Morgunblaðið - 28.08.1998, Qupperneq 45

MORGUNBLAÐIÐ
í
:
i
.1
;
l
J
1
í
;
<
4
\
í
4
4
4
■4
4
4
i
4
4
4
4
hafar framtíðarinnar. Hlusta á þá
tjá sig með leiftrandi hugsun inn í
kviku dægurmálanna og fylgjast
með þeim rífa af sér síðustu
hamslitur bernskunnnar. Aldrei hef
ég fyrr né síðar hitt annan mann
jafn ungan sem var eins vel að sér
og Einar Heimisson um nánast
hvaðeina sem bar á góma. Einu gilti
hvort það var saga, bókmenntir eða
stjórnmál.
Gáfur Einars og tvímælalaust at-
gervi beinlínis kröfðust þess að
hann setti með einum eða öðrum
hætti mark á samtíð sína. A stopul-
um fundum okkar eftir að hann hélt
út í heim til að slípa sjálfan sig til
frekari átaka gætti stundum
óþreyju hjá honum með sjálfan sig
og það var líkt og hann gerði sér
ekki alltaf grein fyrir hve miklu
hann hafði áorkað á sama tíma og
jafnaldrarnir notuðu til að slíta
menntaskónum. Hann hafði heil-
brigða hvöt til að skara fram úr og
lagði þessvegna sjálfan sig á annan
og stærri kvarða en aðra.
Það var með ólíkindum hve miklu
Einar afkastaði á alltof skammri
ævi. Þau verk, hvort heldur á sviði
bókmennta eða kvikmyndalistar,
voru þó augljóslega einungis að-
dragandinn að miklu stærra ævi-
verki. Þegar horft er til baka birtist
skammvinnt líf hins unga snillings
eins og atrenna íþróttamanns að
ferli sem óhjákvæmilega hlaut að
verða metum prýddur. Hvílíkur
missir.
Af öllu því sem Einar gerði er
mér minnisstæðust lítil grein í tíma-
ritinu Þjóðlífi, sem síðar varð að
uppistöðu í fyrstu skáldsögu hans.
Hún fjallaði um gyðingana sem í ör-
væntingu sinni leituðu á náðir ís-
lendinga þegar hrammur nasista
skall á kynflokki þeirra um alla
Mið-Evrópu. Þar var pótemkín-
tjöldum manngæskunnar flett frá
hinum íslenska veruleika og sýnt
fram á með egghvössum staðreynd-
um að einnig við bárum okkar
ábyrgð á skelfílegum afdrifum gyð-
inganna. Þá skammaðist ég mín í
eina skiptið fyrir að vera íslending-
ur.
í þessari litlu grein birtist djúp
réttlætiskennd Einars, stuðningur
hans við alla þá sem sættu kúgun og
ofbeldi, ásamt hnífskörpu sögulegu
innsæi. Hún dró í rauninni saman
alla hans eðliskosti.
Löngu eftir að Þjóðviljadögum
lauk sat ég með þeim Hrafni í stof-
unni heima í Ánanaustum þegar sól-
in hné ekki til viðar og Snæfellsjök-
ull varpaði endalausum skugga yfir
flóann. Hann hafði stór áform bæði
á sviði sagnfræði, skáldsagnaritun-
ar og var farinn að gefa kvikmynda:
gyðjunni undir fótinn. Þegar dagur-
inn var aftur kominn á stjá sagði ég
honum þá skoðun mína að hann ætti
ekki að dreifa sér of víða, heldur
einbeita sér að einu sviði. Þannig
myndi hann best beisla orku sína og
fágæta hæfileika. Hann virtist ekki
vera mér sammála og sagðist enn
geta leyft sér þann munað að hafa
mörg jám og ólík í eldi sínum. „Ég
er enn svo ungur,“ sagði hann af-
sakandi eins og til að minna mig á
að hann var þrátt fyrir allt heilli
kynslóð yngri.
Hann var enn svo ungur þegar
hann dó.
Fjarlægð og tími höfðu vissulega
teygt á böndum en ég fylgdist með
honum af áhuga og undarlegri
væntumþykju sem stundum binst
við ungt fólk sem maður veit að er
fágætt og sérstakt. Einar Heimis-
son var fágætt mannsefni.
