Morgunblaðið - 17.09.1998, Qupperneq 40

'40 FIMMTUDAGUR 17. SEPTEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Leiksoppur
við völd
„Efvið heimtum að leiðtogar okkarséu
betri fyrirmyndir og sætti sig við meiri
birtu en venjuleg mannleg vera þolirget-
um við þurft að taka afleiðingunum og
sitja eftir leiðtogalaus. “
OKKUR var leyft að
skyggnast inn í
leynilega aíkima í
húsakynnum voldug-
asta manns í heimi.
Við kynntumst íbúunum í sögu-
legum helgidómi Bandaríkja-
manna og þekktum okkur sjálf í
þeim. Breyskar manneskjur, í
stöðugum vandræðum með
kirtlastarfsemina, hræddar við
glefsandi fréttahauka og mynda-
vélamar. Enginn sérstakur tign-
arbragur yfir einkalífinu.
Frásagnir af samskiptum
Bills og Monicu benda ekki til
þess að forsetinn sé einhver
flagari, þrátt fyrir orðsporið,
hann er frekar svolítið brjóst-
umkennanleg-
VIÐHORF ur í einmana-
. _. kennd sinni.
Eftir Kristján Clinton virðist
Jonsson .... ,
lifa asthtlu
einkalííi ef hjá-
rænulegt framhjáhaldið, gamall
kækur hans frá Arkansas, er
undanskilið. Og varla verður
maðurinn sakaður um kröfu-
hörku í kvennamálum.
Auk þess er eins og forsetinn
kunni aldrei almennilega að
syndga, klári ekki dæmið. Hann
vill bæði sleppa og halda, hikar á
miðri leið, er fúskari í faginu.
Ætli hann komi óorði á raun-
verulega syndara?
En við hittum líka fyrir reíinn
sem getur haldið áferðarfallegar
ræður um fjölskyldugildin og
mikilvægi þeirra. Þá aðferð
stjórnmálamanna að hagræða
sannleikanum hefur hann gert
að áráttu.
í staðinn fyrir að taka áhættu
og annaðhvort neita að tjá sig
eða viðurkenna strax að hann
hefði oft haldið framhjá, viður-
kenna að hann væri ekkert
dyggðaljós heldur fyrst og
fremst kænn og þjálfaður
stjórnmálamaður, kaus hann að
ljúga sig út úr vandanum. Mein-
særi stóð ekki einu sinni í hon-
um. Það er alveg rétt að mikla
dirfsku og ímyndunarafl hefði
þurft til að segja sannleikann en
dirfska og ímyndunarafi eru
einmitt þeir eiginleikar sem ieið-
togar þurfa að hafa fram yfir
okkur hin.
En nú er ég búinn að fá útrás
fyrir meinfýsina sem kemur upp
í mér þegar valdafíkill liggur vel
við höggi. Vonandi eru ekki fleiri
svona lítilmótlegir.
Clinton er auðvitað gallagrip-
ur en honum er líka vorkunn.
Hann er orðinn leiksoppur sem
grimmir fjölmiðlar og dæma-
laust frómir repúblikanar (og
demókratar) fleygja á milli sín.
Nú engist hann í netinu sem rið-
ið var úr hnýsni nútímans og
hans eigin brestum. Forsetinn
hefur reyndar sjálfur lagt línuna,
oft berað sig og einkamál sín
ósmekklega á almannafæri, sagt
opinberlega frá nærbuxnasmekk
sínum, svo að dæmi sé nefnt.
Vandiæting pólitískra andstæð-
inga yfir sjálfskaparvíti hans
þefjar samt iila.
Hvað sem því líður er stað-
reyndin sú að Bandaríkin eru
núna ekki undir stjórn forseta,
þau eru höfuðlaus. Engu skiptir
þótt hann sé við völd á einhverj-
um mesta uppgangstíma sem
þjóðin hefur kynnst í efnahags-
málum og ekkert ógni stöðu risa-
veldisins á alþjóðavettvangi.
Forsetinn er tákn án innihalds,
getur sig hvergi hrært.
Alvarlegast fyrir okkur öll er
að Clinton er ófær um að nýta
sér frábæra aðstöðu til að veita
Bandaríkjamönnum og öðrum
þjóðum heims forystu og tryggja
að alþjóðleg vandamál vaxi okk-
ur öllum ekki yfir höfuð. Hag-
sældin vestra veldur því að í
könnunum segist fólk samt
ánægt með störf hans og hann
nýtur meiri samúðar en ella.
