
ári komu þangað um 120 þúsund
gestir.
Okkur eru sagðar tvær sögur
af handahófi; gyðingakona í
Vilnius hafði gifzt pófessor
í heimspeki þar í borg. Dag einn er
gyðingum safnað í hús eitt til að
hlusta á frásögn illa særðrar konu,
sem sagði þeim frá útrýmingar-
herferð nazista á hendur gyðing-
um og lýsti því, hvemig hún fyrir
tilviljun eina hafði komizt lifandi
undan kvölurunum. Hjónin áttu
bágt með að trúa frásögninni,
vildu eigna kommúnistum í Vilnius
hlut í ofsóknunum, en ákváðu samt
að flýja úr borginni. Og hvert fóra
þau ? Þau flúðu í annað gyðinga-
hverfi, í annarri borg - trúðu því
ekki, að það sem gerðist í Vilnius,
væri líka að gerast annars staðar.
Fyrir tilviljunina lifði konan stríðið
af.
BARNASAFNIÐ er í sérstakri turnlaga byggingu; þriggja hæða
kjarni með göngubeltum umhverfis.
HÚS andspyrnunnar í gyðingahverfunum; Helfararsafnið, geymir
sögu þeirra, sem bjuggu í gettóunum.
MINNINGASTUÐ, nýjasta dansverk Rami Be’er er kraftmikið og áhrifaríkt.
Miðjarðar-
haf
ÍSRAEL
RADDIR barnanna óma þegar gengið
er um gettóið.
AFMÆLISSÝNINGIN í Suzanne Dellal Centre er
svipmikil og fjölbreytt eins og afmælisbarnið sjálft.
EGYPTA-
'J—»
Q
í Tulsin í Sovétríkjunum sálugu
bjuggu um 3000 gyðingar í opnu
gettói, þegar fréttir fóra að berast
af ofsóknunum á hendur gyðing-
um. Svo stóð til að loka gyðinga-
hverfinu, en þar sem kommúnistar
vildu aðeins unga menn til liðs sig
við sig, en ekki fjölskyldur, ákváðu
gyðingamir að berjast til þrautar
gegn nazistum, þegar þeir kæmu.
Þetta var í október 1942. Þúsund
þeirra voru drepnir á staðnum, tvö
þúsund flúðu til skógar, en aðeins
70 komust af.
En í öllum hörmungunum
reyndi maðurinn að lifa ein-
hverju lífi. Og í því lífi, sem
annars staðar, var menning; tón-
leikar voru haldnir, leikrit leikin,
fyrirlestrar fluttir, ljóð lesin og
sögur sagðar. Og lífinu var lýst í
myndum. I safninu era geymd um
3000 myndverk um helförina og
eru þau talin vera um helmingur
þeirra teikninga og annarra mynd-
verka, sem til era í heiminum um
þetta efni.
Af þeim 3000, sem safnið geym-
ir, era um 1000 frá tíma helfarar-
innar, gerð undir dauðans ógn í
gettóum og útrýmingarbúðum, fal-
in og síðan flutt út með ýmsum
hætti, oft ævintýralegum, alltaf
hættulegum.
í einum sal safnsins skoðum við
teikningar af lífi og dauða í gettó-
inu. Á barmi hyldýpisins heitir
þessi sýning og höfimdur mynd-
anna er Ella Lieberman-Shieber.
Og þegar hryllingur þeirra síast
inn í meðvitund mína er líkt og ég
loki hringi. Hann á upphaf sitt í
Auswitch fyrir tuttugu áram, þeg-
ar leið mín lá um Pólland. Þá gekk
ég um búðirnar og þögn þeirra
æpti á mig svo að mér setti óhug,
sem hefur í raun aldrei dáið sál
minni.
Standandi á járnbrautarastöð-
inni fann ég teinana titra undan
lestunum, sem komu æðandi dag
og nótt með fórnarlömb gasklef-
anna. Og nú, þarna á veggjum
andspyrnusafnsins, sé ég í teikn-
ingunum svart á hvítu það sem
ímyndun mín upplifði í Auswitch.