Fráfall hans er óskiljanlegt og
óréttlætanlegt. Andspænis því falla
fánýt rök um tilgang skrítinnar ver-
aldar einsog fúin sprek. En minn-
ingin um góðan og einlægan dreng
mun ekki hverfa þó tíminn felli hélu
sína yfir slóðina.
Össur Skarphéðinsson.
í Freiburg, einsog víða annars
staðar erlendis, myndaðist þéttur
kjarni íslenskra námsmanna. Enda
4 þótt hópurinn væri ekki ýkja stór
var hann jafnan mjög samheldinn
fl og tók sér ýmislegt fyiár hendur.
^ Auk þess að halda íslenska hátíðis-
daga í heiðri var farið í ferðalög,
staðið fyrir bókmenntakvöldum,
tónleikum og svo mætti lengi telja.
Einar Heimisson tók virkan þátt í
þessu félagsstarfi og nærvera hans
setti mjög sterkan svip á það.
Einar stundaði ritstörf af miklum
þrótti samhliða námi. Hann tók
einnig virkan þátt í þjóðfélagsum-
ræðunni á íslandi rétt tvítugur að
aldri með því að rita hvassar grein-
ar bæði í blöð og tímarit. A bók-
menntakvöldum Islendingafélags-
ins varð Einar fyrstur manna til
þess að lesa úr eigin ritsmíðum og
margir fóru að dæmi hans; lásu ým-
ist frumsamið efni eða eigin þýðing-
ar.
Einar skrifaði tvær bækur á
námsárum sínum í Freiburg. Sú
fyn-i byggði á sögu gyðinga sem
leituðu hælis á Islandi. Bókin kom
síðar út í þýskri þýðingu. Hug-
myndin að seinni bókinni kviknaði í
ferð nokkurra félaga í Freiburg til
Búdapest vorið 1989. Umbrotin í
Austur-Evrópu stóðu sem hæst og
aðstæður almennings í Ungverja-
landi höfðu sterk áhrif á Einar.
Honum fannst orkan sem var að
leysast úr læðingi eystra tilvalið
efni í skáldsögu. Bókin hlaut nafnið
Villikettir í Búdapest og kom út um
jólin 1990.
Það sem fyrir Einari vakti alla tíð
var að varpa ljósi á örlög einstak-
lingsins í skugga sögunnar. Sagan,
eins og hún var skrifuð á bókum eða
túlkuð af opinberum aðilum, vakti
ekki áhuga hans heldur hvemig hún
horfði við þeim sem eldurinn brann
heitast á. Einar leitaði uppi raun-
verulegar persónur, fólk sem tæp-
ast er getið nema í neðanmálsgrein-
um mannkynssögunnar og hafði
stundum ekki notið sannmælis.
Hann skyggndist undir sakleysis-
legt yfirborðið til að komast að því
hvaða tilfinningar bærðust með
fólki, hvað það hugsaði og hverjar
væntingar þess voru meðan á at-
burðum stóð. Þetta var hin óskráða
saga, sagan sem hafði legið í kyrr-
þey en þurfti að segja að hans mati.
Einar var sérstakur áhugamaður
um klassíska tónlist. Hann hlýddi á
hana hvenær sem færi gafst, jafnt
að nóttu sem degi. Þekking Einars
á tónlist og næmi hans fyrir henni
kom berlega í ljós í sjónvai-psmynd-
um hans og útvarpsþáttum; tónlist-
in var ávallt valin af mikilli tilfinn-
ingu og sltírskotaði jafnan til þess
sem fjallað var um bæði á aðdáun-
arverðan og snjallan hátt. I kvik-
myndinni María, sem frumsýnd var
á síðasta ári, átti tónlistin nær ein-
göngu að vera eftir Wagner. Fram-
leiðandi myndarinnar var ekki sama
sinnis og það var meðal annars þess
vegna sem Einar taldi myndina
hálfkarað verk.
Afköst Einars á stuttri ævi voru
einstök. Hann starfaði myrkranna á
milli að hugðarefnum sínum og unni
sér ekki hvíldar fyrr en þau voru
komin í höfn. Honum fannst menn
oft mótdrægir sér því þeir skildu
ekki þýðingu hlutanna að hans mati.