Málið er þó flóknara en svo,
leiðtogakreppa herjar víðar og
virðist vera einkenni á nútíman-
um. Stjórnmálaskýi'andinn
Nicholas D. Kristof ritaði nýlega
gi-ein í The New York Times og
fjallaði þar um veikburða leið-
toga í flestum öflugustu ríkjum
heiins.
Oþarft er að fjölyrða um
Bandaríkin. Varpi Clinton
sprengjum á morðingjahyski í
Súdan eða Afganistan er sagt að
hann sé að leiða athyglina frá
kynlífshneyksli sínu. Varpi hann
ekki sprengjum er sagt að hann
sé lamaður vegna hneykslisins,
láti alla vaða yfir sig.
Engu skiptir hvort litið er til
Japans, Rússlands, Kína eða
Þýskalands, segir Kristof. Alls
staðar eni við völd leiðtogar sem
eiga í vök að verjast. Þeir eru þvi
ólíklegir til að hafa frumkvæði
að nýjum og ef til vill sársauka-
fullum lausnum á aðsteðjandi
vanda eins og heimskreppu, sem
oft er nú spáð.
Kannanir sýna minnkandi til-
trá á stjórnmálaleiðtogum, ný
samskiptatækni og sjálfstæðari
fjölmiðlun gera þeim erfiðara um
vik við að móta almenningsálit,
einkafyiirtækin keppa við ríkis-
valdið um völd og áhrif.
Kristof og fleiri benda á að
iögmál og agi markaðarins dugi
einfaldlega ekki til að koma
skikk á hlutina, stundum þurfi
pólitíska forystu, einhvern sem
geti höggvið á hnútinn.
Eftir að hafa úthúðað Clinton
er freistandi að velta því fyrir
sér hvort ein af ástæðum þess að
við eigum núna engan Churchill
eða Roosevelt í Iykilstöðu sé að
við gerum aðrar kröfur til okkar
manna en þá tíðkaðist. Hefði
framhjáhald Roosevelts og vín-
hneigð Churchills gert þá óhæfa
leiðtoga á okkar tímum, orðið
eftirlætisumræðuefni okkar og
dregið úr þeim allan mátt? Eig-
um við kannski að takmarka
áhrif stjórnmálamanna við
stjórnsýsluna eina, láta öðrum
eftir siðferðislega leiðsögn - og
láta enn aðra um að vera afþrey-
ingarefni í slúðurdálkum og
fjasþáttum?
Við vitum ofurvel að lendi aðr-
ir stjórnmálamenn í annarri eins
mulningsvél rannsókna og dóm-
hörku og Clinton er staddur í
mun þeim farnast lítið betur og
sumum reyndar verr. Ef við
heimtum að leiðtogar okkai- séu
allir góðar fyrirmyndir í einkalíf-
inu og sætti sig við meiri birtu
en venjuleg mannleg vera þolir
getum við þurft að taka afleið-
ingunum og sitja í versta falli
eftir leiðtogalaus.
Prestskosningar -
ný aðferð
Á LIÐNU ári setti
Alþingi kirkjunni nýja
heildarlöggjöf. A vegum
kirkjunnar nú er unnið
að reglugerðasmíð sem
kirkjuþing mun fjalla
um þegar það kemur
saman í október. Þar á
meðal eru reglur um val
á presti. Kh'kjuþing
1997 komst að þeirri
niðurstöðu að fimm
manna valnefnd skipuð
þremur fulltrúum
prestakalls, vígslubisk-
upi og prófasti komi sér
saman um hvern skipa
skuli í embætti prests. Örn Bárður
Nefndinni er ekki ætlað Jónsson
að kjósa heldur komast
að samkomulagi.
Núverandi fyrirkomulag
Um nokkurra ára skeið hafa
tíðkast svonefndar kjörmannakosn-
ingar. Aðal- og varamenn sóknar-
nefndar í prestakallinu velja úr hópi
umsækjenda með leynilegri kosn-
ingu. Valið verður bindandi viku eftir
kjörfund hafi ekki komið fram óskir
um almennar kosningar. Samstaða
er innan kirkjunnar um að breyta
þessu fyrirkomulagi. Prestar hafa í
áratugi barist fyrir afnámi almennra
prestskosninga. Engin önnur stétt í
þjóðfélaginu þarf að búa við almenn-
ar kosningar. Alþingismenn eru ekki
embættismenn í sama skilningi og
prestar og því er það rökleysa að
bera presta saman við þá. Alþingis-
menn hafa hins vegar ekki viljað af-
nema prestskosningar og því eru
þær enn í lögum.