En raddirnar era ekki þagnað-
ar að heldur. í turnlaga byggingu
er sérstakt bamasafn. Þar fikra
gestir sig niður í hringjum og
ganga um leið hjá endurgerðum
húsum og heyra barnsraddir lýsa
lífinu í gettóinu. Þetta eru börn að
lesa úr bréfum, dagbókum og
öðru efni, sem börn gettóanna
bjuggu til. Og þegar horft er inn í
herbergin og hlustað á lýsingar
barnanna er auðvelt að sogast al-
gjörlega inn í þann heim, sem
þarna er verið að end-
uróma.
Það er svo þrátt fyr-
ir allt ákveðinn léttir
að sjá á sjónvarps-
skjám löngu fullorðið
fólk rifja upp endur-
minningar úr gettóun-
um. Þetta fólk hefur
að minnsta kosti kom-
izt af.
Á einum veggnum
stendur: „Ef allir dag-
ar eilífðinnar breytt-
ust í blek og ég hefði
pappír, sem næði um
jörðina alla, myndi ég
hvergi nærri geta lýst
til fulls þeim þjáningum og tárum
sem þessar villimannslegu pynt-
ingar ollu.“
Hvað má ég þá í þessu blaði?
Yehudit Arnon lifði gettóið
af. Hún varð að hætta dans-
námi 12 ára af því að hún
var gyðingur, en fann áfram sína
upplyftingu í dansinum. Þjóðverj-
ar báðu hana að dansa fyrir sig á
jólum, en hún neitaði og var refsað
fyrir með því að standa berfætt í
snjónum úti. Og berfætt í jóla-
snjónum hét hún því, að ef henni
auðnaðist líf, þá myndi hún helga
það dansinum. Og hér er ég, segir
hún og brosir. Og hún
hefur staðið vtö sitt.
Hún kom til ísrael
1948, settist að á
samyrkjubúinu Ga’at-
on í Vestur-Galíleu og
þar stofnaði hún dans-
skóla og byggði upp
dansflokkinn, sem
kenndur er við
samyrkjubúskap og
nútímadans; Kibbutz
Contemporary Dance
Company.
Yehudit Arnon er
lágvaxin og snaggara-
leg þar sem hún
stendur og lýsir
ástríðu sinni og list. Hún er
brosmild og brosið lýsir upp dökk
augun. Nú er hún listrænn ráð-
gjafi dansflokksins, sem er rómað-
ur mjög og hefur komið víða fram
erlendis við góðan orðstír. List-
rænn stjórnandi hans og aðaldans-
höfundur er Rami Be’er, sem er
fæddur og uppalinn á Ga’aton og
gekk til liðs við dansflokkinn 1980.
Og lífið í gettóinu leitar enn
fram í dansinn. Rami Be’er segir
um sitt nýjasta verk sitt; Minn-
ingastuð: Sem sonur fólks, sem
lifði ofsóknimar af, kaus ég að fást
við efni, sem hefur leitað á hug
minn áram saman: þau áhrif sem
minningarnar um helförina hafa á
líf okkar...“
En ísraelskur dans blómstrar
víðar en á samyrkjubúum. í
Tel Aviv er Suzanne Dellal
Centre, þar sem dansflokkarnir
Batsheva og Inbal era á heima-
velli. Þetta dans- og leikhús er fal-
lega í sveit sett í elzta hluta Tel
Aviv; Neve Tzedek. í því eru þrír
salir; sá stærsti tekur 400 manns i
sæti, annar 260 og í þeim þriðja
eru 160 sæti. Þarna fara fram
dans- og leiksýningar og einnig
eru verk sviðsett úti í grænum
garði á sumardögum. Miðstöð
þessi var tekin í notkun 1989, en á
bak við stendur Dellal fjölskyldan í
London. Algengt er að söfn í ísra-
el séu að litlum eða stóram hluta
reist fyrir fé frá Gyðingafjölskyld-
um erlendis.
í tilefni 50 ára afmælis Israels-
ríkis er þarna sýnt dansverk í 8
þáttum, sem á að gefa mynd af
þeirri grósku, sem nú ríkir með
danshöfundum og dönsuram í Isr-
ael.
Þetta er svipmikil sýning og
fjölbreytt, sérhver dansþáttur með
sínu lagi; heimur út af fyrir sig, en
saman era þeir margþætt mynd af
því þjóðfélagi sem ísraelsmenn
búa við nú um stundir.
Yehudit Arnon