Einar átti sínar hugsjónir og var til-
búinn til þess að leggja allt í sölurn-
ar fyrir þær. Hann vissi alla tíð ná-
kvæmlega hvað hann ætlaði sér en
leiðin að settu marki var ekki jafn
greið og hann hugði.
Við erum þakklát fyrir að hafa
fengið að njóta samvista við Einar
Heimisson. Góður drengur hefur
verið burt kvaddur allt of snemma.
Við vottum foreldrum hans, systur
og öðrum ættingjum innilega samúð
okkar.
Fyrir hönd samferðamanna Ein-
ars í Freiburg
Gunnsteinn Ólafsson.
Tilviljun er sennilega rétta orðið
yfir það hvernig vinskapur tókst
með okkur Einari. Nokkrir nem-
endur í Menntaskólanum í Reykja-
vík tóku að hittast reglulega og
hlusta á klassíska tónlist. Fljótlega
urðum við þrír, Benedikt, Einar og
ég eftir í þessum tónlistarklúbbi.
Einar hafði mikinn áhuga á að bera
saman upptökur. A einu kvöldi
komumst við oft yfir mýmargar
upptökur en skiptingarnar voru
stundum ansi tíðar. Það kom líka
fyrir að langt verk var spilað í heild
í þremur útgáfum en lauslega farið
________________________________FÖSTUDAGUR 28. ÁGÚST 1998 45 v
MINNINGAR
yfir verkið í öðrum 2-3 útgáfum.
Tónlistarklúbburinn breyttist nokk-
ur sumur í ferðaklúbb en þá fórum
við félagarnir í gönguferðir, aðal-
lega upp á fjöllin sem mest eru
áberandi héðan úr borginni.
Vinur minn Einar Heimisson var
unnandi góðrar tónlistar. Hann
hlustaði nær eingöngu á upptökur
en sótti tónleika afar sjaldan. Á fá-
um árum kom hann sér upp fjöl-
breyttu og viðamiklu safni geisla-
diska. Við skriftir var tónlist hluti af
hans vinnuumhverfi og honum
nauðsynleg. Eitt sinn eftir þreyt-
andi ferð með flugi, rútu og lest til
Freiburgar fann hann út að nú yrði
að skrifa grein til að svara óhróðri
um aldraða. Eitthvað hafði hann séð
í blaði í flugvélinni sem honum þótti
svaravert. Geisladiski var rennt í
tækið og síðan byrjað að skrifa.
Morguninn eftir var greinin til og
hún póstlögð þá í flýti.
Einar var mjög umsvifamikill í
geisladiskakaupum í Freiburg og
svo vænlegur kaupandi að þegar
hann sást á ferð í einni stærstu
versluninni fékk hann diska lánaða
heim til að athuga hvort þar væri
eitthvað sem honum líkaði. Af
hverjum sex til átta diskum sem
hann fékk að láni keypti hann e.t.v.
einn þeirra. Samt átti hann fleiri
hundruð diska. Með þessu móti
komst hann yfir prýðisgóða tónlist
eftir óþekkt tónskáld og ágætar
upptökur af þekktum verkum.
Það rær hver að sínu og var Ein-
ar þar engin undantekning. Á örfá-
um árum var hann orðinn ágætur
fjölmiðlamaður hvort sem það var í
blaðamennsku, útvarpi eða sjón-
varpi. Hans mottó var að nýta sér
alla miðla til tjáningar en einskorða
sig ekki við einn. Þetta viðhorf
skýrir að hluta hversu auðvelt hon-
um reyndist að snúa sér að þátta-
gerð í sjónvarpi eftir gott gengi í
skáldsagnagerð. í sjónvarpi tókst
honum að samstilla góð tök á mynd-
máli, mikla rithöfundarhæfileika og
þekkingu á tónlist. Vinnubrögð
sagnfræðingsins komu sér vel í gerð
heimildamynda en nokkrar slíkar
gerði hann fyrir Sjónvarpið. Einar
sérhæfði sig í sögu millistríðsár-
anna; uppgangi og afleiðingum
nazismans í Evrópu. Þetta tímabil
vai- oft bakgrunnur í verkum hans
svo sem í skáldsögunni Götuvísu
gyðingsins, nokkrum sjónvarpsþátt-
um og í kvikmyndinni Maríu. Einar
var spenntur að takast á við gerð
kvikmyndar um samband dr. Benja-
míns Eiríkssonar og Veru Hertsch í
Moskvu á fjórða áratugnum. Til
Moskvu fór hann nú í sumar til að
kynna sér aðstæður og afla upplýs-
inga. Með sínum verkum skapaði
hann oft umræðu sem síðar leiddi til
góðs. Vil ég þar sérstaklega nefna
umfjöllun hans um flóttamenn á ís-
landi; aðbúnað og viðhorf til þeirra.