Tvö sjónarmið
I umræðunni um prestsval hefur
tvö sjónarmið borið hæst. Annars
vegar eru það raddir úr söfnuðum
sem vilja alfarið ráða valinu. Hins
vegar eru raddir presta og kirkju-
stjórnar sem vilja tryggja faglegri
vinnubrögð og meki hlutlægni
þannig að menntun og reynsla hafi
meira vægi en raun ber vitni í
prestskosningum á liðnum árum.
Guðfræðileg rök og lúterskm- kirkju-
skilningur styðja það sjónarmið að
báðir aðilar komi að
málinu, viðkomandi
söfnuður og kmkjan í
heild.
Ný aðferð
I fyrrnefndum drög-
um að starfsreglum um
val á sóknarpresti er
lagt til að ósk um al-
mennar prestskosning-
ar berist biskupi áður
en umsóknarfrestur um
laust embætti sóknar-
prests rennur út. Hafi
slik ósk ekki borist
kemm’ til kasta val-
nefndar. Bent hefur
verið á að valnefnd eins
og hún er hugsuð hafi á
sér ýmsa annmarka. A Leikmanna-
stefnu 1998 kom fram sterk andstaða
við þessari hugmynd. Margh- leik-
menn vilja ekki sitja í nefnd með
vígslubiskupi og prófasti sem falið er
að komast að samkomulagi án kosn-
ingar. Þeir telja sig ekki hafa vægi til
jafns við hina vígðu embættismenn.
Prestar eru ekki heldur á eitt sátth’
um skipan valnefndar. Upp kunna að
koma margskonar sjónai’mið um
vanhæfi. Hér er hugmynd kirkju-
þings hafnað en í hennai’ stað gerð
tillaga um eftirfai-andi fyi’irkomulag.
Til þess að tryggja að bæði heima-
menn og kirkjustjórn komi að mál-
inu er hér lagt til að tveir hópar kjör-
manna, annars vegar tíu kjörmenn
úr viðkomandi prestakalli og hins
vegar fimm manna kjörnefnd kirkj-
unnar, komi að málinu. Sjá mynd.
Kjörnefnd prestakalls verði kosin
á aðalfundi safnaðar til fjögurra ára
með jafnmörgum varamönnum.
Hver 10% íbúa í prestakallinu fá
einn kjörmann. Þessi tillaga miðar
að þvi að draga úr ójöfnuði milli
sókna. Kjörnefnd kirkjunnar verði
t.d. skipuð skv. tilnefningum kirkju-
ráðs, Prestafélags Islands og leik-
mannaráðs. í báðum nefndum skal
hlutfall karla og kvenna vera sem
jafnast.
Kjörfundur er haldinn á tveimur
stöðum á sama tima nema þar sem
auðvelt er vegna samgangna að
halda sameiginlegan fund. Kosningin
Núverandi kerfi við
prestsval er af mörgum
talið meingallað. Örn
Bárður Jdnsson kynnir
hér nýja aðferð við
valið sem gæti sætt
sjónarmið safnaðar og
kirkjunnar í heild.
er leynileg. Kjörfundi í prestakalli
stýrir prófastur skv. venju en kjör-
nefnd kirkjunnar stýrir lögfræðing-
ur á vegum biskupsstofu.
Við kjörið verði notuð raðvalsað-
ferð sem kennd er við franska vís-
indamanninn Borda. Raðvalið er
ófrávíkjanleg forsenda í þeirri tillögu
sem hér er reifuð. Björn Stefánsson,
dr. seient., ritaði grein í Kirkjuritið í
desember 1995 um aðferðina undir
yfii’ski’iftinni „Mildari prestskosning-
ar“. Meginkostir aðferðarinnar eru
þeir að kjósendur hafa meira val en í
venjulegri kosningu þar sem þeir
geta einungis ráðstafað einu atkvæði.
Með Borda-aðferðinni er umsækj-
endum raðað. Kjósandinn getm- sagt
hvern hann vill helst og hvem hann
setur í 2. sæti og svo koll af kolli.
Raðvalið var t.d. reynt hér á landi á
tveimur stöðum með góðum árangri
vorið 1994. Að sögn Björns vafðist
ekki fyrir kjósendum að kjósa þótt
kjörseðill væri öðruvísi en venja er
og úrvinnsla var auðveld með hjálp
tölvufoiTÍts. Aðferðin gerir kosning-
una síður að einvígi milli t.d. tveggja
aðila. Hún sýnir vilja kjósenda með
meiri nákvæmni en hefðbundið kjör.