Ég held að ósk Einars um skiln-
ingsríkara samfélag til flóttamanna
sé að rætast í dag á íslandi tæpum
áratug eftir að hann velti aðbúnaði
og viðhorfi til þeirra upp í heimilda-
mynd.
Fjölskyldu Einars sendi ég
dýpstu samúðarkveðju en með
söknuði kveð ég vin minn Einar
Heimisson.
Jón Sigurðsson.
Einar Heimisson var yfirburða-
maður, gæddur óvenju ríkum per-
sónutöfrum, skörpum gáfum, dugn-
aði og hugrekki fram yfir aðra
menn. En Einar var fyi-st og fremst
drengur góður. Ég hafði mín fyrstu
kynni af Einari á knattspyrnuvellin-
um, en kynntist honum betur á
menntaskólaárunum þegar hann
átti frumkvæðið að stofnun tónlist-
arklúbbs. Ég kunni ekki á hljóðfæri
en Einar, sem lék sjálfur á fiðlu,
bauð mér að ganga í félagið ásamt
nokkrum öðrum unnendum klass-
ískrar tónlistar. Fljótt grisjaðist að
* Blómabúðin >
öarðskom
k v/ T-ossvogsl<i»*l<jugai*ð .
X^Stmi. 554 0500
vísu úr klúbbnum, svo brátt vorum
við ekki nema þrír eftir: Einar
Heimisson, ég og Jón Sigurðsson
píanóleikari. Kann ég þeim félögum
ævinlega þakkir fyrir að kenna mér
betur að meta heimstónskáldin og
mér munu seint líða úr minni allar
þær fjörugu umræður sem spunn-
ust á tónlistarkvöldunum undir ynd-
islegum nótum geisladiskanna.
Einar Heimisson var yfirburða-
maður. Er með eindæmum hve
miklu hann áorkaði á sínum stutta
ferli. Aðeins rétt rúmlega þrítugur
að aldri skilur hann eftir sig tvær
frumsamdar skáldsögur, eina þýð-
ingu, tíu sjónvarpsmyndir og eina
breiðtjaldskvikmynd, svo ekki sé
talað um ótölulegan fjölda blaða-
greina og útvarpsþátta. Þá var Ein-
ar með doktorsgráðu í sagnfræði.
Tel ég næstum víst að Einar hefði
komist í hóp allra fremstu lista-
manna Islands, ef honum hefði enst
ævin til, en hann skilur þegar eftir
sig skarð í íslenskri sjónvarps- og
kvikmyndagerð.
En Einar bjó ekki aðeins yfir ein-
stökum dugnaði og yfirburðagáfum,
heldur djúpri réttlætisvitund og
sannleiksþörf. Einar var mannvinur
mikill og mátti ekkert aumt sjá.
Hann barðist af harðfylgi gegn
óréttlæti, fátækt, kúgun í hvaða
formi sem var, og beitti sér ötullega
gegn kynþáttamisrétti. Sérhæfði
hann sig sérstaklega í ofsóknum
nasista gegn gyðingum og fjallaði
um þær í máli og myndum. Einar
var þannig í senn trúr fræðum sín-
um og eigin sannfæringu og skorti
ekki þor til að íylgja þeim eftir,
jafnvel þótt það kæmi við kaunin á
sumum.