Stöðlun, skilgreining,
leiðbeiningar
Biskup vígir til embættis og send-
ir prest til þjónustu í söfnuði. Biskup
(kirkjustjórnin) þarf að búa þeim í
hendur sem velja prestinn faglega
unnin gögn. Annars vegar þarf að
skilgreina prestsembætti hverju
sinni og auglýsa út frá inntaki og
umfangi þjónustunnar sem söfnuð-
urinn æskm og kirkjan í heild vill að
Nýrnabilun hjá
börnum
LANGVINN nýrna-
bilun hjá börnum var
jafnan banvæn á árum
áður en framfarir í
læknisfræði á síðustu
tveimur áratugum hafa
orðið til þess að horfur
hafa batnað verulega.
Oft bila nýrun smám
saman á mörgum árum
en í öðrum tilfellum
minnkar starfsemin
mun hraðar. I vestræn-
um ríkjum greinast ár-
lega 2-4 börn á hverja
milljón íbúa með
nýmabilun á lokastigi.
Helstu orsakir eru
ýhisir meðfæddir gall-
ar á nýrum og þvagfærum, endur-
teknar bakteríusýkingar í nýrum,
nýrnabólga (glomerulonephritis),
arfgengir sjúkdómar, blöðnisjúk-
dómar í nýrum og ýmsir efnaskipta-
sjúkdómar.
Nýrnabilun er margþætt
vandamál
Nýmabilun er mjög flókið vanda-
mál sem hefur neikvæð áhrif á starf-
semi flestra líffæra. Venileg röskun
verður á efnaskiptum, skaðleg úr-
gangsefni hlaðast upp og nýrun
hætta að geta stjómað þvagmagni
sem leiðir til þess að hin nákvæma
stjómun á vökvamagnj
líkamans hverfur. í
flestum tilvikum gengur
líkamanum erfiðlega að
losa sig við salt og vatn
sem leiðir til vökvasöfn-
unar. Blóðleysi og
þreyta eru oft áberandi,
blóðþrýstingur getur
orðið hættulega hár,
truflanir verða í fitu-
efnaskiptum líkamans
með þeim afleiðingum
að blóðfita (kólesteról
og þríglyceríðar) hækk-
ar mikið og hætta á
hjarta- og æðasjúkdóm-
um vex margfalt.
Það sem einkum
greinir á milli barna og fullorðinna
einstaklinga með nýrnabilun eru
neikvæð áhrif á vöxt og þroska
barnanna, sem vaxa hægar, sum fá
athyglisbrest og námsárangur verð-
ur oft lakari. Markviss lyfjameðferð
og næring skipta meginmáli um
batahorfur en takmörkun á matar-
æði er að jafnaði ekki beitt andstætt
því sem gerist hjá fullorðnum. Gríð-
arlegar framfarir hafa orðið í lyfja-
meðferð nýi-nasjúklinga á síðasta
áratug og ber þar hæst tilkomu lyfs
gegn blóðleysi (erythropoietín) og
lyfs sem eykur vaxtarhraða (vaxtar-
hormón). Onnur lyfjameðferð miðar
í vestrænum ríkjum
greinast árlega, segir
Viðar Eðvarðsson, tvö
til fjögur börn með
nýrnabilun á lokastigi á
hverja milljón íbúa.
m.a. að því að halda blóðþrýstingi í
skefjum, lækka kólesteról í blóði og
sporna við beinskemmdum.
Nýrnaígræðsla er besta
meðferðin
Þrátt fyrir bestu meðferð sem völ
er á fá margir sjúklingar loka-
stigsnýi’nabilun og þarf þá annað-
hvort að grípa til skilunar (dialysis)
eða nýmaígræðslu (transplantation).
Nýi-naígræðsla er kjörmeðferð við
lokastigsnýi-nabilun hjá börnum og
raunar flestum sjúklingum með
nýmabilun. Skilun er því einkum
gerð þegar nýi’un hafa nánast alveg
hætt að starfa og barnið bíður eftir
ígræðslu eða ef ígræðsla er ekki
framkvæmanleg af einhverjum
ástæðum. Nýra til ígræðslu er ýmist
fengið úr líffærabanka eða frá lifandi
gjafa, oftast nánum ættingja. Víðast
hvar í heiminum er mikill skortur á
líffærum til ígræðslu og biðtími eftir
nýra oft langur. Það skiptir því iðu-
lega sköpum fyrir lífslíkur og heilsu
barnanna ef ættingi gefur nýra auk
þess sem árangur ígræðslunnar
sjálfrar er að jafnaði betri. Niður-
stöður nýlegrar rannsóknar á lang-
vinnri nýrnabilun í íslenskum börn-

Viðar
Eðvarðsson