Það sætti undrun flestra sem til
Einars þekktu hve geyst hann fór í
öllu því _sem hann tók sér fyrir
hendur. Ég gleymi aldrei viðbrögð-
um Einars þegar ég lét í ljós undr-
un mína með það á sínum tíma, að
hann skyldi vinna að gerð nýrrar
skáldsögu samhliða doktorsritgerð-
inni, en Einar brosti bara 1 kampinn
og afsakaði sig á þá lund að eitthvað
yrði hann að hafa fyrir stafni. Þetta
var dæmigert fyrir Einar. Hann
unni sér sjaldan hvíldar. Það var
eins og hann væri knúinn áfram af
innri tímavél, eða einhvers konar
samviskutrölli, sem elti hann uppi
hvert sem hann fór, svo hann varð
að hafa sig allan við til að hrinda
öllu því í framkvæmd sem köllun
hans bauð honum áður en það yrði
um seinan.
Trúlega hefur Einai* ofgert sér
með jafnmikilli sálarpressu, enda
þótt hann byggi óneitanlega yfir
efnum til að komast lengra en flest- *rv
ir jafnaldrar hans. Sýnt var að Ein-
ar skorti þolinmæði til að helga líf
sitt ritstörfum og kvikmyndagerðin
féll betur að persónuleika hans og
þörf hans fyrir að tjá listræna feg-
urð, til dæmis í krafti tónlistar og
óspilltrar náttúru.
En þótt Einar væri baráttumaður
mikill og kallaði ekki allt ömmu sína
í glímu lífsins, var hann óvenju til-
finninganæmur og viðkvæmur ung-
ur maður, eins og svo oft einkennir
listamenn. Einar var dul og flókin
manngerð. Hann bjó yfir afar töfr- ^
andi og djúpum persónuleika, var
fylginn sér og æði metnaðargjarn.
Jafnhrífandi og afdrifaríkur ein-
staklingur hlaut að eiga sér marga
öfundarmenn. Eflaust hefur Einar
lært smám saman að brynja sig
gegn afbrýðisemi og baktali lítil-
sigldra sálna, en ég þykist vita að
hann hafi jafnan tekið illa ígrundaða
gagnrýni afar nærri sér. Minnist ég
nú nokkurra óvæginna gagnrýnis-
radda í garð vinar míns með svolitl-
um hryllingi.
Mættu hin sviplegu örlög Einars
heitins gjarna verða til þess að ýta
undir ítarlegar og uppbyggilegar
umræður um hlutverk menningar
og lista í landinu, til dæmis í þeim
tilgangi að hlúa betur að ungu og
hæfileikaríku listafólki.
Einar, megi Ijós þitt skína sem
allra lengst og birta upp dapra til-
veru þeirra sem minna mega sín,
megi ljós þitt draga fram sannleik-
ann í þágu þeirra sem ekki geta
borið hönd fyrir höfuð sér, megi ljós
þitt ylja köldum og sái-um í neyð og
lýsa áfram veg okkar í baráttunni
fyrir réttlæti, fegurð og ást í alltof
grimmum heimi:
Og orkan sem úr sál þinni kom,
smeygði sér í nýrra efni og varð að m
óstöðvandi ljósi sem breiddi smám
saman vængi sína um alla jörð og
lagðist til rekkju með Iistagyðjunni
sæluríku í endalausri ást og ham-
ingju á guðdómlega friðsælum stað
- til að hvílast fyrir næstu bardaga-
lotu.
Vinur minn, rithöfundur og lista-
maður, fyrirgefðu mér að hafa misst
af þér.
Benedikt S. Lafleur.
+
Utför
SVEINS EIRÍKSSONAR
fyrrum bónda
í Steinsholti,
sem lést sunnudaginn 23. ágúst, fer fram frá
Skálholti laugardaginn 29. ágúst kl. 13.30.
Jarðsett verður á Stóra-Núpi.
Aðstandendur.
+
Innilegar þakkir fyrir auðsýnda samúð og hlý-
hug við andlát og útför ástkærrar móður
okkar, tengdamóður og ömmu,
GUÐNÝJAR ÞORBJARGAR
ÁGÚSTSDÓTTUR
frá Aðalvík,
Bergþórugötu 51.
Börn, tengdabörn
og barnabörn.
Upplýsingar í símum
562 7575 & 5050 925
|: HOTEL LOFTLEIÐIR ^
O ICELANDAIR HOTELS